Migrena zalicza się do tzw. samoistnych bólów głowy (1) i należy do najczęstszych chorób przewlekłych (10-15% populacji). Jest niewątpliwie najczęstszą wśród chorób neurologicznych (1) z czego niektórzy specjaliści nie zawsze zdają sobie sprawę, traktując migrenę w swej praktyce raczej marginesowo. Wynika to z faktu, że nie jest ona chorobą groźną, nie powoduje ciężkich powikłań, nie prowadzi – w zasadzie – do inwalidztwa, wobec czego jej znaczenie wydaje się drugoplanowe. Tymczasem migrenowe bóle głowy przysparzają znacznych cierpień, a jakość życia dotkniętej nimi osoby obniża się wydatnie. Te właśnie cechy i znaczne rozpowszechnienie czynią z migreny istotny – aczkolwiek zapoznany – problem socjo-medyczny. Wystarczy powiedzieć, że każdy lekarz podstawowej opieki zdrowotnej (POZ) może mieć w swoim rejonie kilkaset osób, dotkniętych migreną. Wprawdzie większość z nich nie wymaga stałej opieki lekarskiej, ale co najmniej ich czwarta część ma ciężkie i częste napady i trzeba umieć im pomóc (2). Dlatego w ostatnich latach na całym świecie rozwija się szeroki ruch edukacyjno-badawczy, zmierzający – z jednej strony – do ulepszenia znajomości migreny i metod jej leczenia także – z drugiej strony – do pogłębienia wiedzy o etiopatogenezie tej choroby, gdyż nadal pozostaje ona nieznana. Zarazem wypada podkreślić, że w ostatnich latach – wbrew utartym poglądom – znacznie poprawiły się możliwości leczenia migreny (1). Warto też zdawać sobie sprawę, iż omawiane wyżej akcje są promowane, przez specjalne towarzystwa naukowe, zajmujące się problematyką bólów głowy a zwłaszcza migreny, gdyż ona właśnie stanowi najczęstszą przyczynę przewlekłych i nawracających bólów głowy i powód szukania pomocy lekarskiej w tym zakresie. W Polsce działa od ponad 25 lat Sekcja Badań Migreny Polskiego Towarzystwa Neurologicznego a także (od 1997) Polskie Towarzystwo Bólu Głowy. Zawiązała się również specjalna organizacja skupiająca chorych na migrenę. Współpracują one z Międzynarodowym Towarzystwem Bólu Głowy (International Headache Society – IHS) oraz Europejską Federacją Bólów Głowy (European Headache Federation – EHF). Organizowane są liczne międzynarodowe i lokalne – także w Polsce – sympozja i kongresy poświęcone bólom głowy i migrenie, ukazują się liczne monografie i podręczniki, wydawane są specjalne czasopisma jak np. Cephalalgia (organ IHS), Headache (organ Amerykańskiego Towarzystwa Bólu Głowy), Headache Quarterly (USA). Polskie Towarzystwo Bólu Głowy wydaje od 1999 r. kwartalnik Migrena, przeznaczony dla lekarzy praktyków. Międzynarodowe Towarzystwo (IHS) opracowało w 1988r. nowoczesną, powszechnie zaakceptowaną, klasyfikację bólów głowy (3).

Istota migreny polega na występowaniu znamiennych napadów bólu głowy (napadów migrenowych), których objawy są bardzo charakterystyczne (4, 5). Ból, przeważnie tętniący, ale nie wyłącznie, obejmuje w większości przypadków jedną (na zmianę: prawą lub lewą) stronę głowy (stąd nazwa hemicrania), umiejscawiając się często za okiem, w skroni i czole, ale może też dotyczyć innych okolic lub całej głowy. Jest to zwykle ból silny. Towarzyszą mu szczególne objawy, a mianowicie nudności, często też wymioty, światłowstręt (fotofobia), złe znoszenie hałasu (fonofobia) i zapachów. Bardzo typowe jest nasilanie bólu pod wpływem aktywności fizycznej (np. wchodzenie na schody). Nasilenie napadu może być różne: od lekkich, w których zdolność do pracy icodziennych czynności jest zachowana, chociaż nieco ograniczona, poprzez cięższe (chory nie może pracować) aż do bardzo ciężkich, kiedy konieczny jest reżim łóżkowy. Cierpiący, blady, wymiotujący pacjent leży wówczas nieruchomo, najchętniej w ciszy i zaciemnionym pokoju, z dala od zapachów kuchennych. Napady trwają od kilku godzin do kilku dni. W tych ostatnich przypadkach może dojść do odwodnienia i pogorszenia stanu ogólnego z koniecznością hospitalizacji (tzw. stan migrenowy), jakkolwiek nie ma nigdy zagrożenia życia. Częstość napadów jest różna: od pojedynczych w roku do kilku (nawet 6) miesięcznie. Jeśli napady są rzadkie i lekkie – nie wpływają na jakość życia pacjentów, natomiast ciężkie, zwłaszcza liczniejsze napady, przynoszą znaczne cierpienie i dezorganizują codzienne życie. Na szczęście między napadami pacjenci nie mają zwykle żadnych dolegliwości (zob. dalej), wobec czego po ustąpieniu czują się „na nowo narodzeni”, ale odczuwają zwykle lęk przed kolejnym napadem, co negatywnie wpływa na ich nastrój i samopoczucie także między napadami.

Migrena występuje częściej u kobiet (3-4:1). Często ma charakter rodzinny. Zaczyna się zwykle już w wieku młodym, nawet w dzieciństwie albo w wieku dojrzewania, wkażdym razie przed 30-35 r. życia, trwa praktycznie całe życie, jednak ze zmiennym nasileniem (mówimy o „kapryśnym” przebiegu choroby). Napady często łączą się z miesiączką, przeważnie znikają w ciąży, u części pacjentek ustępują z przekwitaniem, jednak u niektórych właśnie wtedy się nasilają. Podobna sytuacja dotyczy wieku podeszłego – napady mogą ustąpić lub utrzymują się.

Odróżnia się dwie podstawowe postacie migreny, a mianowicie znacznie częstszą (ok. 90%) postać bez aury (zwaną dawniej migreną zwykłą) oraz rzadszą (ok. 10%) migrenę z aurą (zwaną dawniej klasyczną lub oczną z uwagi na charakter aury). Napady obu rodzajów mogą na zmianę występować u tego samego chorego, częściej jednak migrena z aurą stanowi jedyną u danej osoby postać napadów. Migrena bez aury znamionuje się wyłącznie wyżej opisanymi napadami bólowymi – napad zaczyna się od razu bólem głowy. Natomiast w migrenie z aurą na kilka do kilkudziesięciu minut przed objawami bólowymi występują sensacje zwane aurą. Najczęściej jest to aura wzrokowa w postaci pojawiającej się w polu widzenia migocącej i rozszerzającej się plamy. W innych przypadkach aura przejawia się ubytkiem wzroku, jednostronnym drętwieniem ust i ręki, a nawet niedowładem połowiczym (zwana dawniej migreną hemiplegiczną lub skojarzoną) lub afazją. Objawy aury utrzymują się kilka minut i są w zasadzie odwracalne, chociaż budzą (zwłaszcza oślepnięcie lub zaburzenia mowy) wielki niepokój chorych i ich rodzin. Istnieją inne jeszcze, bardzo rzadkie postacie migreny, ale ramy niniejszego opracowania nie przewidują ich opisu. Zainteresowanym Czytelnikom proponujemy zapoznanie się z odpowiednimi monografiami (4, 5). Przykładowo można wspomnieć o migrenie okoporaźnej, w której po ciężkim napadzie dochodzi do przejściowego porażenia mięśni gałki ocznej.

Napady migreny występują – jak już wspomniano – z różną częstością i sporadycznie tj. zazwyczaj bez uchwytnej przyczyny. Jednakże u części chorych mogą być one prowokowane przez różne czynniki a więc zmiany pogody (np. wiatry halne), stres, niewłaściwy reżim snu (np. zbyt długi sen w dni wolne od pracy), pozostawanie na czczo, niektóre pokarmy i napoje (np. czekolada, wysokogatunkowe sery, czerwone wino), pewne leki (np. doustne środki antykoncepcyjne).

Rozpoznanie migreny w typowych przypadkach – a takie stanowią większość – jest w zasadzie łatwe i opiera się przede wszystkim na dokładnym zebraniu wywiadu, w którym należy ujawnić opisane wyżej znamienne napady. Oczywiście nie można pominąć badania przedmiotowego – ogólnolekarskiego i – orientacyjnego – neurologicznego. W migrenie badania te wypadają negatywnie, chyba że pacjent cierpi – obok migreny – na inną chorobę (np. nadciśnienie tętnicze, astmę oskrzelową itp.). Jak w każdym przypadku choroby przewlekłej powinno się wykonać rutynowe badania laboratoryjne, aby ocenić stan ogólny chorego i wykluczyć ukryte poważne choroby. Zawsze należy przeprowadzić badanie dna oka. Wykonanie zwykłych zdjęć rtg czaszki i kręgosłupa szyjnego uważa się obecnie za niecelowe, gdyż nie wnoszą one nic istotnego. Zmiany zwyrodnieniowe kręgosłupa szyjnego występują u wielu osób po 40 r. życia i nie uznaje się ich obecnie za przyczynę bólu głowy. Również przeprowadzanie badań obrazowych (CT, MRI) w typowej migrenie jest niecelowe, powinny one być wykonane tylko ze specjalnych wskazań tzn. gdy podejrzewa się inną niż migrena przyczynę bólów głowy. Tam jednak, gdy podejrzenie np. oproces uciskowy jest uzasadnione, nie należy zwlekać z tymi badaniami. Jeśli chodzi o badanie eeg, to należy pamiętać, iż zmiany w eeg w migrenie są bardzo częste i niekiedy przypominają padaczkę. Zalecając więc badanie eeg należy uprzedzić chorego, że może ono wypaść nieprawidłowo. Ostateczna ocena ich znaczenia należy oczywiście do lekarza. Obecność utrwalonych ogniskowych zmian weeg nakazuje zlecić badanie obrazowe.

Wyżej opisany zespół stanowił do niedawna nie budzący wątpliwości standard obrazu klinicznego migreny: znamienne napady bólu głowy i w zasadzie brak dolegliwości, zwłaszcza bólowych, między napadami. Wyjątek stanowiło – nierzadkie (ok. 20% przypadków) – współistnienie migreny z bólem głowy typu napięciowego. Ta ostatnia postać samoistnego bólu głowy jest równie częsta jak migrena, ale nie przejawia się napadami lecz raczej ciągłymi bólami, niezbyt nasilonymi, obustronnymi, o charakterze ucisku, które utrzymują się od kilkunastu minut do wielu dni. Nie towarzyszą im nudności ani też inne znamienne dla migreny objawy. Większość chorych nie korzysta z pomocy lekarskiej, gdyż ich dolegliwości nie są znaczne. W przypadkach współistnienia z migreną chorzy odczuwają dwa rodzaje bólów głowy, które zwykle łatwo odróżniają od siebie: napady migrenowe a między nimi bóle typu napięciowego.

Przed kilkunastu laty Mathew (cyt. wg 4) zauważył, że w niektórych przypadkach dłużej trwającej migreny i u osób w wieku średnim dochodzi do transformacji migreny w codzienne bóle głowy. Obecnie pojęcie migreny transformowanej utrwaliło się w piśmiennictwie, a przypadki takie okazują się częste (ok. 30%). Należy umieć je rozpoznać i leczyć. Przez migrenę transformowaną rozumiemy więc te przypadki, w których po wielu latach trwania typowej migreny dochodzi do zmiany jej obrazu klinicznego i przeistoczenia się w codzienny ból. Najczęstszą przyczyną tej transformacji jest nadużywanie leków przeciwbólowych lub ergotaminy, stosowanych przez wiele lat i coraz częściej do zwalczania napadów migrenowych (ta postać migreny transformowanej jest więc identyczna z tzw. polekowym bólem głowy „z odbicia” – ang. drug rebound headache). Leki te – nadużywane – same przez się wywołują paradoksalnie ból głowy. Inne, rzadkie przyczyny transformacji migreny to dołączenie nadciśnienia tętniczego lub depresji, klimakterium, doznanie urazu głowy lub – wyjątkowo – rozwój guza mózgu. Rozpoznanie migreny transformowanej ułatwia dokładny i sięgający w przeszłość – wywiad.

Etiopatogeneza migreny nie została dotąd wyjaśniona w sposób nie budzący zastrzeżeń. Wiadomo jednak, jakkolwiek jest to nadal dyskusyjne, iż w początkowym okresie napadu dochodzi do upośledzenia przepływu krwi przez różne okolice mózgu (co powoduje aurę), potem natomiast naczynia głowy ulegają nadmiernemu rozszerzeniu, rozwija się okołonaczyniowy obrzęk i jałowe, neurogenne zapalenie. Mechanizm tych zjawisk nie jest w pełni wyjaśniony. Istotną rolę odgrywają tu receptory serotoninowe tj. różne receptory 5-hydroksytryptaminowe (5-HT). Być może na początku napadu receptory 5- HT₂ są nadmiernie aktywne (niedokrwienie), później dochodzi do obniżenia aktywności receptorów 5- HT_1B/1D. Dotąd nie wiadomo, gdzie znajdują się ośrodki, w których zaburzenia generują napad (podwzgórze, układ limbiczny, miejsce sinawe, płat potyliczny?).Tak czy inaczej sądzi się, że migrena ma podłoże genetyczne, zapewne wielogenowe (być może chodzi o mutacje genów odpowiedzialnych za prawidłowe funkcje kanałów jonowych, metabolizm tlenku azotu i endotelin).

Postępowanie lecznicze w migrenie obejmuje 4 elementy: