Miażdżyca jest chorobą tętnic cechującą się ogniskowym gromadzeniem w ścianie naczyń cholesterolu, monocytów, limfocytów, tkanki włóknistej, komórek mięśni gładkich i soli wapnia. Zmiany zwężające światło tętnic powodują zahamowanie przepływu krwi. W efekcie tkanki unaczyniane przez chorą tętnicę otrzymują mniej krwi, a przez to mniej tlenu. Złogi cholesterolu nagromadzone w ścianie tętnic aktywują krzepnięcie krwi, co może doprowadzić do tworzenia się przyściennych skrzepów zatykających światło naczyń i całkowicie przerywających przepływ krwi. Dochodzi wówczas do martwicy tkanki zaopatrywanej w krew przez chorą tętnicę. U ludzi z wysokim stężeniem cholesterolu we krwi, otyłych, mało aktywnych fizycznie, stwierdza się większe ryzyko rozwoju niedokrwiennej choroby serca. Do najważniejszych czynników ryzyka zaliczamy:

– podwyższone stężenie cholesterolu spowodowane wysokim stężeniem LDL,

– nadciśnienie tętnicze,

– palenie papierosów,

– otyłość brzuszną,

– cukrzycę (wysokie stężenie glukozy powoduje glikozylację lipoprotein, przez co nabierają one szczególnych właściwości aterogennych. W piśmiennictwie spotkamy się z następującymi określeniami tego schorzenia: zespół X, zespół oporności na insulinę, zespół metaboliczny, zespół miażdżycowo-zakrzepowy,

– niskie stężenie HDL,

– podwyższone stężenie TG spowodowane wysokim stężeniem VLDL,

– podwyższony poziom lipoprotein,

– podwyższone stężenie homocysteiny,

– nieprawidłowe żywienie, które cechuje się w szczególności dużym spożyciem nasyconych kwasów tłuszczowych i cholesterolu, a małym witamin antyoksydacyjnych i błonnika.

Miażdżyca najczęściej atakuje tętnice: wieńcowe, kończyn dolnych, mózgu, szyjne, nerkowe. W przypadku tętnic wieńcowych powoduje:

– nadciśnienie tętnicze,

– przerost lewej komory serca,

– narastającą niewydolność mięśnia sercowego, prowadzącą do zawału.

Miażdżyca kończyn dolnych powoduje: niedokrwienie nóg, ból, chromanie przestankowe; co w konsekwencji może skończyć się amputacją kończyn.

Miażdżyca tętnic szyjnych i mózgowych prowadzi do niedotlenienia mózgu, trudności w koncentracji i zapamiętywaniu, a nawet do udaru.

Profilaktyka miażdżycy polega na zwalczaniu czynników ryzyka. U podstaw postępowania leży: racjonalizacja żywienia, kategoryczne unikanie palenia tytoniu, umiar w spożyciu alkoholu, uprawianie aktywności fizycznej, utrzymanie prawidłowej masy ciała. Mało aktywny, siedzący tryb życia zwiększa ryzyko zachorowania 2-krotnie w porównaniu z osobami uprawiającymi ćwiczenia fizyczne. Niewłaściwa jest aktywność fizyczna o przewadze pracy statycznej, bez istotnego ruchu kończyn, ponieważ utrudnia krążenie i oddychanie. Osobnym zagadnieniem jest uzupełnianie racji pokarmowej witaminami antyoksydacyjnymi. Udowodniono, że duże spożycie tokoferolu lub β-karotenu zmniejsza ryzyko choroby niedokrwiennej serca.

Stąd wniosek, że pełne pokrycie zapotrzebowania organizmu na te witaminy oraz na witaminę C, która ułatwia utrzymanie witaminy E w stanie zredukowanym, jest bardzo ważne w profilaktyce.

Witamina C obniża zawartość cholesterolu całkowitego i LDL, podwyższa poziom HDL, zmniejsza zdolność agregacji płytek i zawartość fibrynogenu w osoczu. Jej niedobór sprzyja zmianom degradacyjnym i aterogennym. Ponadto powoduje wzrost ciśnienia tętniczego, które wpływa destrukcyjnie na tętnice, natomiast wysycenie obniża je. Uczestniczy w syntezie kolagenu wzmacniającego naczynia krwionośne, zapewnia ciągłość śródbłonka. Unieczynnia wolne rodniki tlenowe. W ten sposób skutecznie chroni błony przed peroksydacją lipidów błonowych, oszczędza w nich zasoby witaminy E, zapobiega utlenianiu LDL (najlepiej w połączeniu z witaminą E). W stresie oksydacyjnym skutecznie eliminuje nadmiar NO do ilości zapewniających jego relaksacyjne działanie na mięśniówkę tętnic, normalizuje ciśnienie krwi, zmniejsza zagrożenie udarem mózgu i chorobą niedokrwienną serca. Ostatnie badania wykazały, że może sprzyjać odnowie czynności śródbłonka w takich stanach jak: hipercholesterolemia, przewlekłe palenie tytoniu i choroby serca. Jej działanie polega na ochronie NO i poprawie jego biodostępności.

Najbogatszym rodzimym źródłem witaminy C są czarne porzeczki (około 180-200 mg w 100 g), truskawki, czerwone i białe porzeczki. Znaczne jej ilości znajdują się w owocach cytrusowych, takich jak cytryny, kiwi, pomarańcze, grejfruty, mandarynki.

Witamina E osłania LDL przed utlenianiem, wygasza tlen singletowy, wychwytuje wolne rodniki nadtlenkowe i nadtlenki lipidowe. Hamuje niekorzystną dla ścian tętnic modyfikację wolnych kwasów tłuszczowych w lipoproteinach i strukturach błon komórkowych. Niedobór powoduje zaburzenia agregacji płytek. Spożywanie dużych ilości produktów zawierających witaminę E zmniejsza ryzyko miażdżycy.

Źródłem są tłuszcze roślinne, produkty zbożowe, warzywa. Wśród olejów zawierających dużą ilość tej witaminy wyróżnić możemy następujące: słonecznikowy, rzepakowy, kukurydziany, sojowy. Skuteczne działanie zapewnia jej połączenie z witaminą C i witaminą A, glutationem i ubichinonem. Powyższe związki wzmagają jej działanie. Ich niedobór powoduje zwiększone zapotrzebowanie na nią. Zastosowanie terapeutyczne jest ograniczone z powodu jej umiarkowanej przyswajalności w przewodzie pokarmowym. Z tego względu lipofilową cząsteczkę tokoferolu próbuje się przekształcić w amfofilowe pochodne, które jako proleki wykazują wyższą rozpuszczalność w płynach ustrojowych. Połączenia glikozylowe α-tokoferolu (O-glikozydy) dobrze spełniają ten warunek i stwarzają perspektywę leczenia wielu chorób, których podłożem jest zaburzenie systemu antyoksydacyjnego organizmu. Pochodne tego rodzaju wykazują lepszą przyswajalność, dystrybucję w tkankach oraz przedłużone działanie; oprócz tego mogą być wprowadzone do organizmu z pominięciem przewodu pokarmowego (np. dożylnie).

Źródłem jej są produkty roślinne i zwierzęce. W roślinnych występuje w postaci karotenoidów (prowitamina A) i likopenu, a w zwierzęcych w postaci retinolu i jego pochodnych. Karotenoidy są wszechobecne w warzywach zawierających pomarańczowy barwnik β-karoten, silny przeciwutleniacz. W układzie krążenia są transportowane przez lipoproteiny; zapobiegają utlenianiu LDL (mechanizm działania przeciwmiażdżycowego). Polega on na wyłapywaniu aktywnego tlenu singletowego i wymiataniu rodników nadtlenkowych oraz hamowaniu peroksydacji lipidów w tkance, gdzie jest niskie ciśnienie parcjalne tlenu. Ich niski poziom zwiększa ryzyko wymienionych chorób. Źródłem retinolu są podroby (zwłaszcza wątroba), tuńczyk, jaja, masło; w tej formie są najlepiej przyswajalne przez nasz organizm.

β-Karoten występuje w marchwi, papryce, pomidorach, natce pietruszki, szpinaku; oprócz tego w mniejszej ilości w śliwkach, wiśniach, arbuzach, pomarańczach, nektarynkach, jabłkach, gruszkach. Likopen zawarty jest w pomidorach, w jego przetworach, grejfrutach.

Warzywa bogate w wymienione składniki, w dziennych racjach pokarmowych dostarczają ponad 80% prowitaminy A.

Badania doświadczalne, kliniczne i epidemiologiczne wskazują jednoznacznie na duży udział fitozwiązków (zwłaszcza flawonoidów) zawartych w diecie, w zapobieganiu rozwojowi miażdżycy, choroby niedokrwiennej serca. Niskie stężenie tych związków zwiększa zagrożenie. Najbardziej efektywnymi substancjami są polifenole, zwłaszcza ich grupa zwana flawonoidami, zawarte w warzywach, owocach, herbacie, kawie, winie czerwonym.

W tym miejscu warto dodać, że wino zawiera dużo związków polifenolowych. Wymienione związki i resweratrol o właściwościach antyutleniających, bardzo łatwo reagują z utleniaczami i zapobiegają w ten sposób utlenieniu innych substancji. W krwiobiegu nie dopuszczają do utlenienia LDL i odkładania produktów jego utlenienia w arteriach. Z dotychczasowych badań wynika, że umiarkowane picie jednej do dwóch lampek dziennie czerwonego, wytrawnego wina jest korzystne dla zdrowia. W procesie produkcji białego wina skórki i pestki są natychmiast oddzielone od miąższu i dlatego zawartość związków polifenolowych w nim jest około 10-krotnie mniejsza niż w winie czerwonym. Obecnie wzrasta na nie zapotrzebowanie (proleki, odżywki z owoców cytrusowych, wyciągi ze skórek i nasion winogron, grejfrutów, z czarnej jagody i aronii). Są silnymi przeciwutleniaczami, w związku z tym znajdują zastosowanie w leczeniu miażdżycy. Zmiatają wolne rodniki, izolują i neutralizują w ustroju ciężkie metale (głównie ołów), w ten sposób ograniczają chemiczną zdolność jonów do tworzenia toksycznych wolnych rodników. Hamują utlenianie endogennych antyoksydantów (witaminy E i C, glutationu i innych związków). Wzajemne oddziaływanie flawonoidów i witaminy C korzystnie wpływa na organizm człowieka. Takie flawonoidy, jak kwercetyna i rutyna pełnią funkcje antyoksydantów w stosunku do witaminy C, opóźniają one przekształcanie askorbinianu do dehydroaskorbinianu i ochraniają przed działaniem wolnych rodników. Witamina C hamuje oksydatywne przemiany flawonoidów i przedłuża ich ochronne działanie.

Na uwagę zasługują flawonoidy zawarte w liściach miłorzębu japońskiego – Folium Ginkgo bilobae. Rozszerzają one naczynia krwionośne, zapobiegają agregacji płytek krwi, chronią komórki i tkanki przed szkodliwym wpływem niedotlenienia. Wyciągi z tego surowca są skuteczne w leczeniu zaburzeń krążenia mózgowego i obwodowego na tle miażdżycowym. Zaletą flawonoidów w porównaniu z aspiryną, która działa przeciwagregacyjnie jest brak objawów ubocznych. Efekt przeciwmiażdżycowy polega na usuwaniu z krwi powstałych już reaktywnych form tlenu i zapobieganiu ich tworzenia. Jest to możliwe dzięki hamowaniu przez flawonoidy enzymów związanych z generowaniem wolnych rodników (lipooksygenaza, cyklooksygenaza, oksydaza ksantynowa); wykazują one również działanie helatujące, co zapobiega utlenieniu lipoprotein osocza. W profilaktyce tej choroby, zarówno witaminy, jak i flawonoidy są odpowiedzialne za utrzymanie antyoksydacyjnej homeostazy organizmu.

Procjanidyny jako silne przeciwutleniacze, wzmacniają osłonę antyoksydacyjną naczyń, usuwają wolne rodniki tlenowe, zapobiegając w ten sposób utlenieniu tłuszczów we krwi (zwłaszcza cholesterolu) i niszczeniu śródbłonka naczyń (zastawki żylne). Procjanidyny z pestek winogron wykazują zdolność blokowania enzymów: kolagenazy, elastazy, hialuronidazy, β-glukuronidazy i innych degradujących i niszczących kolagen. Ponadto wykazują aktywność przeciwagregacyjną wobec płytek krwi, co zmniejsza krzepliwość krwi i zapobiega zakrzepicy żylnej oraz zawałom i udarom. Wyciągi z winogron ( Vitis vinifera) zawierają oligomeryczne procjanidyny. Chronią one ściany naczyń krwionośnych i limfatycznych, zmniejszają przepuszczalność, zwiększają napięcie, w ten sposób poprawiają przepływ krwi i chłonki w mikrokrążeniu, a więc są pomocne w leczeniu obrzęków nóg i zapobiegają chorobie żylakowej.

Flawonoidy można zaliczyć do egzogennych antyoksydantów wspomagających system obronny organizmu przed działaniem wolnych rodników, które zapoczątkowują wiele zmian na poziomie komórki i są przyczyną wielu chorób.

Zmiata wolne rodniki, helatuje jony wapnia i blokuje peroksydację lipidów oraz modeluje metabolizm lipidów i lipoprotein. Hamuje syntezę eikozanoidów i agregację płytek oraz rozszerza naczynia krwionośne, co pozytywnie wpływa na układ krążenia. Zmiatanie wolnych rodników uzależnione jest od ilości i umiejscowienia grup wodorotlenowych w jego cząsteczce; zapewnia to integralność komórek organizmu i jest to możliwe w środowisku lipofilnym i hydrofilnym. W porównaniu z witaminą C i witaminą E resweratrol skuteczniej chroni struktury komórkowe i LDL przed szkodliwym działaniem wolnych rodników, oprócz tego regeneruje witaminę E. Antyoksydacyjne działanie tego związku, zawartego w diecie i czerwonym winie, nasila efekt przeciwmiażdżycowy poprzez:

– ochronę przed utlenianiem frakcji lipoprotein o niskiej gęstości LDL w osoczu,

– hamowanie procesu peroksydacji lipidów NKT błon komórkowych,

– hamowanie agregacji płytek krwi,

– hamowanie procesu powstawania płytek miażdżycowych,

– hamowanie powstawania zakrzepów i reakcji zapalnych w ścianach tętnic.

Camelia sinensis jest rośliną z której pozyskujemy liście jako surowiec leczniczy. Liście są stabilizowane suchym, gorącym powietrzem lub parą, a następnie szybko suszone. Herbata z liści C. sinensis ma właściwości antyoksydacyjne, a więc neutralizujące wolne rodniki obniżające stężenie cholesterolu, triglicerydówów (TG) oraz LDL.

Badania epidemiologiczne wskazują, że wraz ze wzrostem ilości wypijanych przez ludzi filiżanek tej herbaty, następuje wzrost redukcji cholesterolu, TG, LDL oraz spada częstość chorób serca. Odnotowano również korzystny wpływ herbaty na proces utleniania lipidów przez dym papierosowy. Utlenione cząsteczki lipidów są szczególnie niebezpieczne, i właśnie one są głównym sprawcą miażdżycy. Liście zawierają liczne związki polifenolowe: kwasy fenolowe, flawonole (O- i C-glikozydy oraz proantocyjanidyny) i katechiny o znacznej aktywności antyoksydacyjnej.

Pyłek kwiatowy charakteryzuje się licznymi właściwościami biologicznymi. Zaliczamy do nich: wyraźne obniżanie wysokiego poziomu całkowitego cholesterolu i TG. Jest składnikiem preparatu Cernilton, który u pacjentów podnosi próg agregacji płytek krwi oraz wzmaga aktywność układu fibrynolitycznego. Powyższe działania zmniejszają ryzyko choroby niedokrwiennej serca i udarów mózgu.

Działanie hipolipemicze uwarunkowane jest obecnością NNKT, które łatwo rozpuszczają połączenia z cholesterolem i obniżają jego stężenie. Ważną rolę odgrywają również fosfolipidy, fitosterole (antagoniści cholesterolu), flawonoidy, fenolokwasy, bogaty zestaw witamin, ze szczególnym uwzględnieniem kwasu nikotynowego oraz biopierwiastki, w tym magnez.