© Borgis - Postępy Fitoterapii 3/2007, s. 145-154
*Tadeusz Wolski1, Olaf Kalisz2, Marek Prasał3, Andrzej Rolski4
Aronia czarnoowocowa – Aronia melanocarpa (Michx.) Elliot – zasobne źródło antyoksydantów
Black chokeberry – Aronia melanocarpa (Michx.) Elliot – the rich source of antioxidants
1Katedra i Zakład Farmakognozji z Pracownią Roślin Leczniczych Akademii Medycznej w Lublinie
Kierownik Katedry i Zakładu: prof. dr hab. n. farm. Kazimierz Głowniak
2II Klinika Okulistyki Akademii Medycznej w Lublinie
Kierownik Kliniki: dr n. med. Wojciech Kątski
3Katedra i Klinika Kardiologii Akademii Medycznej w Lublinie
Kierownik Katedry i Kliniki: prof. dr hab. n. med. Andrzej Wysokiński
4Katedra i Klinika Chorób Płuc i Gruźlicy Akademii Medycznej w Lublinie
Kierownik Katedry i Kliniki: prof. dr hab. n. med. Janusz Milanowski
Summary
It is well known that free radicals cause extensive damage to DNA, proteins and lipids. This damage accumulates with age and is a major contributor to aging, to degenerative diseases and cancer, cardiovascular disease, the immune system decline, central nervous system dysfunction and some eye disorders. Many defense mechanisms within the organism have involved to limit the levels of reactive oxidants. In addition to the protective effects of endogenous enzymatic antioxidants, consumption of dietary antioxidants is of great importance. Fruits and vegetables, the main source of antioxidants in the diet, are associated with a lowered risk of degenerative diseases. The fruits from the Aronia melanocarpa (Michx.)Elliot are rich source of polyphenols including anthocyanosides. Many studies proved that anthocyanins and some other constituents of aronia inhibit generation of excess of free radicals, detrimental for the organism. Pharmacological effects of treatment with anthocyanins from Aronia melanocarpa are of a complex nature, due to rich chemical composition comprising anthocyanins, polyphenols, vitamins and microelements. It was found that extract from aronia and anthocyanins obtained from aronia has beneficial influence on results of treatment of cardiovascular disease, diabetes, neoplastic diseases, some eye diseases and other degenerative disorders.
Biochemiczna rola szeregu metabolitów i białek stała się jasna dopiero po zrozumieniu ich udziału w systemie obronnym organizmów żywych. Rola antyoksydacyjna jest główną funkcją między innymi witamin C i E. Z kolei powstanie najbardziej niebezpiecznej reaktywnej formy tlenu, jaką jest rodnik hydroksylowy, zależy od dostępności jonów metali przejściowych, zwłaszcza żelaza i miedzi. Niekontrolowany wzrost stężeń reaktywnych metabolitów tlenu jest określany mianem stresu oksydacyjnego i może mieć groźne konsekwencje. Wiemy dziś, że jest on elementem składowym molekularnych mechanizmów wielu chorób. Poznanie mechanizmów działania reaktywnych form tlenu stwarza możliwości ingerencji w choroby, w których rozwoju związki te uczestniczą, poprzez podawanie antyoksydantów. Niektóre, od dawna stosowane leki są, jak się okazało, skutecznymi antyoksydantami. Badania nowych są w toku; być może niektóre enzymy rozkładające reaktywne formy tlenu zostaną wkrótce wprowadzone do terapii (1).
W poprzedniej pracy (2) omówiono rolę i znaczenie antyoksydantów w medycynie. W kolejnej pracy (3) opisano reaktywne formy tlenu oraz ich rolę w patogenezie wybranych chorób. Do najważniejszych antyoksydantów w organizmie ludzkim należą: enzymy antyoksydacyjne, glutation, kwas askorbinowy, witamina E, karotenoidy, flawonoidy, melatonina, ubichinon, transferyna i ceruloplazmina. Efekt działania wolnych rodników i przewlekły stres oksydacyjny leżą u podłoża wielu chorób, takich jak choroby neurodegeneracyjne, zwyrodnieniowe, czy procesy zapalne. Szkodliwe efekty działania wolnych rodników mogą przyczyniać się do rozwoju chorób układu krążenia, chorób układu oddechowego, chorób nowotworowych, cukrzycy, chorób układu nerwowego, miażdżycy i niektórych schorzeń narządu wzroku, takich jak zaćma, jaskra, czy zwyrodnienie plamki związane z wiekiem. Bardzo ważnym elementem obronnym jest utrzymanie prawidłowej aktywności antyoksydacyjnej w ustroju organizmów żywych (1-3).
Jak podaje Wawer (4) aronia łączy w sobie zalety czerwonego wina i zielonej herbaty – ma bowiem zarówno antocyjany, jak i katechiny. W profilaktyce chorób serca i układu krążenia aronia może okazać się „polskim antyoksydacyjnym paradoksem” (4). W przypadku kłopotów zdrowotnych antocyjany aroniowe mogą wspomóc terapię wielu chorób o etiologii wolnorodnikowej (3, 4).
Aronia należy do rodziny Rosaceae. Roślina ta pochodzi z Ameryki Północnej. Na obszarze od Wielkich Jezior po Florydę rosną trzy gatunki aronii – aronia czarnoowocowa ( Aronia melanocarpa), aronia czerwona ( Aronia arbutifolia) oraz aronia śliwolistna ( Aronia prunifolia). Na przełomie XVIII i XIX wieku aronia czarnoowocowa została sprowadzona do Europy, najpierw do Rosji i Szwecji, a następnie do Polski i innych krajów europejskich.
Opis rośliny i jej wystepowanie
Aronia czarnoowocowa jest krzewem blisko spokrewnionym z jarząbem pospolitym, czyli z jarzębiną. Jest to niewielki, silnie rozgałęziony krzew, wysokości od 0,5 do 2,5 m. Ma on liście naprzemianległe, eliptyczne, lub odwrotnie jajowate, zaostrzone, ząbkowane, jaskrawo zielone, lśniące, a jesienią przechodzące w kolor czerwony. Krzew ma białe lub różowe, pięciokrotne kwiaty, zebrane w groniaste kwiatostany. Pąki liściowe są ciemnobrązowe, zaostrzone, przylegające; pękają wiosną dopiero na przełomie kwietnia i maja. Liście w pełni wykształcone są ogonkowe, owalne i pojedyncze, brzegiem ząbkowane i zaostrzone. Barwa ich jest zmienna. Zaraz po rozwinięciu zwykle są pomarańczowo-czerwone, potem intensywnie zielone, a jesienią we wrześniu, przybierają odcień krwistoczerwony. Blaszka liściowa na górnej stronie jest gładka, skórzasta i błyszczaca, dolna zaś pokryta jest białawym, delikatnym kutnerem i ma wyraźnie zarysowany nerw główny. Liście na pędzie ułożone są skrętolegle. Ze względu na zmienność barwy liści, aronię ciemnoowocową zalicza się do krzewów ozdobnych sadzonych w parkach i ogrodach (5-7).
Aronia ma wzniesione, proste, cienkie gałązki. Porastające je liście nie są zbyt duże, owalne, szerokie o zaostrzonych końcach. Krzew ten ma żółtawo-białe lub różowe kwiaty zebrane w niewielkie kwiatostany. Kwitnienie zaczyna się w końcu czerwca i trwa około 10 dni. Owoce są kuliste jagodokształtne, soczyste. W fazie pełnej dojrzałości przybierają czarną barwę z szarawym nalotem. Owoce dojrzewają zazwyczaj w początkach września. Dojrzałe owoce same nie osypują się i pozostają na krzewach aż do mrozów. Krzewy aronii najładniej prezentują się jesienią, kiedy to ich liście nabierają oryginalnej, czerwonej barwy. Krzew ma dobrze rozwinięty system korzeniowy. Roślina łatwo i samorzutnie tworzy liczne odrosty korzeniowe, dzięki czemu powstają jej liczne skupiska (5, 7).
Uprawa
Najlepsze wyniki daje uprawa aronii na glebie żyznej, próchniczej, zasobnej w wilgoć, lecz średnio zwięzłej o przepuszczalnym podłożu, zasobnej w składniki pokarmowe. Nie jest wskazana uprawa na glebach zalewanych wiosną, o zbyt wysokim poziomie wód gruntowych. Aronia należy do roślin światłolubnych i nie powinna być ocieniana przez inne rośliny. Okres wegetacji jest stosunkowo krótki, ponieważ trwa tylko 180 dni (5). Pole pod uprawę aronii powinno być głęboko przeorane i zbronowane. Założoną plantację dobrze jest co 2-3 lata zasilać w międzyrzędziach kompostem lub obornikiem. Przy stosowaniu nawozów mineralnych należy jesienią używać nawożenie fosforowe oraz potasowe, natomiast wiosną azotowe w dwóch dawkach, przed kwitnieniem i po kwitnieniu. Aronię można rozmnażać zarówno przez nasiona, jak i wegetatywnie przez sadzonki. Przy rozmnażaniu generatywnym dojrzałe nasiona po wyjęciu z owocni należy poddać 3-5-miesięcznej stratyfikacji. Na obsadzenie 1 ha szkółki potrzeba około 5 kg pełnowartościowych nasion. Nasiona te powinny wykazywać zdolność kiełkowania w granicach 90%. Wysiewa się je w rzędy odległe od siebie o 90 cm, na głębokości około 1 cm. Aronię można sadzić jesienią lub wczesną wiosną. Jesienią aronię można sadzić do momentu nadejścia mrozów, wiosną natomiast gdy tylko ziemia rozmarznie, nie później jednak niż do połowy kwietnia (5-7).
Pielęgnacja plantacji polega na niszczeniu chwastów. W dalszych latach uprawy szczególnie pożyteczne jest ściółkowanie na powierzchni całej plantacji. Zbioru owoców dokonuje się, gdy są całkiem wybarwione, ciemne, prawie czarne, co ma miejsce w końcu sierpnia lub na początku września. Nie należy jednak dokonywać zbioru po przymrozkach. W zależności od warunków atmosferycznych w danym roku i wieku plantacji, zbiera się od kilkudziesięciu kilogramów do kilku ton z hektara. Dobrze plonująca plantacja w trzecim roku uprawy powinna dać około trzech ton owoców z hektara. Czas żywotności plantacji wynosi od 10 do 15 lat, potem należy ją zlikwidować (5-7).
Skład chemiczny
Surowiec stanowią dojrzałe owoce aronii czarnoowocowej, pozbawione szypułek. Owoce te zawierają 75-95% wody, liczne cukry, w tym najwięcej glukozy i fruktozy, 0,6-0,7% pektyn, kwasy organiczne – głównie kwas jabłkowy; garbniki, związki mineralne wapnia, żelaza, liczne mikroelementy w formie dobrze przyswajalnej przez człowieka, takie jak mangan, miedź, molibden, bor, kobalt i jod. Bardzo istotny jest tu bogaty zestaw witamin, takich jak prowitamina A, witaminy z grupy B, C, PP i E. Do celów leczniczych jak i konsumpcyjnych owoce powinny być zbierane w pełnej dojrzałości, gdy są już całkiem czarne.
Owoce aronii suszy sie podobnie jak owoce jarzębiny, rozkładając cienką warstwę na sitach. Suszenie odbywa się w podwyższonej temperaturze, początkowo przy 30°C, następnie w nieco wyższej, nie przekraczającej 45°C. Świeże owoce przeznaczone są często do produkcji przetworów spożywczych, takich jak soki, syropy, dżemy, czy konfitury oraz w postaci dodatków do barwienia innych przetworów spożywczych. Aktualnie produkowane są z nich także leki obniżające ciśnienie krwi oraz leki wzmacniające. Na rynku występuje syrop z dodatkiem owoców aronii pod nazwą Bioaron C, oraz preparat w postaci kapsułkowanej Aronox. Świeże owoce aronii czarnoowocowej stanowią także karmę dla drobiu, szczególnie kur (4, 6, 8, 9).
Owoce aronii zawierają substancje biologicznie aktywne, takie jak – flawonoidy, katechiny, antocyjany i leukoantocyjany. Zawartość tych substacji wynosi łącznie 2-3%, a czasem nawet do 5%. Wśród flawonoidów wyodrębniono rutynę i kwercetynę. Owoce aronii są bardzo soczyste i wyróżniają się wysoką zawartością barwników antocyjanowych, pochodnych antocyjanidyny. Poza tym zawierają kwasy organiczne – około 0,8%, witaminę C – 30-167 mg%, cukry – glukozę, fruktozę i sacharozę – 4,6 do 10,2%, substancje pektynowe – 0,48%, karoten 4,4-5,6 mg%, kwas nikotynowy 0,2-0,7 mg% i związki garbnikowe. Owoce aronii zawierają również liczne mikroelementy: bor, fluor, mangan i molibden, a nawet jod – do 40 mg%, w przeliczeniu na suchą masę miąższu owoców, a także żelazo. Wśród liści i kwiatów aronii wyodrębniono flawonole – rutynę i hyperozyd oraz inne pochodne kwercetyny. Wyodrębniono także znaczne ilości kwasu chlorogenowego i neochlorogenowego (4, 6, 9-11).
Antocyjany, a także flawonole, flawony, katechiny i ich dimery, trimery oraz kwasy fenolowe, należą do grupy związków zwanych polifenolami. Wzory chemiczne niektórych związków polifenolowych przedstawiono na rycinie 1 (4, 15, 67).
Ryc. 1. Wzory chemiczne niektórych polifenoli (4, 15, 67).
Warto wspomnieć, że związki takie, jak antocyjany, flawonole, czy kwasy hydroksycynamonowe, występują również w innych roślinach, co zaprezentowano w tabeli 1. Jak wynika z danych przedstawionych w powyższej tabeli czarna jagoda ( Vaccinium myrtillus) zawiera około trzykrotnie więcej antocyjanów niż aronia.
Tabela 1. Zawartość poszczególnych grup związków w owocach niektórych roślin (mg/100 g suchego ekstraktu z owoców) (4).
| Owoce | Antocyjany | Flawonole | Kwasy hydroksycynamonowe | Całkowita zawartość polifenoli |
| Aronia mitschurini Viking | 1041 | 79 | 422 | 4210 |
| Czarna jagoda Vaccinium myrtillus | 2298-3090 | 54-130 | 113-231 | 3300-3820 |
| Czarna porzeczka Ribes nigrum | 756-1064 | 72-87 | 58-93 | 2230-2790 |
| Żurawina Vaccinium oxycoccus | 397 | 200 | 147 | 2200 |
| Malina Rubus ideaus | 172-298 | 15-30 | 23-27 | 2730-2990 |
| Truskawka Fragaria ananassa | 184-232 | 10-20 | 47-63 | 1600-2410 |
Zawartość związków polifenolowych w wyciągu z owoców zależy od zastosowanego rozpuszczalnika. Jak wynika z ryciny 2 alkohol 60% jest znacznie korzystniejszym rozpuszczalnikiem niż woda.
Ryc. 2. Zawartość związków polifenolowych w wyciągu z owoców Vaccinium myrtillus L. w zależności od zastosowanego rozpuszczalnika (4).
W badaniach nad składem chemicznym owoców aronii bardzo duże zasługi ma Oszmiański (12, 13, 14).
Owoce z aronii mogą zawierać około 10-20 g polifenoli w 1 kg. Ilość antocyjanów w 1 kg może wynosić 4,0-8,5 mg. Wśród kwasów organicznych dominują: chlorogenowy, jabłkowy, winowy i cytrynowy (4). Zawartość związków biologicznie czynnych w owocach aronii przedstawiono w tabeli 2.
Tabela 2. Zawartość związków biologicznie czynnych w owocach aronii (4).
| Składnik | Zawartość w mg/100 g owoców |
| Antocyjany | 480 (suszone)
240 (mrożone) |
| Flawonoidy | 107 (suszone)
12,2 (mrożone) |
| Taniny (garbniki) | 6,3 (suszone)
1,8 (mrożone) |
| Pektyny | 300-600 |
| Cukry | 6,6-10% (świeże)
32,3-42,8% (suszone) |
| Kwasy organiczne, witamina C | 1,1-1,35%
14-28 |
| Karotenoidy | 4,86 |
| Związki mineralne | 550-800 |
Ze względu na istotne znaczenie biologiczne polifenoli zbadano również ich występowanie w innych owocach. Jak podaje tabela 3 aronia jest najbogatszym surowcem zawierającym tę grupę związków.
Tabela 3. Zawartość polifenoli w niektórych owocach mg/100g (4).
| Owoce | Całkowita zawartość polifenoli | Zawartość antocyjanin | Procent antocyjanin w polifenolach |
| Aronia | 2080 | 505 (300-630) | 24,3 |
| Czarna jagoda | | 160-500 | |
| Truskawka | 225 | 45 (28-70) | 20 |
| Czarna porzeczka | 560 | 140 | 25 |
| Czerwona porzeczka | 210 | 29 | 13,8 |
| Wiśnia | 460 | 65 | 14,1 |
Nazwa antocyjany obejmuje także aglikony – antocyjanidyny (część polifenolową), jak i ich glikozydy – antocyjaniny (antocyjanidyny połączone z cząsteczkami cukrów). Cukier jest najczęściej przyłączany w pozycji 3 aglikonu, ale także w pozycjach 5 i 7 lub 3´, 4´ i 5´. Obecnie znanych jest 17 antocyjanidyn, natomiast antocyjanin jest ponad 400. Najczęściej występującymi antocyjanidynami w świecie roślinnym są – cyjanidyna (50%), pelargonidyna (12%), peonidyna (12%), delfinidyna (12%), petunidyna (7%) i malwidyna (7%). Strukturę antocyjanidyn oraz najczęściej występujące antocyjanidyny przedstawiono na rycinie 3 i w tabeli 4.
Ryc. 3. Kation flawyliowy (4, 15, 67).
Tabela 4. Aglikony najczęściej występujących barwników antocyjanowych (4, 15, 67).
| R3´ | R5´ | Antocyjanidyna |
| H | H | Pelargonidyna (Pg) |
| OH | H | Cyjanidyna (Cy) |
| OH | OH | Delfinidyna (Dp) |
| OCH3 | OCH3 | Malwidyna (Mv) |
| OCH3 | H | Peonidyna (Pn) |
| OCH3 | OH | Petunidyna (Pt) |
Owoce aronii to jedno z najbogatszych źródeł antocyjanów w przyrodzie – 100 g owoców zawiera około 300-630 mg antocyjanów (średnio 500 mg), czyli znacznie więcej niż owoce czarnego bzu lub czarnej porzeczki. Wśród antocyjanów aronii zidentyfikowano cztery pochodne cyjanidyny z cukrami: glukozą, galaktozą, arabinozą i ksylozą.
W ciemnych winogronach, żurawinie i czarnych jagodach są pochodne cukrowe pięciu antocyjanidyn (Cy, Pn, Mv, Pt, Dp), tymczasem w wiśniach, aronii i czarnej porzeczce występuje tylko jeden aglikon – cyjanidyna (Cy). Dla porównania na rycinie 4 przedstawiono zawartość antocyjanin w aronii i żurawinie.
Ryc. 4. Zawartość antocyjanin w owocach aronii i żurawiny (4).
Cy-ara – cyjanidyno -3-O-arabinozyd; Cy-gal – cyjanidyno-3-O-galaktozyd; Cy-glu – cyjanidyno-3-O-glukozyd; Cy-ksyl – cyjanidyno-3-O-ksylozyd; Pn-gal – peonidyno-3-O-galaktozyd; Pn-glu – peonidyno-3-O-glukozyd; Pn-ara – peonidyno-3-O-arabinozyd.
Antocyjany należą do związków nietrwałych, które często podlegają przemianom powodującym zmianę barwy. Związki te są wrażliwe na działanie podwyższonej temperatury, wyższego pH, dostępu tlenu i światła, obecności kwasu askorbinowego i cukrów, enzymów, jonów metali ciężkich i innych czynników. Antocyjany mogą podlegać reakcjom kondensacji, tworząc związki podobne do tanin skondensowanych. Kompleksy antocyjanów sa bardziej trwałe, ale polimery o dużej masie cząsteczkowej mogą wytrącać się w postaci osadów. Antocyjany mogą tworzyć wiązania wodorowe z różnymi związkami, np. flawonami, tworząc kopigmenty. Kompleksy takie nadają produktom bardziej intensywną barwę. Owoce aronii zawierają także taniny. Taniny skondensowane, których jednostką budulcową jest katechina lub epikatechina, nazywają się procyjanidynami (proantocyjanidynami). Badanie składu chemicznego tanin aronii prowadził Oszmiański (12-14). Wykazał on, że w owocach obecne są katechiny w postaci monomerów oraz ich polimery wysokomolekularne. Budowę polimeru katechinowego przedstawiono na rycinie 5, zaś wzór dimeru epikatechiny z cyjanidyną na rycinie 6.
Ryc. 5. Polimer katechinowy (4, 67).
Ryc. 6. Wzór dimeru epikatechiny z cyjanidyną (4, 67).
Związki te występują w dużych ilościach w owocach aronii w porównaniu z innymi owocami. W owocach aronii występują także kwasy organiczne (hydroksybenzoesowe i hydroksycynamonowe). Obecność kwasów powoduje niskie pH. Ogólna zawartość kwasów organicznych w owocach aronii wynosi 1,1-1,35%, a do najważniejszych kwasów należą: kwas jabłkowy (0,61%), winowy (0,35%), cytrynowy (0,12%) i bursztynowy.
W porównaniu do innych owoców jagodowych, aronia zawiera duże ilości aktywnych biologicznie kwasów hydroksycynamonowych – chlorogenowego (35,5 mg/100 g) i neochlorogenowego (21,5 mg/100 g) (14).
Powyżej zamieściliśmy fragment artykułu, do którego możesz uzyskać pełny dostęp.
Mam kod dostępu
- Aby uzyskać płatny dostęp do pełnej treści powyższego artykułu albo wszystkich artykułów (w zależności od wybranej opcji), należy wprowadzić kod.
- Wprowadzając kod, akceptują Państwo treść Regulaminu oraz potwierdzają zapoznanie się z nim.
- Aby kupić kod proszę skorzystać z jednej z poniższych opcji.
Opcja #1
29 zł
Wybieram
- dostęp do tego artykułu
- dostęp na 7 dni
uzyskany kod musi być wprowadzony na stronie artykułu, do którego został wykupiony
Opcja #2
69 zł
Wybieram
- dostęp do tego i pozostałych ponad 7000 artykułów
- dostęp na 30 dni
- najpopularniejsza opcja
Opcja #3
129 zł
Wybieram
- dostęp do tego i pozostałych ponad 7000 artykułów
- dostęp na 90 dni
- oszczędzasz 78 zł
Piśmiennictwo
1. Bartosz G.: Druga twarz tlenu. PWN, Warszawa 2003. 2. Wolski T. i wsp.: Rola i znaczenie antyoksydantów w medycynie ze szczególnym uwzględnieniem chorób oczu. Post. Fitoter. 2007, 2, 82. 3. Kalisz O. i wsp.: Reaktywne formy tlenu (RTF) oraz ich rola w patogenezie niektórych chorób. Annales UMCS, Sec. DD 2007, 52, 252. 4. Wawer I.: Aronia polski paradoks. Agropharm S.A., Warszawa 2005. 5. Rumińska A.: Poradnik plantatora ziół. PWRiL, Poznań 1991, 91. 6. Korszikow B.M. (Red): Lecznicze właściwości roślin uprawnych. PWRiL, Warszawa 1991, 178. 7. Mamczur F. i Gładun J.: Rośliny lecznicze w ogródku. PWRiL, Warszawa 1998, 20. 8. Serwa A.J.: Tajemnice 400 ziół. KARAT, Tarnów 1995, 23, 9. Samochowiec L.: Kompendium ziołolecznictwa, Urban and Partner, Wrocław 2002, 52. 10. Lewkowicz-Mosiej T.: Domowe porady ziołowe, Świat Książki, Warszawa 2003, 25. 11. Wawrzyniak E.: Leczenie ziołami. Kompendium fitoterapii, IWZZ, Warszawa 1992, 433. 12. Oszmiański J., Sapis J.C.: Anthocyanins in the fruits of Aronia melanocarpa (black chockeberry). J. Food. Sci. 1988, 532, 1241. 13. Oszmiański J., Kucharska A.: Taniny aronii. Zeszyty Naukowe AR we Wrocławiu, Technologia Żywności 1995, 8, 273, 55. 14. Oszmiański J., Sapis J.C.: Pochodne kwasów hydroksycynamonowych w owocach aronii ( Aronia melanocarpa Elliot). Zeszyty Naukowe AR we Wrocławiu, Technologia Żywności 1989, 5, 75. 15. Kohlmunzer S.: Farmakognozja. PZWL, Warszawa 1998. 16. Kono Y., i wsp.: Iron chelation by chlorogenic acid as a natural antioxidant. Biosci. Biotech. Biochem. 1998, 62, 22. 17. Rodriguez de Sotillo D.V., Hadley M.: Chlorogenic acid modifies plasma and liver concentrations of: cholesterol triacylglicerol, and minerals in (fa/fa) Zucker rats. J. Nutr. Biochem. 2002, 13, 717. 18. Panzella L. i wsp.: Oxidative conjugation of chlorogenic acid with glutatione: structural characterization of addition products and a new nitrite-promoted pathway. Bioorg. Med. Chem. 2003, 11, 4797. 19. Kamei H. i wsp.: Suppression of tumor cell growth by anthocyanins in vitro. Cancer Inuest. 1995, 13, 590. 20. Vlaskovska M. i wsp.: Effect of antioxidants, alone and in combination, on the inflammatory process. Probl. Vutr. Med. 1990, 18, 3. 21. Drenska D. i wsp.: Anticonvulsant effect of anthocyanins and antioxidants. Farmatsija (Sofia) 1989, 39, 33. 22. Tamura H., Yamagami A.: Antioxidative activity of mono- acylated anthocyanins isolated from Muscat Bailey A. grape. J. Agric. Food Chem. 1994, 42, 1612. 23. Wang H. i wsp.: Oxygen absorbing capacity of anthocyanins. J. Agric. Food Chem. 1997, 45, 304. 24. Chimi H. i wsp.: Peroxyl and hydroxyl radical scavenging activity of some natural phenolic antioxidants. J. Am. Oil Chem. Soc. 1991, 68, 307. 25. Kiihnau J.: The flavonoids. A class of semi-essential food components: their role in human nutrition. World Rev. Nutr. Diet 1976, 24, 117. 26. Markakis P.: Anthocyanins as food additives. In Anthocyanins as Food Colors; Academic Press: New York 1982, 245. 27. Mazza G., Bouillard R.: Recent developments in the stabilization of anthocyanins in food products. Food Chem. 1987, 25, 207. 28. Francis F. J.: Food colorants: anthocyanins. Crit. Rev. Food Sci. Nutr. 1989, 28, 273. 29. Satuś-Gracia M.T. i wsp.: Antocyjany jako antyoksydanty w ludzkich układach lipoprotein o małej gęstości i lecytynowo-lipozomowych. J. Agric. Food Chem. 1997, 45, 3362. 30. Jankowska B.: Wpływ naturalnych antocyjanin z Aronia melanocarpa na doświadczalne zapalenie trzustki wywołane czynnikiem aktywizującym płytki. Praca doktorska. WAM, Łódź 1994. 31. Jankowska B. i wsp.: Wpływ naturalnych antocyjanin z Aronia melanocarpa na przebieg ostrego doświadczalnego zapalenia trzustki u szczurów. Med. Biol., 1997, 4, 114. 32. Jankowska B. i wsp.: Wpływ antocyjanin z aronii czarnoowocowej na przebieg doświadczalnego zapalenia trzustki, Acta Clin. Morph. 1999, 2, 45. 33. Niedworok J.: Właściwości lecznicze antocyjanin z aronii czarnoowocowej. Farm. Pol. 2001, 57, 719. 34. Preuss H.G. i wsp.: Protective effects of a novel niacin-bound chromium complex and a grape seed proanthocyanidin extract on advancing age and various aspects of syndrome X. Ann. N. Y. Acad. Sci. 2002, 957, 250. 35. Simeono Y.S.B. i wsp.: Effects of Aronia melanocarpa juice as part of the dietary regimen in patients with diabetes mellitus. Folia Med. (Plovdiv) 2002, 44, 20. 36. Gąsiorowski K. i wsp.: Antimutagenic activity of anthocyanins isolated from Aronia melanocarpa fruits. Cancer Lett. 1997, 119, 37. 37. Jankowski A.: Wpływ naturalnych antocyjanin na przebieg doświadczalnej cukrzycy. Praca doktorska, WAM, Łódź 1997. 38. Jankowski A. i wsp.: Wpływ aronii czarnoowocowej ( Aronia melanocarpa Elliot) na doświadczalną cukrzycę u królików wywołaną aloksanem. Herba Pol. 1998, 44, 409. 39. Jankowski A. i wsp.: Wpływ antocyjanin z winogron na daświadczalną cukrzycę u szczurów. Nowiny Lek. 1999, 68, 43. 40. Jankowski A., Niedworok J.: Wpływ barwnika antocyjaninowego z aronii czarnoowocowej i winogron na doświadczalną cukrzycę. Acta Clin. Morph. 1999, 2, 53. 41. Jankowski A. i wsp.: Wpływ antocyjanin z aronii czarnoowocowej ( Aronia melanocarpa Elliot) na przebieg cukrzycy doświadczalnej, Diabetologia Pol. 1999, 6, 87. 42. Niedworok J. i wsp.: Zachowanie się markerów stresu oksydacyjnego u pracowników rozlewni paliw płynnych w Koluszkach narażonych na opary naftowe. Przeg. Wojsk. Med. 2001, 43, 141. 43. Niedworok J. i wsp.: Badania nad protekcyjnym wpływem antocyjanin na markery stresu oksydacyjnego u pracowników narażonych na opary pochodnych ropy naftowej. W: Obieg pierwiastków w przyrodzie (red. B. Gworek i A. Mocko). Warszawa 2001, t. l, 268. 44. Garbacki N., i wsp.: Effects of prodelphinidins isolated from Ribes nigrum on chondrocyte metabolism and COX activity. Naunyn. Schmiedebergs. Arch. Pharmacol. 2002, 365, 434. 45. Garcia-Alonso M., i wsp.: Antioxidant and cellular activities of anthocyanins and their corresponding vitisins A~studies in platelets, monocytes, and human endothelial cells. J. Agric. Food Chem. 2004, 2, 52, 3378. 46. Amorini A.M., i wsp.: Cyanidin-3-0-beta-glucopyranoside protects myocardium and erythrocytes from oxygen radical-mediated damages. Free Radic. Res. 2003, 37, 453. 47. Sun J. i wsp.: Antioxidant and antiproliferative activities of common fruits. J. Agric. Food Chem. 2002, 50, 7449. 48. Andryskowski G.: Wpływ naturalnego barwnika antocyjaninowego z aronii czarnoowocowej na przebieg choroby popromiennej u zwierząt doświadczalnych. Praca doktorska., WAM, Łódź 1995. 49. Andryskowski G. i wsp.: Ochronny wpływ barwnika antocyjanowego na przebieg choroby popromiennej w warunkach doświadczalnych. Acta Pol. Tox. 1998, 6, 155. 50. Andryskowski G. i wsp.: The effect of natural anthocyanin dye on superoxide radical generation and chemiluminescence in animals after absorbed 4 Gy dose of gamma radiation. Pol. J. Environm. 1998, 7, 357. 51. Niedworok J. i wsp.: Antyoksydacyjne działanie barwnika antocyjanowego z aronii czarnoowocowej. Wiad. Ziel. 1995, 37, 21. 52. Lamer-Zarawska E. i wsp.: 2nd Int. Symp. Natural Drugs. Maratea. 1997. 53. Niedworok J. i wsp.: Ochrona Środowiska i Zasobów Naturalnych 1999, 18, 83. 54. Kałużny B., Kałużny J.: Czynniki ryzyka i profilaktyka starczego zwyrodnienia plamki. Okulistyka, 2002, 5, 9. 55. Polaczek-Krupa B., Czechowicz-Janicka K.: Rola antyoksydantów w profilaktyce i leczeniu chorób oczu. Ordynator Leków. 2004, 4, 30. 56. Age - related Eye Disease Study Group: A randomized, placebo-controlled, clinical trial of high-dose supplementation with vitamins C and E, beta carotene, and zinc for age-related macular degeneration and vision loss: AREDS report no. 8. Arch. Ophthalmol. 2001, 119, 1417. 57. Kałużny J., Jurgowiak M.: Udział reaktywnych form tlenu w patogenezie wybranych chorób oczu. Klinika Oczna 1996, 98, 145. 58. Chen J.Z., Kadlubar F.F.: A new clue to glaucoma pathogenesis. Am. J. Med. 2003, 114, 697. 59. Izzoti A., Sacca S.C. i wsp.: Oxidative deoxyribonucleic acid damage in the eyes of glaucoma patients. Am. J. Med. 2003, 114, 638. 60. Alvarado J.A. i wsp.: Trabecular meshwork cellularity in primary open-angle glaucoma and nonglaucomatous normals. Ophthalmology 1984, 91, 564. 61. Alvarado J.A. i wsp.: Age-related changes in trabecular meshwork cellularity. Invest. Ophthalmol. Vis. Sci. 1981, 21, 714. 62. Siskova A. Wilhelm J.: The effects of hyperoxia, hypoxia, and ischemia/reperfusion on the activity of the rat retina. Physiol. Res. 2001, 50, 267. 63. Hirose F. i wsp.: In vivo evaluation of retinal injury after transient ischemia in hypertensive rats. Hypertension 2004, 43, 1098. 64. Izzoti A. i wsp,: The role of oxidative stress in glaucoma. Mutat. Res. 2006, 612, 105. 65. Kalisz O.: Wpływ neuroprotekcyjnych i antyoksydacyjnych właściwości Ginkgo biloba na przebieg jaskry z normalnym ciśnieniem wewnątrzgałkowym. Rozprawa doktorska, AM Lublin, 2007. 66. Quaranta L. i wsp.: Effect of Ginkgo biloba extract on preexisting visual field damage in normal tension glaucoma. Ophthalmology 2003, 110, 359, discussion 362. 67. Wilska-Jeszke J.: Barwniki. W: Sikorski Z.E.: Chemia Żywności PWN, Warszawa 2000. 68. Jambor J.: Zielarstwo w Polsce - stan obecny i perspektywy rozwoju. Post. Fitoter. 2007, 8, 78. 69. Ostrowska B., Rzemykowska Z.: Przeciwutleniająca aktywność polifenolowych surowców roślinnych w profilaktyce i leczeniu miażdżycy. Herba Pol. 1998, 44, 417.
