© Borgis - Postępy Fitoterapii 3-4/2002, s. 39-44
Jerzy Lutomski
Uznane roślinne środki dermatologiczne
The appreciated herbal medicinals for dermatologic uses
Instytut Roślin i Przetworów Zielarskich w Poznaniu
Summary
Many medicinal plants used in the folk medicine for the treatment of dermatologic diseases have been verified by modern phytochemical and pharmacological studies. The conducted verification has confirmed in many cases the past experimental results. The contemporary investigations showed that many herbal crude drugs can be used for the treatment of less severe skin diseases and can serve the specially purposes in the total concept of the modern therapy.
The role of old and new-discovered medicinal plants in aspect of their antiinflammatory properties for the external treatment of wounds, blunt injures also skin lesions and pointed condolyma has been discussed.
Skóra ludzka, mając prawie 2 m2 powierzchni, o masie bliskiej 4 kg, spełnia ważne funkcje nie tylko ochronne. Całkiem niedawno odkryto ważną rolę skóry jako składnika układu immunologicznego. Skóra jak żaden inny narząd narażona jest na rozmaite oddziaływania biologiczne, chemiczne i fizyczne, a tym samym uszkodzenia. Mogą być one wywołane przez zarazki, czynniki fizykochemiczne lub przez uczulenia.
Zarówno środki pochodzenia syntetycznego jak i naturalnego posiadają istotne znacznie w dermatologii. Na ogólną wartość około 20 mld USD światowego rynku leków roślinnych, wartość sprzedaży roślinnych środków dermatologicznych wynosi 2,5 mld USD (tab. 1).
Tabela 1. Wartość sprzedaży poszczególnych grup leków roślinnych na świecie (Ztschr. Arznei- & Gewürzpflanzen 2000, 5, nr 3-4, 114).
| Lp. | Grupa leków | Wartośćw mld dolarów |
| 1. | Leki przeciwkaszlowe i przeciw przeziębieniu | 6,5 |
| 2. | Leki przeciwbólowe | 5,0 |
| 3. | Witaminy, substancje mineralne i roślinne dodatki do żywności | 4,7 |
| 4. | Leki układu pokarmowego | 3,0 |
| 5. | Środki dermatologiczne | 2,5 |
Niezależnie od rodzaju szkodliwego czynnika (drobnoustroje, światło nadfioletowe itp.) lub choroby (wyprysk, trądzik, łuszczyca itp.) skóra reaguje na zachodzące zmiany przeważnie zapaleniem. Leczenie zapalenia skóry odgrywa zatem ważną rolę w dermatologii (10, 17).
Do roślinnych środków dermatologicznych o właściwościach przeciwzapalnych należą: kwiat rumianku pospolitego, kłącze perzu, kora dębu, kwiat jasnoty białej, kwiat arniki, liść babki lancetowatej, kora oczaru wirginijskiego i ziele owsa.
Maści i kremy sporządzane na olejku i wyciągach z rumianku zajmują stale wysoką pozycję wśród dermatologicznych przeciwzapalnych preparatów.
Kwiatostan rumianku (ryc. 1) należy do surowców o wyjątkowo szerokim zakresie stosowania dermatologicznego, działa on: przeciwzapalnie, przeciwbakteryjnie, pobudza gojenie ran oraz przemianę materii w skórze. Jego wartość leczniczą determinują składniki kwiatów rumianku. Nośnikami działania stosowanych kwiatów rumianku są jego lipofilne składniki: matrycyna i chamazulen. Inne grupy składników to bisaboloidy i spiroetery. Komponenty hydrofilne stanowi frakcja około 30 flawonoidów. Najważniejsze z nich to apigenina i 7-glukozyd apigeniny. Wymienione substancje decydują o przeciwzapalnym działaniu wyciągu. Według najnowszej literatury nie znaleziono dowodu na alergizujące działanie rumianku pospolitego (17).
Ryc. 1. Chamomilla recutita (L.) Rauschert – Rumianek pospolity.
Do leczenia ran zaleca się: kwiat nagietka lekarskiego (ryc. 2), ziele skrzypu polnego, tasznika i jeżówki purpurowej (ryc. 3).
Ryc. 2. Calandula officinalis L. – Nagietek lekarski.
Ryc. 3. Echinacea purpurea Moench – Jeżówka purpurowa.
W leczeniu ran i oparzeń istotną rolę odgrywają również aloes i nagietek. Żel otrzymywany z wewnętrznych części liści aloesu (Aloe vera) stosowany był od wieków do leczenia ran i oparzeń (1, 5). Również nagietek (Calendula officinalis) stosowany od czasów starożytnych do leczenia miejscowego, został zaaprobowany przez Niemiecką Komisję E jako środek antyseptyczny. Lekarze chętnie zalecają przetwory z nagietka do miejscowego leczenia ran, wrzodów, oparzeń, czyraków, wysypek, szorstkich rąk, półpaśca i żylaków, a także w terapii odpieluszkowego zapalenia skóry.
Przeciwzapalne działanie nagietka wynika z zawartości trójterpenów. W badaniach eksperymentalnych (1, 2, 4) nagietek stymulował granulację oraz podnosił zawartość glikoprotein i kolagenu w miejscach zranionych. Posiada również działanie prezciwbakteryjne i immunostymulujące.
W leczeniu tępych urazów (krwiaki, skręcenia, uderzenia, zmiażdżenia itp.) dopuszczone zostały do stosowania kwiatostan arniki (ryc. 4) oraz ziele ruszczyka i nostrzyka (ryc. 5).
Ryc. 4. Arnica montana L. – Arnika górska.
Ryc. 5. Melilotus officinalis (L.) Pall – Nostrzyk żólty.
Surowcem arniki są suszone kwiaty Arnica montana lub innych gatunków. Mimo, że podawane doustnie mogą wywołać alergie to jednak małe ilości, stosowane w preparatach do użycia zewnętrznego, są bezpieczne i skuteczne. Arnika była i jest używana jako środek przeciwzapalny do wcierań w obolałe mięśnie i stawy, siniaki, ukłucia owadów, czyraki, zapalne dziąsła, wypryski trądzikowe i hemoroidy. Występuje również jako składnik wielu preparatów przeciwłupieżowych i przeciwłuszczycowych.
Wyniki dotychczasowych badań wskazują, że czynnikiem wirusostatycznym są występujące w różnych gatunkach roślin wargowych garbniki, będące depsydami kwasu kawowego. Zawiera je również melisa lekarska (ryc. 6). W Instytucie Roślin i Przetworów Zielarskich opracowano, na bazie standaryzowanego wyciągu z melisy, krem pod nazwą MELIHERP, łagodzący dolegliwości opryszczki zwykłej (10).
Ryc. 6. Melissa officinalis (L.) – Melisa lekarska.
Garbniki zawarte w wyciągu z kory oczaru wirginijskiego (Hammamelis virginiana) stosowane są miejscowo do leczenia trądziku ze względu na ich właściwości ściągające (5, 8). W miejscowym leczeniu trądzika olejek krzewu herbacianego może również odgrywać istotną rolę. Jest to olejek pochodzący z liści Melaleuca alternifolia. Zawiera przeciętnie 100 związków, głównie terpenów roślinnych i związanych z nimi alkoholi. Przeprowadzone w 1990 r. badania (6, 7, 9, 11, 15, 16) na 124 pacjentach miały na celu porównanie skuteczności 5% olejku drzewa herbacianego na żelu z 5% nadtlenkiem benzoilu. Mimo, że olejek drzewa herbacianego nie działał tak szybko jak nadtlenek benzoilu, wykazał jednak pod koniec trzymiesięcznej kuracji wyraźną skuteczność leczenia uszkodzeń trądzikowych. Leczenie olejkiem drzewa herbacianego dało również mniej efektów ubocznych (44%) takich jak suchość, podrażnienie, swędzenie i pieczenie, niż w przypadku leczenia nadtlenkiem benzoilu (79%).
Rośliny garbnikowe, które działają również jako środki ściągające, pomagają suszyć sączenie i krwawienie. Do niektórych roślin zawierających garbniki, które mogą być pomocne do miejscowego leczenia ran zalicza się (1) m.in.: nawłoć, bagno, lawendę, dziewannę, dąb, ratan i dziurawiec.
Do roślin nowo odkrytych dla terapii dermatologicznej należy wąkrota azjatycka (Centella asiatica) (ryc. 7). Wyciąg z wąkroty azjatyckiej zawiera zespół glikozydów trójterpenowych, wśród nich azjatykozyd. Maść opartą na wymienionym ekstrakcie zaleca się w zakażeniach bakteryjnych skóry, szczególnie w zaniedbanych ranach i w oparzeniach. Azjatykozyd wykazuje także właściwości przeciwzapalne i miejscowo antybiotyczne (10).
Ryc. 7. Centalla asiatica (L.) Urbain – Wąkrota azjatycka.
Jak już wspomniałem na początku artykułu niebanalną rolę w dermatologii odgrywa immunoterapia. Przykładem są nienasycone kwasy tłusz-czowe uzyskiwane z nasion wiesiołka (ryc. 8), które znalazły zastosowanie miejscowe w leczeniu atopowego zapalenia skóry, tzw. „świerzbiączki ogniskowej”. Terapia ta opiera się na odkryciu, że świerzbiączka ogniskowa związana jest z zaburzeniami przemiany długołańcuchowych niezbędnych kwasów tłuszczowych, będących prekursorami wysoce aktywnych prostaglandyn E1 i E2. Dawki kwasu g-linolenowego stymulują wytwarzanie prostaglandyn E1 o działaniu przeciwzapalnym. Terapia jest skuteczna w około 60-70% przypadków.
Ryc. 8. Oenothera biennis L. s. s. Wiesiołek dwuletni.
Przez spożycie wysokich dawek oleju wiesiołkowego zawierającego kwas gammalinolenowy można na przykład uspokoić swędzące egzemy. Jako uzupełnienie doustnego podawania nadają się płyny do przemywania (lotiony), zawierające olej wiesiołkowy, które można nanosić miejscowo. Preparaty te stosowane są również przy innych wskazaniach jak atopowe zapalenie skóry, syndrom premenstrualny i hiperkinetyczne zaburzenia zachowań.
Po wieloletnich procedurach rejestracyjnych w grudniu 2000 r. dopuszczony został w Szwajcarii wysoko dozowany preparat EPOGAM 1000, zawierający 1000 mg oleju wiesiołkowego, odpowiadającego 80 mg kwasu gammalinolenowego, zalecany jako środek do wspomagania leczenia i łagodzenia objawów atopowych oraz egzemowych schorzeń skórnych z towarzyszącym swędzeniem (14).
Niedawno dr Schmid – główny lekarz Kliniki Dermatologicznej Uniwersytetu w Zurychu – doniósł (14), że preparaty wiesiołkowe stosowane są z powodzeniem u osób ze świerzbiączką ogniskową. Atopowe zapalenie skóry prowadzi do błędnego koła między swędzeniem a suchą, podatną na uszkodzenia skórą. Transdermalna utrata wody jest podwyższona i przez to skóra szybko wysycha. W dodatku wykazuje obniżoną odporność na działanie czynników alkalicznych. Dlatego infekcje powodowane przez bakterie, wirusy i grzyby są częste i winny być szybko leczone. Przy pomocy terapii podstawowej należy zwalczyć swędzenie i suchość. Odbywa się to przez natłuszczanie skóry. Dodatkowo należy wyrównać utratę wody. Jako preparaty miejscowe stosuje się Hydroderm Omega i Lipoderm Omega z 5% względnie 10% olejem wiesiołkowym.
Wiele nadziei w leczeniu atopowego zapalenia skóry pokładają dermatolodzy w jeżówce purpurowej. Przykład, to maść ECHINAPUR na bazie standaryzowanego wyciągu z jeżówki purpurowej, przyspieszająca gojenie ran powierzchniowych.
Kompleks sylimarynowo-fosfolipidowy, otrzymywany na bazie frakcji flawonolignanów z ostropestu plamistego, okazał się skuteczny w terapii schorzeń skóry dotkniętych łuszczycą. Badania farmakologiczne (3) wykazały wysoką, specyficzną aktywność. Kompleks ten może być stosowany w dermatologii i kosmetyce w stanach zapalnych skóry i łuszczycy (12, 13). Po tygodniu leczenia stwierdzono, w większości przypadków, polepszenie obrazu klinicznego, zmniejszenie stanu zapalnego oraz wyraźne ustąpienie objawów, szczególnie świądu.
Stosowanie roślinnych leków dermatologicznych wymaga dowodów na ich skuteczność, bezpieczeństwo i niezmienną jakość. Przegląd surowców roślinnych i ich przetworów stosowanych aktualnie w dermatologii wykazuje, że większość z nich posiada właściwości „środków przeciwzapalnych” (tab. 2).
Tabela 2. Roślinne środki dermatologiczne o działaniu przeciwzapalnym.
| Surowiec/roślina macierzysta | Dawkowanie | Zastosowanie |
Arnika górska - kwiat
(Arnica montana) | napar 2 g/100 ml; nalewka: rozcieńczenie 3-10-krotne; maść: maks. 20-25% nalewki lub maks. 15% "olejku arnikowego" (1:5) | czyraczność, powierzchowne zapalenie żył, działanie odkażające i w efekcie przeciwbólowe |
Babka lancetowata - ziele
(Plantago lanceolata) | w preparatach odpowiednio 3-6 g surowca (średnia dawka dzienna) | zapalne zmiany skóry, działanie przeciwzapalne, ściągające |
Czapetka kuminowa - kora
(Syzygium cumini) | brak szczegółowych danych dla zastosowania zewnętrznego | lekkie, powierzchowne zapalenia |
Dąb - kora
(Quercus robur) | 20 g lub 5 g (kąpiele) na 1000 ml odpowiednio w preparatach | lekkie zapalne choroby skóry, okłady, kąpiele; działanie wirusostatyczne |
Drzewo herbaciane - olejek
(Melaleuca alternifolia) | 5% roztwór żelowy | miejscowe uszkodzenia skóry wywołane trądzikiem |
Jasnota biała - kwiat
(Lamium album) | 5 g surowca na nasiadówkę, odpowiednio w preparatach | wilgotne okłady, płukania, kąpiele |
Melisa lekarska - ziele
(Melissa officinalis) | 2-4 x dziennie 10-20 mg kremu lub maści na 1
cm2 skóry | miejscowe uszkodzenia skóry wywołane trądzikiem |
Oczar wirginijski - liście i kora
(Hamamelis virginiana) | wywar: 5-10 g/250 ml; odpowiednio w preparatach; destylat z parą wodną: nie rozcieńczony lub w rozcieńczeniu 1:3, preparaty 20-30% | działanie ściągające, miejscowo hemostatyczne |
Orzech włoski - liście
(Juglans regia) | 2-3 g/100 ml, odpowiednio w preparatach | lekkie zapalenia skóry, okłady, kąpiele częściowe |
Ostropest plamisty - kompleks sylimarynowo-fosfolipidowy
(Silibum marianum) | 0,1 g maści 1% na 25 cm2 skóry | stany zapalne skóry, świąd, łuszczyca, nadmierne wysuszenie skóry, oparzenia i odmrożenia |
Owies zwyczajny - ziele
(Avena sativa) | 100 g na 1 pełną kąpiel, odpowiednio w preparatach | zapalne choroby skóry, zwłaszcza ze świądem, tylko do kąpieli |
Rumianek pospolity - kwiat
(Matricaria recutita) | napar: 3-10 g/100 ml, odpowiednio w preparatach | działanie przeciwbakteryjne, pobudzające gojenie ran |
Wąkrota azjatycka - wyciąg
(Centella asiatica) | 1-2 razy dziennie 2% puder lub 1% maść | zakażenia bakteryjne skóry, zaniedbane rany, oparzenia, działanie przeciwzapalne i miejscowo antybiotyczne |
Ich efekt terapeutyczny polega w pierwszym rzędzie na jednoczesnym działaniu przeciwzapalnym i przeciwbakteryjnym, które najczęściej stanowią podstawę farmakologicznego leczenia chorób skóry. Dla porównawczej oceny leków dermatologicznych, otrzymanych z tego samego surowca, szczególne znaczenie ma jakość farmaceutyczna rozmaitych zastosowanych wyciągów i ich dawkowanie, ponieważ żaden z poszczególnych składników nie jest samodzielnie odpowiedzialny za efekt terapeutyczny w tym zakresie.
Powyżej zamieściliśmy fragment artykułu, do którego możesz uzyskać pełny dostęp.
Mam kod dostępu
- Aby uzyskać płatny dostęp do pełnej treści powyższego artykułu albo wszystkich artykułów (w zależności od wybranej opcji), należy wprowadzić kod.
- Wprowadzając kod, akceptują Państwo treść Regulaminu oraz potwierdzają zapoznanie się z nim.
- Aby kupić kod proszę skorzystać z jednej z poniższych opcji.
Opcja #1
29 zł
Wybieram
- dostęp do tego artykułu
- dostęp na 7 dni
uzyskany kod musi być wprowadzony na stronie artykułu, do którego został wykupiony
Opcja #2
69 zł
Wybieram
- dostęp do tego i pozostałych ponad 7000 artykułów
- dostęp na 30 dni
- najpopularniejsza opcja
Opcja #3
129 zł
Wybieram
- dostęp do tego i pozostałych ponad 7000 artykułów
- dostęp na 90 dni
- oszczędzasz 78 zł
Piśmiennictwo
1. Bedi M.K., Shenefelt P.D.: Herbal Therapy in Dermatology. Arch. Dermatol. 2002, 138, 232. 2. Bisset N.G., Wichtl M.: Herbal Drugs and Phytopharmaceuticals. 2nd ed. Boca Raton, Fla: CRC Press; 2001. 3. Bombardelli E., Spelta M., Della Loggia R., Sosa S., Tubaro A.: Aging skin: protective effect of sylimarin-Phytosome. Fitoterapia 1991, 62, 2, 115. 4. Brown D.J., Dattner A.M.: Phytotherapeutic approaches to common dermatological conditions. Arch. Dermatol. 1998, 1, 15. 5. Buchness M.R.: Alternative medicine and dermatology. Semin Cutan Med. Surg. 1998, 17, 284. 6. Elliot C.: Tea tree oil poisoning. Med. J. Aust. 1993, 159, 830. 7. de Groot A.C., Weyland J.W.: Contact allergy to tea tree oil. Contact Dermatitis. 1993, 28, 309. 8. Hunt M.J., Barnston R.S.: A comparative study of gluconolactone versus benzoyl peroxide in the treatment of acne. Australas J. Dermatol. 1992, 33, 131. 9. Knight T.E., Hansen B.M.: Melaleuca oil (tea oil) dermatitis. J. Am. Acad. Dermatol. 1994, 30, 423. 10. Lutomski J.: Bilans weryfikacji roślinnych środków dermatologicznych. Wiadomości Zielarskie 1995, Nr 7-8, 20. 11. Moss A.: Tea tree oil poisoning (letter). Med. J. Aust. 1994, 160, 236. 12. Patent Europejski 0 300 282, 1989. 13. Patent Europejski 0 552 439, 1992. 14. Pfister G., Meier B.: Phytothherapie in der Pädiatrie. Tagungsbericht der 16.Schweizerischen Tagung für Phytotherapie. Zeitschrift für Phytotherapie 2002, 23, 26. 15. Selvaag E., Eriksen B., Thure P.: Contact allergy due to tea tree oil and cross-sensitization to colophony. Contact. Dermatitis. 1994, 31, 124. 16. Swords G., Hunter G.L.K.: Composition of Australian tea tree oil. J. Agric. Food. Chem. 1978, 26, 734. 17. Willuhn G.: Phytopharmaka in der Dermatologie. Zeitschrift für Phytotherapie 1995, 16, 325.
