© Borgis - Postępy Fitoterapii 3-4/2005, s. 103-108
Bogdan Kędzia, Elżbieta Hołderna-Kędzia
Właściwości biologiczne i działanie lecznicze pyłku kwiatowego zbieranego przez pszczoły
Biological properties and therapeutic action of bee pollen
Instytut Roślin i Przetworów Zielarskich w Poznaniu
Dyrektor Instytutu: dr hab. n. med. Przemysław M. Mrozikiewicz
Summary
Chemical composition, biological properties, therapeutic action, administration, dosage and preparations of bee pollen are presented.
Skład chemiczny
Pyłek kwiatowy zbierany przez pszczoły, tzw. obnóże pyłkowe, jest dość zróżnicowanym produktem roślinnym, bogatym w substancje biologicznie aktywne. W ziarnach pyłku pochodzących z różnych gatunków roślin stwierdzono ponad 200 substancji. Do zasadniczych grup chemicznych omawianego produktu zalicza się: białka i aminokwasy, węglowodany, lipidy i kwasy tłuszczowe, związki fenolowe, enzymy i koenzymy, a także witaminy i biopierwiastki (1-9).
Pytek kwiatowy zawiera średnio 22,7% białka (1-9), w tym około 10,4% aminokwasów egzogennych, do których należą: metionina, lizyna, treonina, histydyna, leucyna, izoleucyna, walina, fenyloalanina i tryptofan (1, 3-5, 8, 9). Są to niezbędne do życia elementy białka, których organizm nie jest w stanie sam wytworzyć. W pyłku kwiatowym występują ponadto znaczne ilości kwasów nukleinowych z przewagą kwasu rybonukleinowego (3, 4, 9).
Węglowodany przyswajalne przez organizm człowieka występują w pyłku kwiatowym średnio w ilości, 30,8% (1-9). Cukry redukujące, głównie fruktoza i glukoza, obecne są w tym produkcie w ilości około 25,7% (2, 4, 6).
Wśród lipidów, obecnych w pyłku kwiatowym w ilości około 5,1% (1-10), wymienić należy przede wszystkim niezbędne nienasycone kwasy tłuszczowe (NNKT). Należą do nich kwasy: linolowy, g-linolenowy i arachidowy (2-5). Fosfolipidy i fitosterole (b-sitosterol) reprezentowane są w pyłku kwiatowym w mniejszych ilościach (3, 4, 7).
Kolejną grupą są związki fenolowe (ok. 1,6%). Składają się na nią flawonoidy, leukotrieny, katechiny i fenolokwasy. Do flawonoidów występujących w pyłku kwiatowym zalicza się przede wszystkim pochodne kemferolu i kwercetyny, a do fenolokwasów – kwas chlorogenowy (3, 4, 7).
Do cennych substancji należy zaliczyć witaminy i biopierwiastki (1-11). Pyłek kwiatowy jest dość istotnym źródłem witamin (ok. 0,7%), zarówno rozpuszczalnych w tłuszczach, do których zalicza się witaminę A, witaminy E i D, jak i rozpuszczalnych w wodzie, takich jak B1, B2, B6, C, kwasy: pantotenowy, nikotynowy i foliowy oraz biotyna, rutyna i inozytol (1-5, 7-9).
Wśród biopierwiastków występują makroelementy (wapń, fosfor, magnez, sód i potas) oraz mikroelementy (żelazo, miedź, cynk, mangan, krzem i selen) (1-5, 7-9, 11).
Właściwości biologiczne
Badania farmakologiczne przeprowadzone na szczurach i królikach wykazały, że pyłek kwiatowy obniża w surowicy krwi zawartość lipidów całkowitych, triglicerydów, cholesterolu całkowitego, frakcji cholesterolu LDL oraz b-lipoprotein. Jest to dowód na działanie hipolipemiczne omawianego produktu (12-14).
Badania na zwierzętach wykazały jednoznacznie odtruwające działanie pyłku kwiatowego (15-22). Szczury zatruwano rozpuszczalnikami organicznymi, takimi jak tetrachlorek węgla i trichloroetylen, powodującymi głębokie uszkodzenie komórek wątrobowych, etanolem i alkoholem allilowym, które wywołują stłuszczenie i marskość wątroby, a także lekami: paracetamolem i hydrokortyzonem. Pyłek kwiatowy obniżał poziom enzymów wątrobowych i bilirubiny w surowicy krwi tych zwierząt, nawet do wartości fizjologicznych, co świadczy o leczniczych właściwościach tego produktu w odniesieniu do tkanki wątrobowej. Podawany z kolei z substancjami toksycznymi, zabezpieczał komórki wątroby przed ich szkodliwym wpływem, co wskazuje na jego działanie ochronne. W procesach odtruwających ważną rolę odgrywają polifenole, głównie flawonoidy i fenolokwasy.
W badaniach na zwierzętach wykazano, że pyłek kwiatowy odznacza się działaniem przeciwzapalnym (23-24). Jego siłę działania przyrównuje się do takich leków przeciwzapalnych, jak naproksen czy indometacyna. Mechanizm działania polega na hamowaniu aktywności enzymów odpowiedzialnych za powstawanie mediatorów procesu zapalnego w tkankach. Zagęszczony wyciąg z pyłku kwiatowego w dawce 50 mg/kg masy ciała szczura, likwiduje w 75% obrzęk łapy tego zwierzęcia wywołany podaniem karageniny. Za działanie to odpowiedzialne są przede wszystkim flawonoidy i fenolokwasy, a także kwasy tłuszczowe i fitosterole.
Płytek kwiatowy odznacza się wysoką wartością odżywczą (25-27). Wykazano, że myszy i szczury skarmiane pyłkiem odznaczały się wyższą zawartością witaminy C i magnezu w tkankach oraz wyższą zawartością hemoglobiny i większą liczbą czerwonych krwinek w porównaniu ze zwierzętami otrzymującymi paszę standardową. Ponadto produkt ten w krótkim czasie uzupełniał niedobory pokarmowe. U zwierząt głodzonych oraz będących na diecie bezwitaminowej pyłek kwiatowy powodował szybsze przyrosty masy ciała niż zwykła dieta. Składnikami odgrywającymi zasadniczą rolę w tym procesie są aminokwasy egzogenne, witaminy i biopierwiastki.
Pyłek kwiatowy odznacza się działaniem adaptogennym (dostosowawczym). Polega ono na podwyższaniu odporności przeciw szkodliwym czynnikom fizycznym, chemicznym i biologicznym. Zalicza się tutaj zarówno podwyższanie sprawności fizycznej organizmu w sytuacjach nadmiernego obciążenia wysiłkiem, działanie poprawiające funkcje mózgowe, takie jak pamięć, uczenie się, myślenie i zdolność koncentracji, a także wzrost odporności organizmu na zakażenia (28, 29).
Badania wskazują, że wyciągi etanolowe z pyłku kwiatowego odznaczają się stosunkowo silnym działaniem antybiotycznym, przy czym działają one zarówno na bakterie patogenne dla człowieka, jak i na grzyby drożdżoidalne (30-33). Za działanie to odpowiedzialne są głównie flawonoidy i fenolokwasy (32).
Badania ostatnich lat wskazują, że pyłek kwiatowy wykazuje u zwierząt doświadczalnych działanie przeciwutleniające (34), zwiększa poziom witaminy C w grasicy (35), zmniejsza przerost gruczołu krokowego (36), obniża poziom białych krwinek w białaczce doświadczalnej (37), ochrania mięsień sercowy (38, 39), modeluje funkcje ośrodkowego układu nerwowego (40) i działa na funkcje endokrynowe (41).
Podawanie myszom pyłku kwiatowego zabezpieczało je przed szkodliwym działaniem promieniowania jonizującego. Promieniowanie to w dawce 8 Gy powodowało o 60% mniejszą śmiertelność zwierząt otrzymujących ten produkt, w porównaniu ze zwierzętami karmionymi paszą standardową (42).
Dane piśmiennictwa wskazują także, że pyłek kwiatowy uszczelnia naczynia włosowate, usuwa obrzęki pochodzenia sercowo-naczyniowego i nerkowego oraz działa rozkurczająco na mięśnie gładkie dróg moczowych (43).
Działanie lecznicze
Zaburzenia przemiany lipidowej
Badania kliniczne potwierdziły w surowicy krwi ludzi chorych obniżenie zawartości wymienionych wcześniej substancji lipidowych. Ponadto u ludzi przyjmujących pyłek kwiatowy stwierdzono mniejszą zdolność płytek krwi do agregacji (zlepiania się). Wskazuje to na działanie przeciwmiażdżycowe, zabezpieczające przed niedokrwienną chorobą mięśnia sercowego i udarami mózgu. Przyjmuje się, że działanie hipolipemiczne pyłku kwiatowego związane jest głównie z NNKT oraz fosfolipidami i fitosterolami (11, 14).
Pyłek kwiatowy zastosowany u chorych z hiperlipidemią i miażdżycą obniżał od 20 do 30% poziom lipidów i cholesterolu, a także o około 30% zmniejszał zlepianie płytek krwi (44-46).
U chorych na stwardnienie miażdżycowe tętnic z zaawansowaną krótkowzrocznością i częściowym zanikiem nerwu wzrokowego, pod wpływem pyłku stwierdzono obniżenie poziomu cholesterolu w surowicy krwi, a także polepszenie wzroku (47).
Pyłek kwiatowy i uzyskiwane z niego wyciągi, zwłaszcza rozpuszczalne w tłuszczach, stosuje się z powodzeniem w stanach pozawałowych, a także w zaburzeniach krążenia obwodowego i nadciśnieniu tętniczym. Ponadto podawanie małych dawek tego produktu osobom w starszym wieku pozwala na zahamowanie zmian miażdżycowych naczyń mózgowych i poprawę krążenia mózgowego (47-49).
Choroby wątroby
Pyłek kwiatowy polecany jest w ostrych i przewlekłych stanach zapalnych, w początkowych stanach zwyrodnieniowych, w zastoinowych schorzeniach wątroby, a także w toksycznych i pourazowych uszkodzeniach tego narządu (50, 51).
Dla przykładu w przewlekłym postępującym zapaleniu wątroby na 49 chorych, którym podawano pytek kwiatowy, po 3 miesiącach leczenia objawy choroby ustąpiły w 45 przypadkach (prawie 92%). Pyłek kwiatowy normalizował przemianę lipidowo-białkową, co objawiało się znacznym obniżeniem w surowicy krwi poziomu enzymów wątrobowych.
Należy także zwrócić uwagę na działanie odtruwające pyłku kwiatowego i pierzgi w chorobach zawodowych, zatruciach metalami ciężkimi, pyłami i gazami przemysłowymi oraz lekami, dla przykładu preparatami przeciwreumatycznymi, przeciwzapalnymi, sterydami i antybiotykami.
Schorzenia gruczołu krokowego
Korzystne działanie pyłku kwiatowego w stanach zapalnych gruczołu krokowego znane jest od dawna (13, 52-56). W niebakteryjnych zapaleniach tego narządu pyłek kwiatowy poprawiał stan zdrowia u około 87% chorych, usuwając skutecznie stany zapalne i ból. W łagodnym przeroście gruczołu krokowego pozytywne efekty stwierdzono w 50%. W początkowym stadium nowotworu tego narządu poprawę odnotowano w 15% przypadków, jeśli jednak pyłek kwiatowy podawano wraz z chemioterapeutykami, to liczba osób, u których stwierdzono wyraźne efekty terapeutyczne, była wyższa od 90%.
Ponadto pyłek kwiatowy usprawnia opróżnianie pęcherza moczowego i rozkurcza mięśnie gładkie cewki moczowej, co jeszcze bardziej uzasadnia jego stosowanie, zarówno w zapaleniu, jak i łagodnym przeroście gruczołu krokowego.
Leczenie niedokrwistości
Powyżej zamieściliśmy fragment artykułu, do którego możesz uzyskać pełny dostęp.
Mam kod dostępu
- Aby uzyskać płatny dostęp do pełnej treści powyższego artykułu albo wszystkich artykułów (w zależności od wybranej opcji), należy wprowadzić kod.
- Wprowadzając kod, akceptują Państwo treść Regulaminu oraz potwierdzają zapoznanie się z nim.
- Aby kupić kod proszę skorzystać z jednej z poniższych opcji.
Opcja #1
29 zł
Wybieram
- dostęp do tego artykułu
- dostęp na 7 dni
uzyskany kod musi być wprowadzony na stronie artykułu, do którego został wykupiony
Opcja #2
69 zł
Wybieram
- dostęp do tego i pozostałych ponad 7000 artykułów
- dostęp na 30 dni
- najpopularniejsza opcja
Opcja #3
129 zł
Wybieram
- dostęp do tego i pozostałych ponad 7000 artykułów
- dostęp na 90 dni
- oszczędzasz 78 zł
Piśmiennictwo
1. Donadieu Y.: Le Pollen. Libraire Maloine S.A. Çditeur, Paris 1983, 24. 2.Iannuzzi J.: Pollen: food for honey bee - and man? Part I. Am. Bee J. 1993, 133, 557. 3.Szapiro D.K., et al.: Pylca rastenij - koncentrat biołogiczeski aktiwnych wieszczestw. Nauka i Technika, Minsk 1985. 4.Szapiro D.K., i wsp.: O biołogiczeski aktiwnych wieszczestwach pylcy. Pczełowodstwo 1979, Nr 2, 26. 5.Szczęsna T., Rybak-Chmielewska H.: Some properties of honey bee-colected pollen. Pszczeln. Zesz. Nauk. 1998, 42, 79. 6.Szczęsna T., Rybak-Chmielewska H.: Porównawcze badania składu obnóży pyłkowych z różnych krajów (Polski, Korei i Chin). XXXV Nauk. Konf. Pszczel., Puławy 1998, 76. 7.Szemietkow M.F., et al.: Produkty psczełowodstwa i zdorowie czełowieka. Uradżaj, Minsk 1987. 8. Wachonina T.W., Bodrowa R.N.: O charakteristikie pylcy. Pczełowodstwo 1979, Nr 2, 27. 9.Wachonina T.W., Bodrowa R.N.: O charakteristikie pylcy. Pczełowodstwo 1979, Nr 3, 27. 10.Manning R.: Fatty acids in pollen: a review of their importance for honey bees. Bee World 2001, 82, 60. 11.Zeng Z., Yan W.: Producing specific high mineral content pollen. Am. Bee J. 2004, 44, 520. 12.Juźwiak S., i wsp.: The influence of pollen extracts on serum trigliceride lipase activity in rabbits fed with a high-fat diet. Herba. Pol. 1989, 35, 43. 13.Samochowiec L., Wójcicki J.: Effect of pollen on serum and liver lipids in rats fed on a high-lipid diet. Herba Pol. 1981, 27, 333. 14.Wójcicki J.: Badania doświadczalne i kliniczne wyciągów z pyłku kwiatowego. Herba Pol. 1987, 33, 49. 15. Florek E., Leciejewska A.: Próba zastosowania preparatów pszczelarskich w profilaktyce zatruć trichloroetylenem. Herba Pol. 1995, 41, 70. 16. Juźwiak S., i wsp.: Pollen extracts reduce the hepatotoxity of paracetamol in mice. Phytother. Res. 1992, 60, 141. 17. Loniewski I., i wsp.: Der Einfluss von Pollen-extrakten auf die von Tetrachlorkohlenstoff (CCl4) experimentell hervorgerufenen Veranderungen in der Rattenleber. Arztezeit. Naturheil. 2001, 42, 594. 18.Put A., Myśliwiec Z.: Der Einfluss von Pollenextrakten auf biochemische Indikatoren der Leberfunktion im Verlauf einer chronischen Intoxikation mit Ammonium fluorid bei Ratten. Teil II. Arztezeit. Nanurheil. 1994, 35, 351. 19.Wójcicki J., i wsp.: Inhibition of ethionine-induced rat liver injury by Cernitins. Herba Pol. 1984, 30, 213. 20.Wójcicki J., i wsp.: The protective effect of pollen extracts against allyl alcohol damage of the liver. Arch. Immunol. Ther. Exper. 1985, 33, 841. 21.Wójcicki J., i wsp.: The effect of Cernitins on galactosamine-induced hepatic injury in rat. Arch. Immunol. Ther. Exper. 1985, 33, 361. 22.Wójcicki J., i wsp.: The influence of pollen extracts on biochemical disturbances in rats exposed to prolonged ethyl alcohol intake. Herba Pol. 1989, 35, 201. 23.Donew N., Wasilew W.: Skuteczność pyłku kwiatowego w stanach zapalnych. XXXI Międzynar. Kongr. Pszczel. Apimondia, Warszawa 1987, 142. 24.Loschen G., Ebeling L.: Hemmung der Arachidonsäure-Kaskade durch einen Extrakt aus Roggenpollen. Arzneim.- Forsch./Drug Res. 1991, 41, 162. 25.Liebelt R.A., et al.: Effects of a bee pollen diet on survival and growth of inbred strains of mice. Am. Bee J. 1994, 134, 615. 26.Mateescu C., et al.: Pollen extracts - nutritive-functional and therapeutical potentialities. XXXVth Intern. Apicult. Congr. Apimondia, Antwerp 1997, 122. 27.Slijepčević M., et al.: Effect of pollen preparates in the food on reproductive capacity of mice. III Intern. Symp. Apither., Portorož 1987, 125. 28.Poljak-Blaži M., et al.: Pollen preparations and their impact on immunological reactions of test mice. III Intern. Symp. Apither., Portorož 1976, 102. 29. Wan K.-F., et al.: Izuczenie wlijanija pylcy na immunitentnju sistemy. XXXIII Intern. Apicult. Congr. Apimondia, Pekin 1993, 143. 30.Bilińska M., i wsp.: Biologiczna aktywność pyłku kwiatowego zebranego przez pszczoły w stosunku do wybranych szczepów bakteryjnych. V Symp. Apiter., Zagadnienia wybrane. Kraków 1985, 1. 31.Greczanu A., Jenczu W.: Antibioticzeskij effekt propolisa, pylcy i mieda. W: Produkty pczełowodstwa - piszcza, zdorowie, krasota (Red. V. Harnaj). Izd. Apimondii, Bucharest 1988, 37. 32.Kędzia B., i wsp.: Antybiotyczne działanie pyłku kwiatowego. XXXI Nauk. Konf. Pszczel., Puławy 1994, 23. 33. Valdez G., et al.: Ocena mikrobiologiczeskich swojstw sobrannoj pczełami i podkislennoj pylcy. XXXIII Intern. Apicult. Congr. Apimondia, Pekin 1993, 133. 34.Wójcicki J., i wsp.: Study on the antioxidant properties of pollen extracts. Arch. Immunol. Ther. Exper. 1987, 35, 725. 35.Ficek W.: Wpływ pszczelego pyłku kwiatowego na zmiany ilości witaminy C w organizmie zwierzęcym. Inf. Region. Zrzesz. Pszczel. Apipol 1986, Nr 2, 10. 36.Lin X.L., et al.: Morphological changes in aged canine prostatic hyperplasia treated with bee pollen. Chin. Trad. Herb. Drugs 1990, 21, 164. 37.Wang M.S., et al.: Effects of bee pollen on blood and hemopoietic system in mice and rats. Chin. Trad. Herb. Drugs 1993, 24, 588. 38.Polański M., i wsp.: Cardioprotective properties of hydrophilic pollen extract (HPE). Pol. J. Pathol. 1998, 49, 109. 39. Polański M., i wsp.: Przydatność hydrofilnej frakcji standaryzowanych obnóży pszczelich w celu uzyskania kardioprotekcji efektu terapeutycznego. XXXV Nauk. Konf. Pszczel., Puławy 1998, 56. 40.Machoy-Mokrzyńska A., i wsp.: Infuence of pollen extracts on the central nervous system. Herba Pol. 1992, 38, 189. 41.Wójcicki J., i wsp.: The effect of pollen extracts on the endocrine function in rabbits. Herba Pol. 1991, 27, 151. 42.Wang W., et al.: Biological effect of pollen from beehives radioprotective effect on hematopoitic tissues of irradiated mice. XXXI Intern. Apicult. Congr. Apimondia, Warsaw 1987, 176. 43.Kimura M., et al.: Micturition activity of pollen extract: contractile effects on bladder and inhibitory effects on urethral smooth muscle of mouse and pig. Planta Med. 1986, 46, 148. 44.Kośmider K., i wsp.: Effect of Cernilton on platelet aggregation in vivo. Herba Pol. 1983, 29, 237. 45.Wójcicki J., i wsp.: Farmakologiczne właściwości i kliniczna wartość ekstraktów z pyłku pszczelego. V Międzynar. Symp. Apiter., Zagadnienia wybrane. Kraków 1985,163. 46.Wójcicki J., i wsp.: Clinical evaluation of Cernilton as lipid-lowering agent. Herba Pol. 1983, 29, 55. 47.Czuchrienko N.D., et al.: Primienienie miedo-pylcewoj smiesi dlja leczenija bolnych aterosklerozom. W: Apiterapija i pczełoeodstwo (Red. A.I. Czerkasowa i wsp.). Alna Litera, Wilnjus 1993, 190. 48.Feskin I.P.: Kompleksnoie leczenie adenomy predstatielnoj żelezy. Pczełowodstwo 1999, Nr 1, 59. 49.Kulawiak S.: Profilaktyczne i lecznicze zastosowanie pyłku kwiatowego. W: Zagadnienia apiterapii w wybranych pracach klinicznych (Red. S. Kubiak). Wyd. Pszczeln. Tow. Nauk., Ciechocinek 1987, 105. 50. Počinkowa O.: Czernodrobnite zaboljawanija i pczelnite produkti. Pčelarstwo (Sofia) 1986, Nr 8, 28. 51.Wójcicki J.: Skład chemiczny oraz farmakologia pyłku kwiatowego. Inf. Regionaln. Zrzesz. Pszczel. Apipol 1986, Nr 3, 12. 52.Buck A.C., et al.: Treatment of chronic prostatitis and prostatodynia with pollen extract. Brit. J. Urol. 1989, 64, 496. 53.Droździk M.: Zastosowanie wyciągu z pyłku kwiatowego w leczeniu zapalenia i przerostu gruczołu krokowego. Herba Pol. 1993, 39, 223. 54.Droździk M., Syryński W.: Die Anwendung von Pollen-extrakten bei der Behandlung der chronischen Prostatitis und der benignen Prostatahyperplasie. Arztezeit. Naturheil. 1994, 35, 132. 55.Gomez-Diaz F.: Pyłek pszczeli w leczeniu zachowawczym chronicznego zapalenia prostaty. Inf. Regionaln. Zrzesz. Pszczel. Apipol 1987, Nr 5, 21. 56.Micheilesku N.N.: Apiterapija zabolewanij prostaty. W: Produkty pczełowodstwa - piszcza, zdorowie, krasota. (Red. V. Harnaj). Izd. Apimondii, Bucharest 1988, 103. 57.Bielecki J., i wsp.: Ocena działania pszczelego pyłku kwiatowego w leczeniu niedokrwistości w schorzeniach gośćcowych. W: Zagadnienia apiterapii w wybranych pracach klinicznych (Red. S. Kubiak). Wyd. Pszczeln. Tow. Nauk., Ciechocinek 1987, 101. 58.Li S.-Y., et al.: Primienienie kapsuł s razdroblennoj pylcoj w lacznii razlicznych widow anemii. XXXIII Intern. Apicult. Congr. Apimondia, Pekin 1993, 140. 59.Georgiewa E., Wasiliew W.: Leczebnoie i profilakticzeskoie diejstwie pylcewoj obnożki pri krowotoczaszczej jazwie. W: Produkty pczełowodstwa - piszcza, zdorowie, krasota. (Red. V. Harnaj). Izd. Apimondii, Bucharest 1988, 85. 60.Hobotoç D., Chira C.: Pollen used for the treatment of duodenal ucler - a clinical radio-endoscopical study. XXXIst Intern. Apicult. Congr. Apimondia, Warsaw 1987, 160. 61.Iwanowa N.W., Dżarimow A.J.: Primienienie cwietocznoj pylcy s miedom u bolnych jazwiennoj boleznju w ambulatornych usłowiach. W: Apiterapia i pczełowodstwo (Red. A.I. Czerkasowa i wsp.). Alna Litera, Wilnjus 1993, 121. 62.Teleszun O.P., et al.: Słożnyie lipidy cwietocznoj pylcy w profilaktikie naruszenij obmiena wieszczestw. W: Apiterapia i pczełowodstwo (Red. A.I. Czerkasowa i wsp.). Alna Litera. Wilnjus 1993, 49. 63. Malmström S., Cederlöf R.: Pollen as prophylactic against the cammon cold. Herba Pol. 1983, 29, 229. 64.Lopez-Paret R.: Zastosowanie pyłku w psychiatrii. Inf. Regionaln. Zrzesz. Pszczel. Apipol 1986, Nr 3, 11. 65.Caillas A.: Niezwykłe zalety pyłku kwiatowego. Inf. Regionaln. Zrzesz. Pszczel. Apipol 1987/1988, Nr 9/10, 24. 66. Iannuzzi J.: Pollen: food for honey bee - and man? Part IV. Am. Bee J. 1993, 133, 633. 67.Potocka-Płazek K., i wsp.: Wpływ pyłków kwiatowych na stan zdrowia osób starszych. V Międzynar. Symp. Apiter., Kraków 1985, 51. 68. Kędzia B., Hołderna-Kędzia E.: Leczenie produktami pszczelimi. PWRiL, Warszawa 1994. 69. Gordienko W.E., Kaczałaj D.P.: Cwietocznaja pylca w profilaktikie. Pczełowodstwo 1988, Nr 9, 29. 70.Wachonina T.W.: Pylca - wzrosłym i dietjam. Pczełowodstwo 2001, Nr 2, 48. 71.Dobrovoda I.: Včelie produkty a zdravie. Priroda, Bratislava 1986. 72.Frenkiel M.M.: I pczeły leczat. Medicina, Moskwa 1988. 73.Herold E.: Heilwerte aus dem Bienenvolk. Ehrenwirth Verlag, Műnchen 1975. 74.Iojrisz N.P.: Produkty pczełowodstwa i ich ispolzowanie. Rosselchozizdat, Moskwa 1976. 75.Ilieşiu N. V. (Red.): Apitherapy to-day. Ed. Apimondia, Bucharest 1976. 76.Počinkova P.: Pczelnite produkti w medicinata. Izd. Bołg. Akad. Nauk., Sofia 1986. 77.Slastenskij I.W.: Pczeły: mied i drugie produkty. Lenizdat, Petersburg 1987. 78.Dąbrowski I.: Effect of Cernitin and hydrolysed protein on adaptation to physical effort in subtropical conditions. Herba Pol. 1984, 30, 43. 79.Drożdż E., Gwizdek E.: Pyłek kwiatowy jako odżywka regeneracyjna. V Międzynar. Symp. Apiter., Zagadnienia wybrane. Kraków 1985, 24.
