Limfadenopatiami najogólniej można nazwać patologie w obrębie węzłów chłonnych objawiające się klinicznie jako powiększenie pojedynczych węzłów lub ich grup. U ludzi zdrowych znajdujemy węzły chłonne w typowych miejscach ich badania. Zwykle wielkość ich nie przekracza 1-2 cm, są niebolesne i ruchome.

Struktura i funkcja węzłów chłonnych sprawiają, że biorą one zawsze udział w procesach, w których angażowany jest układ odpornościowy. Szczególną więc rolę spełniają w walce z zakażeniem. Razem ze śledzioną i innymi rozsianymi w ustroju elementami układu limfatycznego, węzły pełnią rolę „stacji przejściowych” dla wędrujących limfocytów, ale również są rodzajem „filtra” na którym mogą się zatrzymać i potem rozwijać zmienione nowotworowo komórki lub bakterie. Są miejscem przebywania makrofagów i polem kontaktu komórek T i B z antygenem, miejscem aktywacji i transformacji komórek kompetentnych w odpowiedzi na antygen. Bardzo wczesnym efektem reakcji na obecność antygenu jest zwiększony przepływ krwi przez zajęte węzły. Stymulacja antygenowa i zachodzące równocześnie reakcje immunologiczne w węźle powodują jego nawet 10-krotne powiększenie.

Powiększenie węzłów chłonnych może być spowodowane następującymi „odwracalnymi” przyczynami: a) wzrostem liczby limfocytów i makrofagów w odpowiedzi na pojawienie się antygenu, b) bezpośrednim naciekiem zapalnym węzła chłonnego (lymphadenitis), c) jako odczynowe powiększenie węzłów towarzyszące kolagenozom, nadczynności tarczycy, chorobom autoimmunologicznym, sarkoidozie, polekowe, oraz „nieodwracalnymi” przyczynami: a) pierwotną, złośliwą proliferacją limfocytów i makrofagów, b) nacieczeniem węzłów przez przerzutowe komórki nowotworowe c) nacieczeniem węzłów przez zmienione makrofagi w chorobach spichrzeniowych (lipidozy).

Część wyżej wymienionych przyczyn powiększenia węzłów chłonnych stanowią choroby o bardzo ciężkim przebiegu, niektóre z nich o zdecydowanie złym rokowaniu i dlatego pojawienie się limfadenopatii, nawet niegroźnej dla pacjenta często wzbudza u niego strach, co z kolei zmusza nas do szybkiego rozpoznania przyczyny choroby.

W przebiegu chorób zakaźnych występują tylko dwa pierwsze spośród wyżej wymienionych patomechanizmów limfadenopatii. U osób młodych, szczególnie u dzieci, obserwuje się znacznie częściej powiększenie, z reguły przejściowe węzłów chłonnych w odpowiedzi nawet na niewielką stymulację antygenową. U osób poniżej 30 r.ż. w 80% limfadenopatia ma charakter łagodny, z reguły o podłożu infekcyjnym. Natomiast u osób starszych, powyżej 50 r.ż. przyczyną powiększenia węzłów chłonnych tylko w 40% bywają infekcje. Dlatego limfadenopatię u osoby dorosłej należy starać się wyjaśnić zdecydowanie szybciej (7).

Poza wiekiem badanego pewne przesłanki co do charakteru limfadenopatii dają cechy fizyczne powiększonych węzłów: ich konsystencja, bolesność, ruchomość, tendencja do tworzenia pakietów czy ropienia. Niekiedy wskazówki różnicowe daje lokalizacja węzłów chłonnych i niemal zawsze stan kliniczny pacjenta, tzn. obecność lub niewystępowanie innych objawów towarzyszących limfadenopatii. Ważnym jest obserwacja zachowania się zmienionych węzłów w czasie.

Najogólniej, w procesach zapalnych węzły są tkliwe lub bolesne, pojawiają się stosunkowo nagle, powiększenie ich nie występuje symetrycznie, mają tendencję do łączenia się, ale na ogół są ruchome, a w procesach bakteryjnych są zwykle bardzo bolesne i skóra nad nimi może być zmieniona. Wraz ze stopniowym ustępowaniem choroby ustępują i zmiany w powiększonych węzłach. Ostre procesy zapalne najczęściej powodują powiększenie węzłów najbliższych wtargnięciu zakażenia, często dotyczy to węzłów szyjnych.

Za rozrostowym charakterem zmian przemawiają ich podstępny początek, brak bolesności, twarda konsystencja i to że samoistnie nigdy nie ulegają inwolucji. Na przykład w chłoniakach węzły są sprężyste, elastyczne, niebolesne przy palpacji. W początkowym okresie są to głównie węzły szyjne, rzadziej zauszne i potyliczne. Nieruchome i zrośnięte z podłożem są węzły w zmianach przerzutowych. Powiększenie węzłów chłonnych śródpiersia jest charakterystyczne dla chorób układowych. W chorobach nowotworowych śródpiersia lub przewodu pokarmowego charakterystyczne są przerzuty do węzłów nadobojczykowych i okolicy mięśnia pochyłego (7).

Najczęściej spotykaną przyczyną limfadenopatii pochodzenia wirusowego jest mononukleoza zakaźna. W chorobie tej odczyn węzłowy jest spowodowany ostrym, o łagodnym charakterze odczynem limfoproliferacyjnym w przebiegu zakażenia wirusem Epsteina-Barr, rzadziej wirusem cytomegalii. Choroba dotyczy głównie osób młodych. Powiększenie węzłów chłonnych jest tu objawem bardzo charakterystycznym, są one sprężyste, ruchome, ale otoczone niekiedy obrzmiałą tkanką okołowęzłową co powoduje ich niewielką tkliwość i może dawać złudzenie łączenia się ich w pakiety. Powiększenie dotyczy przede wszystkim węzłów chłonnych szyjnych, częściej za mięśniem mostkowo-obojczykowo-sutkowym, rzadziej powiększeniu ulegają także i węzły o innej lokalizacji, tylko wyjątkowo węzły śródpiersia. Wielkość węzłów bywa różna, od niewielkich do dużych, niekiedy wielkości jaja kurzego, są tkliwe na początku choroby, nigdy nie wykazują tendencji do ropienia. Z reguły stopień odczynu węzłowego odpowiada ciężkości przebiegu choroby, przy czym ogólny stan chorego nie budzi obaw.

Limfadenopatii towarzyszą inne dość charakterystyczne objawy kliniczne: zmiany zapalne w gardle z nalotami na migdałkach mogące sugerować anginę, powiększenie wątroby i śledziony zwykle występujące wraz z niewysokim podwyższeniem transaminaz dające łagodny obraz uszkodzenia wątroby, obrzęk powiek w okresie ostrym oraz gorączka z objawami rzekomogrypowymi. Rozpoznanie w większości przypadków nie jest trudne i możliwe do szybkiego ustalenia. Rozmaz krwi obwodowej wykazuje leukocytozę z limfocytozą oraz obecność charakterystycznych mononuklearów (tzw. limfocyty atypowe). W przypadku nadkażenia bakteryjnego (np. gardła) w mononukleozie interpretacja rozmazu krwi obwodowej może nastręczać pewnych trudności. Jeżeli w czasie choroby stosowano doustne pochodne penicyliny, niezwykle często występuje wysypka przypominająca wysypkę uczuleniową po ampicylinie. Badania serologiczne pozwalają na ostateczne ustalenie czynnika etiologicznego. Nie ma potrzeby badania histologicznego węzła (2, 9).

Zakażenia adenowirusowe dają różne obrazy kliniczne, w niektórych z nich odczyn węzłowy jest bardzo wyraźny. Powiększenie węzłów dotyczy wówczas z reguły regionu szyi i karku, rzadziej ma charakter bardziej uogólniony. Zwykle są obecne objawy wirusowego zapalenia jamy nosowo-gardłowej oraz obustronne zapalenie spojówek. Objawy samoistne mijają po upływie 1-2 tygodni. O rozpoznaniu decyduje zachowanie się odczynów serologicznych, a także izolacja wirusa z jamy nosowo-gardłowej i spojówek. W praktyce rzadko się je wykonuje ze względu na łagodny przebieg i szybko ustępujące objawy choroby (11).

Różyczka daje bardzo charakterystyczną limfadenopatię co często pozwala ją odróżnić od innych chorób zakaźnych wieku dziecięcego przebiegających z wysypkami skórnymi. Powiększenie węzłów najczęściej wyprzedza pojawienie się zmian skórnych. Obrzęk i hiperplazja dotyczą głównie węzłów zausznych i potylicznych, mniej wyraźne bywa powiększenie węzłów o innej lokalizacji, niekiedy ulega powiększeniu także śledziona. Węzły przy palpacji są tkliwe, sprężyste i nie łączą się w pakiety. Powiększenie ich utrzymuje się jeszcze przez kilka dni po ustąpieniu pozostałych objawów różyczki. Rozpoznanie nie jest trudne; występuje charakterystyczna wysypka, niewysoka i krótkotrwała gorączka. W morfologii z rozmazem zwraca uwagę obok leukopenii zwiększona w połowie przypadków liczba komórek plazmatycznych. Potwierdzenie uzyskuje się odczynami serologicznymi. W związku z zagrożeniem dla płodu przy kontaktach ciężarnych nieszczepionych, które dotychczas nie przebyły choroby, z chorymi dziećmi szczególne znaczenie ma oznaczanie przeciwciał w klasie IgM potwierdzające aktualne zachorowanie (11).

W przebiegu odry często występuje niecharakterystyczne powiększenie węzłów chłonnych. Zwykle jest ono ograniczone do okolicy szyi i karku. Węzły są mniejsze niż w różyczce, jednakowo spoiste, zmniejszają się wraz z ustępowaniem wysypki (14).

Limfadenopatia ograniczona do okolicy pachwinowej może występować w przebiegu opryszczki genitalnej wywołanej zakażeniem wirusem HSV typ II. Analogicznie w przebiegu opryszczkowego zapalenia jamy ustnej, dziąseł i gardła wywołanych przez wirusa HSV typ I, mogą być powiększone węzły chłonne szyjne i podżuchwowe. Rozpoznanie choroby ustala się na podstawie obrazu klinicznego a także przez izolację wirusa z wykwitów. Zdecydowanie rzadziej może wystąpić limfadenopatia w przebiegu półpaśćca.

W gorączce krwotocznej denga, rzadkiej chorobie endemicznie występującej w południowo-wschodniej Azji i Afryce Równikowej również może wystąpić powiększenie węzłów chłonnych, z reguły w okolicy szyjnej i pachwinowej. Rozpoznanie choroby w przypadkach skąpoobjawowych poza rejonem występowania może być trudne, pomocnym jest wywiad oraz badania serologiczne i izolacja wirusa (3).

Limfadenopatia w zakażeniu HIV występuje u około 1/3 zakażonych i należy do ważnych objawów zakażenia i rozwoju zmian. Najczęściej powiększenie węzłów chłonnych powstaje stopniowo, początkowo nie zwraca uwagi, ale węzły powiększone na ogół już nie zmniejszają się. Zazwyczaj są niebolesne, ruchome, skóra nad nimi jest nie zmieniona. Biopsję węzłów należy przeprowadzić wówczas, gdy węzły powiększają się niepokojąco szybko i jednostronnie, stwierdza się powiększenie wnęk płuc, lub też powiększenie węzłów brzusznych.

W powiększonych węzłach chłonnych, zależnie od okresu trwania zakażenia i tempa rozwoju choroby występują: przerost grudkowy (hyperplasia follicularis), przerost mieszany (hyperplasia mixta) lub wyczerpanie limfocytów. Zmiany typu hiperplazji stwierdza się we wcześniejszych okresach łącznie z ARC, natomiast zmiany typu wyczerpania limfocytów w rozwijającym się lub w pełni rozwiniętym AIDS. U części chorych z AIDS w węzłach znaleźć można wykładniki zakażenia drobnoustrojami oportunistycznymi, głównie gruźlicy lub innymi z grupy Mycobacterium, zmiany grzybicze, rzadko cechy chłoniaka. W zakażeniach HIV limfadenopatia dotyczy częściej węzłów szyjnych, karkowych i potylicznych, w dalszej kolejności pachowych i innych łącznie z węzłami jamy brzusznej. Powiększenie węzłów pachwinowych spowodowane jest częściej inną niż HIV przyczyną.

W większości poniżej opisanych limfadenopatii w przebiegu chorób bakteryjnych bardzo pomocnym w różnicowaniu jest obraz rozmazu krwi obwodowej typowy dla infekcji bakteryjnych. W zapaleniach gardła, szczególnie w anginach paciorkowcowych występuje powiększenie najbliższych, a więc podżuchwowych i szyjnych węzłów chłonnych. Wielkość ich jest różna, koreluje z rozległością zmian w gardle, węzły są ruchome, ale bolesne, pojedyncze, skóra nad nimi zwykle nie jest zmieniona. W przebiegu płonicy, często w okresie początkowym choroby są wyczuwalne bolesne węzły szyjne. W postaciach ciężkich, toksycznych, odczyn węzłowy jest szczególnie wyraźny, występuje także obrzęk tkanki okołowęzłowej widoczny jako wyrównanie profilu szyi (tzw. szyja Nerona). Niegdyś zapalenie węzłów chłonnych stanowiło jedno z kilku ważnych powikłań płonicy. Limfadenopatia występowała po 2-3 tygodniach od zachorowania i poza powiększeniem węzłów szyjnych mogła mieć charakter uogólniony. Powikłanie to obecnie występuje tylko wyjątkowo. Rozpoznanie ułatwia charakterystyczna wysypka płonicza i wyniki posiewów wymazów z gardła (3).

W błonicy gardła wywołanej przez Gram-dodatnią pałeczkę Corynebacterium diphteriae powiększenie węzłów podżuchwowych i szyjnych należy do stałych objawów klinicznych, jest ono szczególnie wyraźne w postaciach ciężkich, toksycznych. Węzły są tkliwe, wraz z obrzmiałą tkanką okołowęzłową są mniej ruchome i wyczuwa się je czasami w postaci pakietów. O rozpoznaniu decyduje badanie bakteriologiczne; w odróżnieniu od angin w błonicy zwraca uwagę cięższy stan ogólny chorego niż wskazywałyby na to zmiany w gardle (3).

W tularemii wywoływanej przez Gram-ujemne pałeczki Francisiella tularensis, których rezerwuarem są dziko żyjące zwierzęta (w Polsce zające) i ich ektopasożyty, powiększenie węzłów chłonnych, ograniczone jest do najbliższej okolicy miejsca wprowadzenia zarazka. Poza postacią płucną i trzewną, we wszystkich pozostałych postaciach tularemii powiększenie węzłów należy do głównych objawów choroby. Tu odbywa się namnażanie zarazków prowadzące do zapalenia z wytworzeniem martwicy tkanki węzłowej i do ich ropienia. Są one bolesne, skóra nad nimi jest zmieniona, różowosina. Rozpoznanie opiera się na wyniku badań bakteriologicznych z materiału pobranego z miejsc zmienionych oraz na dodatnich odczynach serologicznych. Ważną wskazówką będzie obecność zmiany pierwotnej w miejscu wprowadzenia zarazków oraz zazwyczaj podawany w wywiadzie kontakt z gryzoniami, u nas niemal wyłącznie z zającem.

W postaci dymieniczej dżumy powiększenie węzłów chłonnych dominuje w obrazie klinicznym. Węzły powiększają się od początku choroby, najczęściej są to węzły pachwinowe, pachowe i szyjne. Osiągają niekiedy wielkość jaja kurzego, są bolesne przy ucisku i twarde. Po paru dniach rozmiękają i po przebiciu wydziela się ropa. Z ropy hoduje się Gram-ujemne pałeczki Yersinia pestis. Dżuma występuje endemicznie w niektórych rejonach świata o klimacie tropikalnym (Azja, płd. Afryka).