Postęp w medycynie jest tylko jednym z filarów coraz dłuższego życia ludzi w krajach uprzemysłowionych o wysokim standardzie życia. Dzięki dobrej jakości wody do picia, poprawie warunków mieszkaniowych i środowiskowych oraz wysokiemu poziomowi higieny osobistej, zlikwidowano potencjalne ogniska endemicznych chorób zakaźnych. Szczepienia, a przede wszystkim wystarczające odżywianie zasobne w białko, węglowodany, tłuszcze, witaminy i sole mineralne przyczyniły się też do redukcji chorób zakaźnych. Najpoważniejszymi zagrożeniami XXI wieku są choroby wirusowe: HIV (human immunodeficiency virus) manifestująca się jako AIDS (acquired immuno-deficiency syndrome), infekcyjne choroby wątroby: HAV, HBV, HCV, HDV (hepatitis A-D-wirusy), rzadsze EBOLA i SARS. Ciągle groźne i aktualne są malaria i gruźlica. Drugim ważnym zagrożeniem są choroby z niedożywienia obejmujące około 20% ludzi naszego globu.

Stoimy przed nowymi zagadnieniami związanymi z nadmiernym odżywianiem. W parze z tym obserwujemy obniżenie kultury jedzenia. Posiłek w domu był do niedawna spotkaniem członków rodziny przy stole. Dzisiaj współczesny człowiek konsumuje bez przerwy, jada w tramwaju, autobusie, na przystanku, na spacerze, w drodze do pracy, jedząc z torebki, przy wszelkich spotkaniach prywatnych bądź organizowanych przez firmy czy inne instytucje. Konsumujemy do późnych godzin nocnych, pijemy wysokokaloryczne napoje „energy drinks”, przeróżnego rodzaju lemoniady i „soki” z koncentratów, piwo, wino. A zapominamy o tym, że ciało ludzkie zawiera 60% wody, której tak mało pijemy w naturalnej postaci. Przejedzeni śpimy źle, wstajemy ociężali z bólem głowy i uskarżamy się na dolegliwości żołądkowo-wątrobowe, a nieraz i sercowe.

Nadmierne jedzenie powoduje rozwój chorób degeneracyjnych. Otyłość, nadciśnienie, cukrzyca, dolegliwości ze strony układu kostnego spowodowane nadwagą, siedzeniem w samochodach i brakiem ruchu. Któż chodzi dzisiaj pieszo na zakupy? Większość jeździ po wszystko i wszędzie.

Spadek urodzin to pośredni wynik tych degeneracyjnych chorób i olbrzymiego spożycia środków antykoncepcyjnych. Syntetyczne estrogeny, przede wszystkim etylenestradiol, są wydalane przez kobiety wraz z moczem w niezmienionej postaci. W wodach ściekowych i oczyszczalniach stężenie etylenestradiolu przekracza nieraz 40-50-krotnie przyjęte wartości. Wzrost stężenia estrogenów w wodach powoduje duże szkody wśród ryb. I tak wśród karpi obserwuje się przewagę żeńskiej populacji, wśród pstrągów samce są mniej płodne. Naukowcy przypuszczają, że spadek liczby plemników u mężczyzn w krajach wysokorozwiniętych może być spowodowany działaniem syntetycznych estrogenów.

Praca jest chyba najważniejszym elementem w ewolucji ludzkości. Wszystko to, co mieści się w pojęciu pracy, pomaga człowiekowi w jego rozwoju umysłowym i fizycznym. Praca to nie tylko „job” do zarobienia pieniędzy, to moralny obowiązek wobec własnej rodziny, środowiska, społeczności i państwa. Wielu z nas nie ceni sobie pracy. W ciągu 5 godzin chcielibyśmy zrobić to, co w 10 godzin. Pomagają nam w tym przeróżne urządzenia techniczne, dyktujące nam tempo pracy. Brak jest czasu do wymiany zdań i rozmowy o naszej pracy. Stajemy się „robotami” i cierpimy z powodu nadmiernego stresu, a nieraz mamy „burn out” – wszystkiego dosyć.

Praca spełnia też rolę wychowawczą dla młodego pokolenia. Najważniejszym zadaniem wszystkich państw i społeczeństw to tworzenie nowych miejsc pracy. Bezrobotny młody czy też starszy człowiek ma dużo wolnego czasu, a brak pieniędzy ogranicza jego swobodę. Ponadto bezrobotni bardzo często palą dużo i korzystają z każdej okazji, by wypić piwo czy inne trunki alkoholowe. W parze z tym idzie niedożywienie własne i dzieci. Bezrobotni są więc bardziej niż inni narażeni na zdrowotne skutki palenia papierosów czy nadużywania alkoholu.

„ Primum non nocere ” to wciąż aktualne wezwanie dla wszystkich. Nieszkodzenie chorym, ułomnym, upośledzonym i starym ludziom leży u podstaw działania lekarskiego i każdego z nas. Ale jak pomóc? Czy wszystkim można pomóc? Wiele wątpliwości nasuwa się przy postawieniu tych pytań. Czy umiemy pomóc? Czy mamy odpowiednie wyszkolenie, by móc udzielić pomocy? Chcąc pomóc i działając w dobrej wierze, możemy też zaszkodzić będącemu w potrzebie człowiekowi. Czym się kierujemy: intuicją czy rozwagą? Sami jesteśmy subiektywni w ocenie pomocy. Oceniamy zaistniałą sytuację, kierując się rozumem, wiedzą, ciężkością choroby, co wcale nie musi być prawdą, ponadto uczuciem, wrażliwością, sytuacją rodziny chorego człowieka, czy też innymi, jakże subiektywnymi kryteriami. W jakim stopniu możemy pomóc człowiekowi cierpiącemu z powodu swoich dolegliwości? Samo podejście do chorego, pokazanie mu, że jest najważniejszą osobą, że zależy nam na tym, by mu pomóc, wzbudza kontakt z pacjentem. Sam fakt, że rozmawiamy o nim o jego fizycznym bólu i niedoskonałości, o jego problemach psychicznych, rodzinnych, zawodowych, a nieraz i finansowych, otwiera nam drogę do akceptacji lekarza, którego chory obdarzy zaufaniem i wiarą, że otrzyma najlepsze dostępne leczenie. Pośpiech, nerwowość, powierzchowność, brak czasu na rozmowę, a nieraz arogancja czy obrażanie jego uczuć religijnych uraża chorego i rujnuje przyszłą współpracę między lekarzem a pacjentem oraz budzi nieufność ze strony chorego. Do chorego należy też mówić prostymi, zrozumiałymi zdaniami.

Już Jean Baptiste Moliere (Poquelin) w swej komedii Le malade imaginaire (Chory z urojenia) z 1673 roku bardzo krytycznie mówi o lekarstwach: „wielu ludzi umiera z powodu lekarstw, które połykają, a nie z powodu ich chorób” i dalej: „ludzie musieliby posiadać nadmierne siły, by wytrzymać nie tylko chorobę, ale również zażywanie lekarstwa”.

Wiemy z wielu udokumentowanych prac, że placebo, mimo że nie jest lekiem, może spowodować poprawę podobną do podanego leku. Podobne też mogą być działania uboczne placebo i leku. Jak więc ma działać dobry lek? Ocena leku musi być dokładna, wymierna, dobrze udokumentowana i statystycznie potwierdzona.

Mamy dużo podobnie działających leków, jednak żaden z potężnych koncernów farmaceutycznych nie chce rezygnować z walki o duże pieniądze. Z pewnością można by zrezygnować z 50% preparatów podobnie działających.

Z drugiej strony mamy dobre, wypróbowane lekarstwa małych firm, które znikają z horyzontu rynku farmaceutycznego tylko dlatego, że pochodzą z firm, które nie mają środków finansowych na odpowiednią reklamę i nie mają własnej sklepowej dystrybucji. Takie są prawa wolnego rynku.

Nowo wprowadzone i polecane leki są bardzo drogie, ich reklama jest optymalna, same superlatywy poparte badaniami statystycznymi. Dopiero po latach oceniamy w sposób rozsądny i krytyczny dobrodziejstwo nowego leku. Zdarza się, że w międzyczasie znalazł się na rynku nowy i lepszy lek od poprzedniego, bądź też przypomniano sobie, że przecież od lat mamy podobnie działający, równie dobry i o wiele tańszy lek, o którym prawie zapomniano. Nie może być tak, by każdy nowo wprowadzany, najdroższy lek był przepisywany przez wszystkich lekarzy rodzinnych, jako że jest najlepiej reklamowany, a inny, do tej pory skuteczny i wypróbowany, też bardzo dobry lek odszedł w zapomnienie. Taki sposób myślenia musi prowadzić do zapaści finansowej służby zdrowia.

Zdarza się też często, że dwa leki, krajowy i zagraniczny, mają ten sam skład chemiczny. Zagraniczny jest jednak dużo droższy i częściej przepisywany niż krajowy. Wyrzucamy więc gdzie indziej bardzo potrzebne pieniądze.

Współczesny człowiek nie chce cierpieć i chce mieć dostęp do najlepszego leczenia. Są to słuszne i realne żądania. Najlepsze leczenie wymaga najlepszego lekarza. Najlepszego szpitala, najlepszych lekarstw, najlepiej wyposażonego ośrodka specjalistycznego, najlepszych urządzeń diagnostycznych i praktycznie nieograniczonych środków finansowych gwarantujących kupno wszystkich najnowszych produktów, maszyn i urządzeń. Okazuje się jednak, że wiele z najlepszych środków lub urządzeń nie przynosi oczekiwanych efektów.

Biorę za przykład biochemiczną, laboratoryjną diagnostykę raka. Przeróżnych testów jest tak dużo, że gdyby je wszystkie wykonywano w każdym przypadku podejrzenia raka, szpital musiałby wydać tyle pieniędzy, że groziłoby to bankructwem. Z tej dużej ilości testów należy więc wyselekcjonować 2-3 testy, które są obecnie „specyficzne” i przydatne w diagnostyce raka. Efektywność, krytyczna ocena, analiza kosztów i gospodarność mogą zapewnić optymalną diagnostykę i leczenie.

Zadaniem uniwersyteckich wydziałów medycznych kształcących naszych medyków i farmaceutów jest nauczyć ich rozsądnego, przemyślanego, oszczędnego gospodarowania przy przepisywaniu czy sprzedaży lekarstw. Umiejętność dawkowania, znajomość działania, a przede wszystkim wiedza o ubocznych skutkach danego leku zapewnią choremu najlepsze leczenie.

Chory powinien mieć prawo wyboru „swojego” lekarza, którego darzy zaufaniem. „Lekarstwo jest tak dobre, jak dobry jest lekarz”. Dobre leczenie to także przemyślane, niezbędne badania dodatkowe.

Dzisiejszy pacjent jest niecierpliwy. Wymaga, aby gorączka, bóle mięśniowo-stawowe, czy bóle głowy bądź zaburzenia żołądkowo-jelitowe szybko ustąpiły. Zmusza więc lekarza do natychmiastowej, nieraz nieproporcjonalnej interwencji. Gorączka – jak wiadomo – pobudza siły odpornościowe naszego organizmu, a niegroźna infekcja przechodzi po 2-3 dniach. Szybki efekt działania lekarza to podanie antybiotyku, a przecież ten ostatni nie jest środkiem przeciwgorączkowym i podanie tego typu leku może być, w tym czy innym przypadku, niepotrzebne.

Musimy wszyscy pamiętać o tym, że każdy człowiek reaguje indywidualnie na podany lek. Pomoc może być zatem połączona z ciężkimi objawami, bardzo rzadko nawet śmiertelnymi, których nie można przewidzieć.

Nieodzownym warunkiem tego rodzaju leczenia jest dokładna diagnostyka bazująca na badaniach ultradźwiękami o wysokiej częstotliwości, angiografii, wentrikulografii, tomografii komputerowej, rezonansu magnetycznego, tomografii izotopowej i innych. Tego rodzaju badania są konieczne w chorobach naczyń, guzów lub też wykrywania przerzutów nowotworowych.

Zwężenia lub nieprawidłowe rozszerzenia naczyń w sercu, mózgu, jamie brzusznej czy kończynach, muszą być dokładnie udokumentowane, wielkość i stopień zwężenia czy rozszerzenia wymierzone. Leczenie interwencyjne polega na wprowadzeniu do naczyń, np. serca specjalnego kateteru z rozszerzającym zwężenie balonikiem. Zwężone miejsce można również rozszerzyć, zakładając tzw. metalowy stent. Nowe stenty pokryte są lekarstwami, które, uwalniane, zapobiegają ponownym, nawrotowym zwężeniom naczyń. Ich negatywna strona to bardzo wysoka cena, co ogranicza ich szerokie zastosowanie. Rozszerzenia zwężonych naczyń w sercu, naczyń szyjnych, nerkowych czy kończyn dolnych, dokumentują kardiolodzy, radiolodzy czy angiolodzy. Protezy naczyniowe są zakładane w miejscach, gdzie rozszerzone naczynie grozi pęknięciem.

W Europie co roku umiera kilkaset tysięcy ludzi z powodu nagłej śmierci. Większość tych ludzi mogłaby żyć, gdyby zakładano zewnętrzny defibrylator, gdy pogotowie przyjedzie do chorego, a sytuacja wymaga tego rodzaju leczenia. Poprawa w tym zakresie jest jednak ewidentna.

Protezy są najstarszą i jakże skuteczną formą leczenia. Pełne protezy zębów górnych czy dolnych widzimy na co dzień u ludzi starych, ale czasem też u młodych. Częściowe protezy, bądź też uzupełnianie brakujących zębów przez sztuczne zębo-protezy, wyrównywanie ubytków za pomocą materiałów kostnopodobnych to dalszy areał działalności stomatologii. Regulacja źle ustawionych zębów, rekonstrukcje szczęk, spowodowane wrodzonymi lub nabytymi, najczęściej pourazowymi deformacjami – są rutynowymi zabiegami chirurgii szczękowej.

Protezy rąk, stóp, kończyn górnych czy dolnych, ułatwiają życie ludziom po ciężkich urazach. Protezy, podobnie jak wózki inwalidzkie, są stale udoskonalane. Elektrostymulacja, high-tech, elektronika mają w tej dziedzinie wielką przyszłość. W chirurgii urazowej i ortopedii zastępowanie zniszczonych części kostnych odpowiednimi protezami metalowymi lub z materiałów kostnopodobnych praktykowane jest na całym świecie. O ile przed 30 laty rekonstruktywnych operacji dokonywano, przede wszystkim w zakresie stawów biodrowych (endoprotezy) i kręgosłupa, to obecnie w XXI wieku operacje przeprowadza się również rutynowo w stawach kolanowych, barkowych, łokciowych, stóp i rąk oraz poszczególnych kręgów. Przeszczepianie kości i uzupełnianie masy kostnej złamanych kręgów to dalszy rozdział operacyjnych możliwości w tych dziedzinach.

Okulary są dobrodziejstwem ludzkości. Szlifowane z berylu poprawiały widzenie, powiększając dany przedmiot. W Europie pojawiły się w północnej Italii pod koniec XIII wieku i z początkiem XIV wieku (1). Najstarszym obrazem (1352 r.) przedstawiającym czytającego mnicha z okularami jest fresk Tommaso da Modena w kościele San Niccolo w Treviso.

Pionierem operacji katarakty (zaćmy) był polski okulista z Lublina prof. Tadeusz Krwawicz. Teraźniejsza technika polega na wprowadzeniu sztucznej, silikonowej soczewki do oka po uprzednim usunięciu chorobowo zmienionej własnej soczewki. Zabieg ten przywraca wzrok tymże chorym. Dość często wykonuje się w okulistyce przeszczepianie rogówek, czy też zastąpienie brakującego oka sztuczną protezą.

Aparaty słuchowe poprawiają upośledzony słuch u osób cierpiących z tego powodu. Mechaniczne aparaty zostały zastąpione elektronicznymi. Można je zakładać do ucha, za uchem, bądź też mogą być wmontowane w okulary. Najnowszym elektronicznym modelem aparatu słuchowego jest implantat ślimaka (cochlea implant) w labiryncie ucha. Implanty te zakładane są osobom bardzo źle słyszącym lub głuchym. Ciągle ulepszane przywracają słuch i pozwalają porozumieć się z chorym. Na świecie implanty te założono już u ponad 70 000 osób (2).

W kardiochirurgii bajpasy poprawiające ukrwienie mięśnia sercowego u chorych z chorobą wieńcową (zwężenie naczyń) bądź po zawałach serca są rutynowymi zabiegami. Reparowanie zniszczonych zastawek, wstawienie nowych, wycięcie części serca, zeszycie mięśnia sercowego po urazie, pęknięciu, rekonstrukcje dużych naczyń przy pomocy protezy lub ich części, np. w aorcie, i inne duże operacje, to spektrum operacji na otwartym sercu. Nowoczesna kardiochirurgia ratuje ludzi nieuchronnie skazanych na śmierć. By wykonywać tego rodzaju operacje konieczna jest doskonała aparatura (sztuczne serco-płuca) oraz odpowiednie zaplecze techniczne i anestezjologiczne. To właśnie anestezjolodzy czuwają nad każdym chorym przez cały czas zabiegu, mierząc i dokumentując dziesiątki różnych parametrów. Implantowane rozruszniki w sercu przedłużają życie o wiele, wiele lat, zaś defibrylatory, zapobiegając nagłemu wystąpieniu trzepotania lub migotania komór serca, ratują ludzi od nagłej, nieuchronnej śmierci.