Podstawą postępowania w profilaktyce oraz leczeniu nadwagi i otyłości winna być zmiana stylu życia, a w tym sposobu żywienia. Niestety, ale skuteczność diet odchudzających jest dość niska. Jak wynika z badań amerykańskich, w których analizie poddano 4000 osób, w pierwszym roku po zakończeniu kuracji odchudzającej do przyrostu masy ciała doszło u 35% badanych, 59% utrzymywało zredukowaną masę ciała, a tylko 6% ją zmniejszało (1). Po 10 latach zmniejszoną masę ciała utrzymywało 13% uczestniczących w badaniu. Z polskich badań przeprowadzonych przez Zahorską-Markiewicz wynika, iż w grupie 804 osób po 5 latach zmniejszoną masę ciała utrzymywało 30% badanych, a po 10 latach – 10% (2).

Niewystarczająca skuteczność podejmowanych działań, mających na celu zapobieganie otyłości i jej leczenie może być spowodowana nieprzestrzeganiem zaleceń dietetycznych, niewłaściwą modyfikacją zaleceń dietetycznych w trakcie kuracji pod względem zawartości kalorii bądź niewłaściwym składem diety, który nie zapewnia odpowiedniego odczuwania sytości poposiłkowej albo powoduje zbyt duże obniżenie podstawowej przemiany materii. Ponieważ dotychczas nie została opracowana skuteczna metoda redukcji masy ciała, poszukiwane są różne nowe cudowne diety odchudzające, które spełniałyby oczekiwania pacjenta, pozwalające uzyskać szybką redukcję masy ciała w krótkim okresie czasu. W ostatnich latach pojawiło się wiele diet, które wprawdzie pozwalają uzyskać znaczną redukcję masy ciała, ale ze względu na niezgodność z aktualnymi zaleceniami dotyczącymi racjonalnego żywienia mogą być szkodliwe dla zdrowia. Wśród nich wymienić można diety o różnej zawartości makroskładników (np. dieta niskowęglowodanowa/wysokotłuszczowa, dieta proteinowa) oraz diety niedoborowe (np. jednoskładnikowe, rozdzielne).

Według rekomendacji WHO, towarzystw naukowych i norm przyjętych przez poszczególne kraje, dieta zgodna z zasadami prawidłowego żywienia powinna zawierać 25-35% tłuszczu, 45-65% węglowodanów i 10-15% białka (3, 4, 5). U osób z nadwagą i otyłością niezbędne jest ograniczenie spożycia kalorii, czyli dieta niskoenergetyczna (niskokaloryczna) (6, 7, 8, 9). Głównym założeniem tej diety jest deficyt kaloryczny w stosunku do wydatku energetycznego, wynoszący 500-1000 kcal/dobę, co umożliwia tygodniowo ubytek masy ciała o 0,5-1 kg. Diety niskokaloryczne najczęściej zawierają od 1000 do 1400 kcal. Należy jednakże zaznaczyć, iż indywidualne zapotrzebowanie energetyczne może być determinowane wieloma parametrami i dlatego poziomy energetyczne diet odchudzających winny być ustalane indywidualnie dla każdego pacjenta z osobna. Dla kobiet zwykle przyjmuje się około 1200 kcal dziennie, a dla mężczyzn 1600 kcal.

W typowej diecie niskokalorycznej zalecane jest ograniczenie spożycia tłuszczów, zwłaszcza zwierzęcych i pokarmów węglowodanowych o wysokim indeksie glikemicznym oraz większe spożycie warzyw i wody. Z metaanalizy przeprowadzonej przez Yu-Poth i wsp. wynika, iż obniżenie spożycia energii z tłuszczów o 1% wiąże się z redukcją masy ciała o 0,28 kg (10). Należy dodać, iż niewłaściwy dobór produktów podczas długotrwałego stosowania diet niskokalorycznych może wiązać się ze zmniejszonym spożyciem witamin i składników mineralnych (11). Najszybsze ubytki masy ciała uzyskuje się na początku kuracji. Wynika to ze zużycia glikogenu wewnątrzustrojowego oraz ograniczenia spożycia węglowodanów. Z analizy badań przeprowadzonej przez Narodowe Instytuty Zdrowia USA wynika, iż stosowanie diety niskokalorycznej powoduje redukcję masy ciała średnio o 8% w okresie 3-12 miesięcy (13, 14). Inni autorzy wykazali obniżenie masy ciała po 6 miesiącach o 9,7% w stosunku do stanu przed dietą. Natomiast po 1-2 latach terapii redukcja wynosiła średnio 5%, a po 3-4,5 latach 4% (12, 15, 16, 17).

W świetle dotychczasowych badań i rekomendacji dietę niskoenergetyczną należy uznać za dietę bezpieczną i skuteczną, jeżeli jest stosowana zgodnie z zaleceniami. Niestety ograniczenia kaloryczne oraz inne restrykcje dietetyczne sprawiają, że przewlekłe stosowanie tej diety nie jest akceptowane i znaczny odsetek pacjentów wraca do poprzednich nawyków żywieniowych.

W ostatnich latach duże nadzieje na skuteczność zaczęto wiązać z dietą niskowęglowodanową/wysokotłuszczową oraz proteinową.

Dieta niskowęglowodanowa/wysokobiałkowa, zwana także dietą białkowo-tłuszczową, optymalną, kosmonautów, lotników, Atkinsa, Kwaśniewskiego, charakteryzuje się wysoką zawartością tłuszczu (50-60% ogółu energii) i białka (20-30% energii) oraz niską zawartością węglowodanów (3-10% lub 20-50 g dziennie) (18, 19). Zainteresowanie dietą niskowęglowodanową wynika między innymi z faktu, iż w początkowej fazie stosowania może powodować większą redukcję masy ciała i poprawę wskaźników metabolicznych w porównaniu z dietą niskotłuszczową. Mechanizm działania tej diety tłumaczony jest obniżeniem spożycia energii, utratą wody na skutek spalania glikogenu oraz zmniejszeniem apetytu na skutek ketozy, obniżeniem stężenia insuliny, monotonności diety i dużej zawartości białka, które daje uczucie nasycenia (17). Należy jednakże podkreślić, iż w większości badań większy ubytek masy ciała na diecie niskowęglowodanowej obserwowano w pierwszych 6 miesiącach terapii, natomiast po 12 i 24 miesiącach różnice dotyczące zmian w masie ciała w porównaniu z dietą niskotłuszczową nie były istotne (20, 21, 22, 23).

Na uwagę zasługuje badanie Fostera i wsp., który porównywał efekty diety niskowęglowodanowej i niskotłuszczowej po 12 i 24 miesiącach (22). Badanie przeprowadzono u osób otyłych (poniżej 136 kg) ze wskaźnikiem BMI 30-40 kg/m². W grupie zakwalifikowanej do diety niskowęglowodanowej (n = 153) zawartość węglowodanów wynosiła 20 g dziennie przez 12 tygodni, a następnie dodawano 5 g tygodniowo. W grupie będącej na diecie niskotłuszczowej (n = 154) zawartość tłuszczu wynosiła 30%, węglowodanów 55% i białek 15%, a spożycie kalorii 1200-1500 u kobiet i 1500-1800 u mężczyzn. Po 6 i 12 miesiącach redukcja masy ciała była podobna w obu grupach i wynosiła 11% (11 kg) a po 24 miesiącach 7% (7 kg). Na diecie niskowęglowodanowej stwierdzono natomiast większy wzrost stężenia cholesterolu HDL (o 23%) po 2 latach obserwacji, co jest korzystnym objawem. Jednakże stwierdzono również więcej objawów niepożądanych, takich jak nieprzyjemny oddech, zaparcia, suche usta. Na diecie niskowęglowodanowej obserwowano po 6 i 12 miesiącach większą redukcję stężenia trójglicerydów i cholesterolu VLDL, ale stężenie cholesterolu LDL było większe. Jednakże zmiany te po 24 miesiącach ulegały zrównaniu po obu stosowanych dietach.