© Borgis - Postępy Fitoterapii 4/2011, s. 254-264
*Ewa Karpińska
Biostymulujące właściwości entomopatogenicznych grzybów z rodzaju Cordyceps
Biostimulating actvitiy of entomopathogenic fungi of the genus Cordyceps
Instytut Włókien Naturalnych i Roślin Zielarskich w Poznaniu
Dyrektor Instytutu: prof. dr hab. Grzegorz Spychalski
Summary
Since more than thousands years, on Tibetan Plateau, a rare and exotic fungus has been prepared as a medicine for weakness and lowered libido, heart, kidney and lung diseases. The main function shall be immune biostimulating action and antitumor activity. However, recent studies showed that many of supplements have no activity toward low energy level, asthma or cancer. Biocompounds isolated from fungus grown in bioreactors are active against tumors and hypoglycemia. These two areas are being intensively investigated. Cordycepine, adenosine, polysaccharides and other secondary metabolites obtained in the bioreactors, are subjects of particular interest. There are proved scientific informations, which indicate that Cordyceps species possess desired pharmacological properties. Cordyceps cultures may serve as a source of drugs that stimulate the body to fight cancer, hypoglycemia and hypercholesterolemia.
Charakterystyka entomopatogeniczych grzybów z rodzaju Cordyceps
Grzyby z rodzaju Cordyceps są jednymi z najbardziej interesujących gatunków. Uważa się, że aktywne składniki grzybów z tego rodzaju włączają się w szlaki komunikacji komórkowej. Producenci preparatów zawierających grzyby Cordyceps powszechnie przypisują im działanie stymulujące metabolizm, a także zwiększające liczbę cząsteczek ATP i cAMP.
Znany od tysiąca lat we wschodniej kulturze Cordyceps sinensis (ryc. 1), jest przygotowywany przez plemiona nomadów jako gorący napój. Przywraca im siły i wigor w trudnym klimacie Płaskowyżu Tybetańskiego. Zwiększa odporność, pomaga pokonać słabość i zmęczenie. Cordyceps sinensis został odkryty dzięki obserwacji jaków wypasanych na Płaskowyżu, który jest ich jedynym siedliskiem. Chińscy naukowcy przeprowadzili kilkaset badań, dokumentując wpływ grzybów na układ immunologiczny, oddechowy, krwionośny i poziom testosteronu (1, 2).
Ryc. 1. Wygląd grzybów z gatunku Cordyceps sinensis (dzięki uprzejmości W. Klimko).
W Azji od tysiącleci przygotowuje się rzadki i egzotyczny tybetański lek na osłabienie i obniżone libido, choroby serca, nerek i płuc. Jest to sproszkowany owocnik grzyba Cordyceps sinensis wraz ze zmumifikowaną larwą, w której pasożytował grzyb. Zarówno gatunek Cordyceps sinensis, jak i jego gospodarz – ćma z rodziny Thitarodes, występują endemicznie na Wyżynie Tybetańskiej.
Za najważniejsze funkcje uznaje się działanie immunostymulujące i działanie przeciwnowotworowe. Ekstrakt wodny z Cordyceps zwiększa wydajność płuc i wykorzystanie tlenu (przyspiesza adaptację komórek do niskiego stężenia tlenu). Według ogólnie dostępnych informacji, ekstrakt jest skuteczny w leczeniu zapalenia oskrzeli, astmy, przewlekłej obsturacyjnej choroby płuc. Reguluje poziomu glukozy we krwi, pobudza syntezę testosteronu. Nukleozyd kordycepina i ergosterol mają działanie przeciwnowotworowe. Kordycepinie (3’dATP) przypisuje się silne działanie antyoksydacyjne i przeciwcukrzycowe. Kwas kordycepinowy zwiększa odporność i metabolizm. Polisacharydy przyspieszają detoksykację, przemianę materii, działają antyoksydacyjnie i immunostymulująco (1-3).
Azjatyckie gatunki odznaczają się szerokim spektrum substancji aktywnych biologicznie. Na aktywność wielu z nich nie uzyskano dotąd naukowych dowodów. Według sceptyków biostymulujące właściwości grzyba Cordyceps są często ekstrapolacją wybiórczo kojarzonych faktów. Według nich w pracach badawczych korzysta się z niestandaryzowanych prób; często są to różne gatunki z kilku źródeł i zastosowane różne sposoby ekstrakcji. Preparat uzyskany przez ekstrakcję gorącą wodą zawiera głównie frakcje polisacharydowe (16% β-glukanu). Natomiast preparat otrzymywany przez ekstrakcję grzybni ciekłym nadtlenkiem węgla w stanie nadkrytycznym jest bogaty w nukleozydy i ich pochodne. Niestety brak jest doświadczeń z innymi ekstrahentami, w tym niepolarnymi.
Prace naukowe prowadzone są na trudno dostępnym endemicznym gatunku i nie mogą być potwierdzone (brak surowca, aktywność zależna od klimatu), na hodowlach anamorficznych (nie zawierających elementów zwierzęcych) lub na syntetycznych analogach naturalnych związków. Same badania obejmują znane od dawna w królestwie grzybów substancje: nukleozydy (3’deoksyadenozyna), ergosterol, D-mannitol, aminokwasy, polisacharydy. Mimo to podkreśla się ich obecność a właściwości lecznicze uważa za unikalne.
Cordyceps sinesis (maczużnik chiński) – opis gatunku
Cordycpes siensis (maczużnik chiński, yarchagumbu, aweto) należy do królestwa Fungi i gromady Ascomycota (workowce). Królestwo grzybów składa się z czterech gromad, których członkowie mają chitynowe ściany komórkowe, co odróżnia grzyby od roślin (ściany komórkowe z celulozy lub hemicelulozy). Maczużnik w sensie taksonomicznym jest przedstawicielem grzybów wyższych. Gatunki Cordyceps to strzępkowe anamorfy workowców (Ascomycetes) z rodziny buławinkowatych (Clavicipitales) (4). W lasach europejskich występuje maczużnik bojowy (Ascomycetes) i owadomorski (Entomophthorales). Królestwo Fungi zostało uznane za jeden z największych zasobów różnorodności biologicznej. Liczba gatunków grzybów na ziemi wynosi około 1,5 mln, podczas gdy opisanych jest 7% (5).
W warunkach naturalnych owocniki grzyba zbierane są powyżej 3000 m n.p.m. w Qinghai w Tybecie i Dolpo w górach Nepalu. Zidentyfikowano 400 spokrewnionych gatunków określanych terminem Cordyceps. Grzyb C. sinensis pasożytuje na 30 gatunkach gąsienic z rodziny Thitarodes (Lepidoptera), które podczas długiej zimy przebywają w stadium larwalnym 12-15 cm pod ziemią. Późną jesienią dochodzi do chemicznej interakcji zarodników grzyba z oskórkiem larwy ćmy. Dotąd nie wiadomo w jaki dokładnie sposób dochodzi do zakażenia larwy. Zdrowe larwy pozostają w pobliżu korzeni rdestu (Polygonum), turzycy (Kobresia), wyki (Astragalus). Zainfekowane larwy spędzają zimę pod ziemią, ale grzyb powoli kieruje je ku powierzchni.
Na początku lata następnego roku, grzybnia zaczyna przerastać wnętrze młodych owadów i rozwija się owocnik, który wyrasta ponad powierzchnię ziemi. Mieszkańcy Tybetu nazywają grzybnię yartsagunbu – summer grass, winter worm. Poszukiwania yartsagunbu (ryc. 2) rozpoczynają się w maju i czerwcu na wysokości 3-4 tysięcy metrów i trwają około 5 tygodni. Do zbiorów angażują się całe wioski.
Ryc. 2. Zbiór Cordyceps sinensis na Płaskowyżu Tybetańskim (wg flickr.com).
Rosnąca wartość handlowa Cordyceps sinensis uzależniła mieszkańców Płaskowyżu Tybetańskiego od jego pozyskiwania. Zbiór owocników powoduje nadmierne eksploatowanie gatunku. Naukowcy i ekolodzy z World Wildlife Fund i International Union for Conservation of Nature oraz ekolog Yang Darong, badacz C. sinensis, zwracają uwagę na niknące zasoby naturalne i degradację siedlisk (12, 50).
W tej chwili ceny rynkowe w Chinach kształtują się na poziomie 20 tysięcy USD za funt grzybni. Zbieracze otrzymują nawet 5 USD za sztukę (mushroaming.com). Surowiec był zbierany i sprzedawany na Wschód już w dynastii Tang (od 618 do 906 r. n.e.). Lek od dawna miał znaczenie dla gospodarki Tybetu. Zbiory sprzedawano na zorganizowanych w trakcie sezonu rynkach.
Na grzyby Cordyceps zwrócono uwagę w 1993 roku, podczas olimpiady w Seulu, w wyniku afery dopingowej. Lata 90. ubiegłego wieku sprzyjały tzw. żywności funkcjonalnej. Sława medialna Cordyceps sinensis otworzyła mu drzwi do zachodnich laboratoriów badawczych. Amerykańska Akademia Nauk uznała gatunek za potencjalnie zdrowotny. Jest nutraceutykiem wymienionym w europejskim Novel Food. A zatem w tym znaczeniu Cordyceps sinensis uznano za produkt pomocny w utrzymywaniu zdrowia i zapobiegający chorobom, a nie jako środek leczniczy.
Obecnie grzyby z rodzaju Cordyceps uzyskuje się z anamorficznych grzybni hodowanych w bioreaktorach. Na świecie produkuje się 10 mln ton leczniczych grzybów rocznie. Jest to bardzo dynamicznie rozwijająca się gałąź biotechnologii (7). Szczepy hodowane w biorekatorach to cenione najwyżej C. sinensis i C. militaris (najcenniejsze pod względem zawartości kordycepiny). W przypadku hodowli na podłożu sztucznym, nie uwzględnia się koewolucji owadów i grzybów (udziału larw w syntezie związków aktywnych). Część szczepów używanych do tego celu nie ma związków chemicznych uznanych za charakterystyczne dla grzybni Cordyceps. Miarą jakości ekstraktu jest zawartość składników aktywnych (adenozyna, kordycepina), oznaczana metodami chromatograficznymi i spektrofotometrycznymi (8).
Komercyjne hodowle zawierają aktywne składniki w stężeniu: adenozyna 1500-3700 (μg/g), kordycepina 100-4000 (μg/g). Wzory chemiczne tych związków ilustruje rycina 3. Ich zawartość jest wskaźnikiem jakości hodowli. Pozostałe czynne składniki to: polisacharydy, D-mannitol, sterole, witaminy A, B, C, E, 16 aminokwasów, dysmutaza nadtlenkowa (SOD) i składniki mineralne. Winkler (10) szacuje, że roczna, globalna produkcja Cordyceps sinensis może przekraczać 180 ton.
Ryc. 3. Wzory chemiczne adenozyny i kordycepiny.
Obecnie badania prowadzi się na zmodyfikowanych szczepach C. sinensis i C. militaris zawierających wysokie stężenia kordycepiny i adenozyny (tab. 1). Początkowo kordycepinę otrzymywano z dziko rosnącego gatunku grzyba, ale obecnie jest produkowana syntetycznie lub izolowana z hodowli anamorficznych (8). Wnioski płynące z analiz na temat indywidualnych właściwości składników, nie znajdują potwierdzenia w przypadku naturalnych ekstraktów (11).
Tabela 1. Porównanie zawartości (μg/g) adenozyny i kordycepiny między gatunkiem naturalnym a hodowlanym.
| Aktywne związki | Naturalny
Cordyceps sinensis
(μg/g) | Hodowla płynna
Cordyceps sinensis
(μg/g) | Hodowla stała
Cordyceps sinensis
(μg/g) |
| Adenozyna | 245,3-307,1 |
1603,1- 3229,0 |
3709,0 |
| Kordycepina | 36,3-57,1 |
– |
4059,0 |
Właściwości biologiczne i działanie farmakologiczne
Preparaty uzyskiwane z anamorficznych grzybni, hodowanych w bioreaktorach, są stosowane w terapii nowotworów i w hipoglikemii. Polisacharydy i inne metabolity wtórne uzyskane w bioreaktorach, są przedmiotem szczególnego zainteresowania. W ostatnich latach publikowane są naukowe informacje, które wskazują na pożądane właściwości farmakologiczne. Hodowle Cordyceps być może będą służyć jako źródło leków stymulujących organizm do walki z nowotworami, hipoglikemią i hipercholesterolemią (12).
Największą liczbę badań klinicznych i przedklinicznych przeprowadzono w Chinach (13). Ich celem była ocena skuteczności ekstraktu z grzybni wobec astmy, cukrzycy, hipercholesterolemii. Większość z tych badań nie spełnia jednak kryteriów Unii Europejskiej: standaryzowane próbki, randomizowane, podwójnie ślepa próba, opracowanie statystyczne (14).
Właściwości immunomodulujące
Udowodniono, ze wodny ekstrakt z Cordyceps sinensis aktywuje makrofagi (15). Na modelu zwierzęcym zbadano działanie terapeutyczne związane z aktywacją wrodzonej odpowiedzi immunologicznej, czyli aktywacji makrofagów i czynników prozapalnych. Uzyskano wynik pozytywny. Okazało się, że ekstrakt z Cordyceps sinensis zaktywował makrofagi do produkcji cytokin.
W tym czasie w innej publikacji opisano aktywację makrofagów i uwolnienie mediatorów, w tym TNF-α, IL-1, IL-12, reaktywnych form tlenu i azotu oraz proteaz (16). Ponadto zebrano dowody hipotezy, że składniki ekstraktu aktywują odpowiedź immunologiczną przez receptory Toll-like (TLR) i kinazy MAPK (17).
Wodne ekstrakty z C. sinensis i C. militaris wykazywały działanie przeciwbakteryjne wobec gronkowca złocistego, prawdopodobnie w wyniku wzrostu aktywności makrofagów fagocytujących i ekspresji cytokin (38).
Działanie przeciwnowotworowe
Wong i wsp. (18) podają, że w niskich dawkach kordycepina hamuje niekontrolowany wzrost i podział komórek, podczas gdy w dużych dawkach zapobiega gromadzeniu się komórek nowotworowych w jednym miejscu. W tym badaniu wykorzystano dziko rosnące szczepy grzybów. Naukowcy uważają, że za efekt odpowiada jeden mechanizm i jedno białko. Niskie dawki hamują powstanie mRNA, a przy wyższych dawkach kordycepina bezpośrednio hamuje syntezę białek. Autorzy opracowali ponadto metodę pozwalającą na ocenę skuteczności preparatów z kordycepiną i jej połączeniami z innymi lekami.
Powyżej zamieściliśmy fragment artykułu, do którego możesz uzyskać pełny dostęp.
Mam kod dostępu
- Aby uzyskać płatny dostęp do pełnej treści powyższego artykułu albo wszystkich artykułów (w zależności od wybranej opcji), należy wprowadzić kod.
- Wprowadzając kod, akceptują Państwo treść Regulaminu oraz potwierdzają zapoznanie się z nim.
- Aby kupić kod proszę skorzystać z jednej z poniższych opcji.
Opcja #1
29 zł
Wybieram
- dostęp do tego artykułu
- dostęp na 7 dni
uzyskany kod musi być wprowadzony na stronie artykułu, do którego został wykupiony
Opcja #2
69 zł
Wybieram
- dostęp do tego i pozostałych ponad 7000 artykułów
- dostęp na 30 dni
- najpopularniejsza opcja
Opcja #3
129 zł
Wybieram
- dostęp do tego i pozostałych ponad 7000 artykułów
- dostęp na 90 dni
- oszczędzasz 78 zł
Piśmiennictwo
1. Holliday J, Cleaver M. On the trail of the yak ancient cordyceps in the modern world. 2004 (www.heartfeltmedicine.com) 2. Das SK, Masuda M, Sakurai A i wsp. Medicinal uses of the mushroom Cordyceps militaris: current state and prospects. Fitoter 2010; 81(8):961-8. 3. Meletis CD, Barker JE. Medicinal mushrooms: a selective overview. Altern Complement Ther 2005; 11:141-5. 4. Sung G-H, Hywel-Jones NL, Sung J-M i wsp. Phylogenetic classification of Cordyceps and the clavicipitaceous fungi. Stud Mycol 2007; 57:5-59. 5. Hawksworth DL. The magnitude of fungal diversity: the 1.5 million species estimate revisited. Mycol Res 2001; 105:1422-32. 6. Maczey N, Kuenzang D, Cannon P i wsp. Thitarodes namnai sp. nov. and T. caligophilus sp. nov. (Lepidoptera: Hepialidae), hosts of the economically important entomopathogenic fungus Ophiocordyceps sinensis in Bhutan. Zootaxa 2010; 2412:42-52.7. Smith JE, Rowan NJ, Sullivan R. Medicinal mushrooms: a rapidly developing area of biotechnology for cancer therapy and other bioactivities. Biotechnol Lett 2002; 24:1839-45. 8. Masuda M, Urabe E, Sakurai A i wsp. Production of cordycepin by surface culture using the medicinal mushroom Cordyceps militaris. Enzyme Microb Technol 2006; 39: 641-6. 9. Fan H, Li SP, Xiang JJ i wsp. Qualitative and quantitative determination of nucleosides, bases and their analogues in natural and cultured Cordyceps by pressurized liquid extraction and high performance liquid chromatography – electrosprayionization tandem mass spectrometry (HPLC-ESI-MS/MS). Anal Chim Acta 2006; 567:218-28. 10. Winkler D. W druku. Asian Med 2009; 5:291-3166 11. Russell R, Paterson M. Cordyceps – A traditional Chinese medicine and another fungal therapeutic biofactory? Phytochem 2008; 69:1469-95. 12. Winkler D. Caterpillar fungus (Ophiocordyceps sinensis) production and sustainability on the Tibetan Plateau and in the Himalayas. Chin J Grassland 2010; Sup 32:96-108. 13. Studies with Cordyceps sinensis. http://www.nwbotanicals.org. 14. Hodowla grzyba z Himalajów. www.naukadlazdrowia.pl, 2010. 15. Jordan JL, Sullivan AM, Lee TD. Immune activation by a sterile aqueous extract of Cordyceps sinensis: mechanism of action. Immunopharmacol Immunotoxicol 2008; 30(1):53-70. 16. Jubinsky PT, Dickens DS, Short MK. New roles for mononuclear phagocytes in cancer biology. J Pediatr Hematol Oncol 2008; 30:584-91. 17. Jordan JL, Nowak A, Lee TDG. Activation of innate immunity to reduce lung metastases in breast cancer. Cancer Immunol Immunother 2010; 59(5):789-97. 18. Wong YY, Moon A, Duffin RJ. Cordycepin inhibits protein synthesis and cell adhesion through effects on signal transduction. Biol Chem 2010; 285(4):2610-21. 19. Ohana G, Bar-Yehuda S, Barer F i wsp. Differential effect of adenosine on tumor and normal cell growth: Focus on the A3 adenosine receptor. J Cell Physiol 2001; 186(1):19-23. 20. Ju-Hyon L i wsp. Anti-cancer effects of cordycepin on oral squamous cell carcinoma proliferation and apoptosis in vitro. J Canc Ther 2011; 2:224-34. 21. Jian-Hui X, Jian-Jiang Z. Secondary metabolites from Cordyceps species and their antitumor activity studies. 2007; 1(2). 22. Nishizawa K i wsp. Antidepressant-like effect of Cordyceps sinensis in the mouse tail suspension test. Biol Pharm Bull 2007; 30(9):1758-62. 23. Receptory, struktura, funkcja (red. Nowak J). PWN 1997; 211-223. 24. Huang Y, Lu J, Zhu B i wsp. Toxicity study of fermentation Cordyceps mycelia B414. Zhongchengyao Yanjiu 1987; 10:24-25. 25. Das SK, Masuda M, Sakurai A. Medicinal uses of the mushroom Cordyceps militaris: Current state and prospects. Fitoterapia 2010; 81:961-68. 26. Jordan AN, Jurca R, Abraham EH i wsp. Effects of oral ATP supplementation on anaerobic power and muscular strength. Med Sci Sports Exerc 2004; 36(6):983-90. 27. Mizuno T. Medicinal effects and utilization of Cordyceps (Fr.) (Ascomycetes) and Isaria Fr. (Mitosporic fungi) Chinese caterpillar fungi. Int J Med Mushr 1999; 1:251-62. 28. Jung K, Kim IH, Han D. Effect of medicinal plant extracts on forced swimming capacity in mice. J Ethnopharmacol 2004; 93(1):75-81. 29. Wang WQ. Chronic obstructive pulmonary diseases improvement of 40% after Cordyceps supplement. J. Admin Trad Chinese Med 1995; 5:24 30. Effect of Cs-4 (Cordyceps sinensis) on exercise performance in healthy older subjects: a double-blind, placebo-controlled trial. J Altern Compl Med 2010; 1, 6(5):585-90. 31. Parcell AC, Smith JM, Schulthies SS i wsp. Cordyceps sinensis (CordyMax Cs-4) supplementation does not improve endurance exercise performance. Int J Sport Nutr Exerc Metab 2004; 14(2):236-42. 32. Kreider RB, Melton C, Greenwood M i wsp. Effects of oral D-ribose supplementation on anaerobic capacity and selected metabolic markers in healthy males. Int J Sport Nutr Exerc Metab 2003; 13(1):76-86. 33. Colson SN. Cordyceps sinensis and Rhodiola rosea based supplementation in male cyclists and its effect on muscle tissue oxygen saturation. J Strength Cond Res 2005; 19(2):358-63. 34. Manabe N. Effects of the mycelial extract of cultured Cordyceps sinensis on in vivo hepatic energy metabolism and blood flow in dietary hypoferric anaemic mice. Brit J Nutr 2000; 83:197-204. 35. Xie JW, Huang LF, Hu W i wsp. Analysis of the main nucleosides in Cordyceps sinensis by LC/ESI-MS. Molecules 2010; 13,15(1):305-14. 36. Yu R, Yang W, Song L i wsp. Structural characterization and antioxidant activity of a polysaccharide from the fruiting bodies of cultured Cordyceps militaris. Carbohydr Polym 2007; 70:430-36. 37. Zhang W, Yang J, Chen J i wsp. Immunomodulatory and antitumour effects of an exopolysaccharide fraction from cultivated Cordyceps sinensis (Chinese caterpillar fungus) on tumourbearing mice. Biotechnol Appl Biochem 2005; 42, 9-15. 38. Kuo C-F, Chen C-C, Lin C-F i wsp. Abrogation of streptococcal pyrogenic exotoxin B-mediated suppression of phagocytosis in U937 cells by Cordyceps sinensis mycelium via production of cytokines. Food Chem Toxicol 2007; 45: 278-85. 39. Yoo HS, Shin JW, Cho JH i wsp. Effects of Cordyceps militaris extract on angiogenesis and tumor growth. Acta Pharmacol Sin 2004; 25: 657-65. 40. Kiho T i wsp. Hypoglycemic activity of a polysaccharide (CS-F30) from the cultural mycelium of Cordyceps sinensis and its effect on glucose metabolism in mouse liver. Biol Pharm Bull 1996; 19(2):294-96. 41. Li SP, Zhang GH, Zeng Q i wsp. Hypoglycemic activity of polysaccharide, with antioxidation, isolated from cultured Cordyceps mycelia. Phytomed 2006; 13(6):422. 42. Shin S, Lee S, Kwon J i wsp. Cordycepin suppresses expression of diabetes regulating genes by inhibition of lipopolysaccharide-induced inflammation in macrophages. Immune Netw 2009; 9(3):98-105. 43. Fung JC, Yue GG, Fung KP i wsp. Cordyceps militaris extract stimulates Cl(–) secretion across human bronchial epithelia by both Ca(2+)- and cAMP-dependent pathways. J Ethnopharmacol 2011; 138(1):201-11. 44. Wong EL, Sung RY, Leung TF i wsp. Randomized, double-blind, placebo-controlled trial of herbal therapy for children with asthma. J Altern Complement Med 2009; 15(10):1091-7. 45. Zhu TZ, Zhang YP, Zhu TY. Efficacy of Cordyceps militaris capsules in treatment of chronic bronchitis. Chinese J Inf Traditional Chin Med 2006; 13:64-65. 46. Chen Y-C, Huang Y-L, Huang B-M. Cordyceps sinensis mycelium activates PKA and PKC signal pathways to stimulate in MA-10 mouse Leydig tumor cells. Inter J Biochem Cell Biol 2005; 37(1):214-23. 47. Pan B-S, Lin C-Y, Huang B-M. The effect of cordycepin on steroidogenesis and apoptosis in MA-10 mouse Leydig tumor cells. Evid Based Complement Alternat Med 2011. 48. Chiou WF, Chang PC, Chou CJ i wsp. Protein constituent contributes to hypotensive and vasorelaxant activities of Cordyceps sinensis. Life Sci 2000; 25, 66(14):1369-76. 49. Drewes E, George J, Khan F. Recent findings on natural products with erectile-dysfunction activity. Phytochem 2003; 62,(7):1019-25.
