© Borgis - Medycyna Rodzinna 2/2012, s. 29-35
*Halina Osińska
Nowe wyzwanie dla edukacji zdrowotnej i promocji zdrowia
The new challenge for health education and health promotion
Prezes Polskiego Towarzystwa Oświaty Zdrowotnej
Summary
Actions in the areas of health education and health promotion (HE/HP) undertaken to date in Poland and in other countries do not fully correspond with present expectations of public health care. Social stratification, demographic changes and a constant increase in the number of chronic diseases and life-threatening complications have impelled people responsible for these areas to increase the effectiveness of preventive measures, such as personalization of medicine and health education. In practice, this means among others the need to work out, implement and assess the effects of a new approach to health education and health promotion (HE/HP).
Leo Barić is the author of this new approach. The Society has been cooperating with prof. Barić for three years in establishing and improving the model based on the idea of embedded health education and health promotion into core activity of doctors and nurses. The term “embedded” applies in particular to patients or people at risk who need a professional intervention involving both disciplines.
The range of intervention is decided by the physician on the basis of the patient’s differentiated diagnosis, including the medical diagnosis and identification of HE or/and HP needs. The embedded HE/HP is an integral part of the activities of medical personnel whose aim is to help people to cope with disease and to cope with the role of being patient in a given setting.
The new approach is directed towards the patient as an individual, it is also evidence-based and assessed in the form of the added value. This approach requires not only a more advanced competence of medical personnel, but also a continuous training in this field.
The new approach needs to be further improved and assessed in terms of its effects on a better effectiveness of medical treatment and the enhanced quality of patients’ life, as well as on the possibility to implement the HE/HP embedded into the work environment of physicians and nurses.
WSTĘP
Podejmując się działań w zakresie edukacji zdrowotnej i promocji zdrowia (EZ/PZ) należy wziąć pod uwagę to, że człowiek, w ciągu swojego życia, w przestrzeni między zdrowiem a chorobą przechodzi różne stany. Rycina 1 przedstawia rodzaje tych stanów.
Ryc. 1. Rodzaje stanów zdrowia w życiu człowieka.
Interpretując rycinę, można powiedzieć, że w określonym miejscu i czasie największa część populacji zachowuje zdrowie i wymaga tradycyjnej interwencji ze strony edukacji zdrowotnej i promocji zdrowia, opartej na wiedzy, umiejętnościach radzenia sobie z ewentualnym problemem dotyczącym zdrowia i właściwym dla zdrowia zachowaniu. W tym samym czasie, mniejsza jej część narażona jest na ryzyko zachorowania z powodu czynników środowiskowych lub uwarunkowań genetycznych i z tego powodu wymaga interwencji w zakresie zredukowania ryzyka zachorowania. Jeszcze mniejsza część ludności jest w tym czasie chora lub w trakcie leczenia, które zakładając holistyczne podejście do pacjenta, wymaga zarówno interwencji medycznej, jak i działań w zakresie edukacji zdrowotnej i/lub promocji zdrowia. Ludzie ci zanim powrócą do zdrowia, mogą być przewlekle chorzy lub mogą potrzebować długiej rekonwalescencji. W takiej sytuacji interwencja w zakresie edukacji zdrowotnej i promocji zdrowia wymaga specjalistycznego podejścia, opartego na różnicowej diagnozie określonej populacji lub pojedynczej osoby, która to diagnoza pozwoli na określenie potrzeb zarówno medycznych, jak i potrzeb ze strony edukacji zdrowotnej i promocji zdrowia. Połączenie tych interwencji w jedną terapeutyczną całość powinno poprawić jakość życia i efektywność leczenia. Jest to nowe podejście, które określono jako wbudowanie edukacji zdrowotnej i promocji zdrowia do podstawowych działań terapeutycznych personelu medycznego (głównie lekarzy i pielęgniarek, ale nie tylko) i powinno być traktowane jako integralna część procesu leczenia, przynosząca korzyści zarówno pacjentowi, jak i personelowi medycznemu.
Przewidywane korzyści
– Holistyczne podejście nie tylko do pacjenta, ale również do zagrożeń jego zdrowia powstałych z udziałem czynników środowiskowych i społecznych staje się realnym działaniem.
– Zwiększy się zakres wykorzystania edukacji zdrowotnej i promocji zdrowia w placówkach służby zdrowia.
– Nastąpi lepsze rozpoznawanie społecznych kontekstów choroby i wykorzystywanie korzyści wynikających z procesów społecznych i roli rodziny, a także poglądów pacjenta na ryzyko, zdrowie, decydentów, obsługę, zapobieganie chorobom i leczenie.
– Zwiększy się świadomość zmian zachodzących w statusie społecznym osób przechodzących proces leczenia i implikacji różnych społecznych ról (zdrowy, z ryzykiem zachorowania, chory, rekonwalescent, przewlekle chory) pełnionych w tym procesie.
– Lepsze będzie rozumienie zachowań i postaw (normatywnych i będących wynikiem osobistego wyboru), wpływających na każdy aspekt kontaktów lekarz – pacjent, mogący wyeliminować sztuczne umedycznianie problemów społecznych i behawioralnych.
– Łatwiejsze będzie zapoznanie się z różnymi aspektami komunikacji w relacji lekarz – pacjent, szczególnie w odniesieniu do różnic społecznych i kulturowych oraz skutków tych różnic dla kontaktów.
– Ułatwione będzie nabycie umiejętności posługiwaniu się metodami edukacji zdrowotnej i promocji zdrowia, których wybór będzie uzależniony od różnicowej diagnozy pacjenta, ze szczególnym podkreśleniem umiejętności komunikowania się (counsellingu, mentoringu i coachingu), w zależności od kwalifikacji osoby będącej w bezpośrednim kontakcie z pacjentem lub/i jego rodziną.
– Ocena wyników wbudowanej promocji zdrowia i edukacji zdrowotnej wymagać będzie zastosowania „Modelu Barić, Osińska 2010”, który został opracowany na udokumentowanych podstawach teoretycznych i sprawdzonych empirycznie metodach.
Konceptualne podstawy nowego podejścia
Oparte są na następujących założeniach:
– Promocja zdrowia dotyczy czynników środowiskowych populacji, a edukacja czynników osobowościowych jednostki.
– Zdrowie jest wypadkową czynników środowiskowych i osobowościowych, i jako takie stanowi bezcenną wartość;
– Choroba to objaw dysfunkcji zarówno w sensie środowiskowym, jak i fizycznym.
– Zachowanie zdrowotne (czynnik osobowościowy) musi być podzielone na zachowanie normatywne i zachowanie wynikające z osobistych wyborów.
– Edukacja zdrowotna musi wynikać z różnicowanej diagnozy jednostki lub grupy w kategoriach jej potencjału, kompetencji, potrzeb i umiejętności radzenia sobie z indywidualnym postrzeganiem norm w zakresie odpowiedzialności, różnic lub odchyleń od norm, a także sposobów podejmowania decyzji i dokonywania wyborów.
– Promocja zdrowia musi być również wynikiem różnicowanej diagnozy, ale dotyczącej środowiska społecznego i fizycznego, i proceduje z zachowaniami normatywnymi, starając się zmieniać normy lub postrzeganie jednostki przez wskazanie jej właściwego statusu lub roli.
– Wbudowana edukacja zdrowotna i promocja zdrowia (EZ/PZ) jest logiczną konsekwencją podejścia systemowego i jest skoncentrowana na ludziach z problemami zdrowotnymi w obrębie środowisk; rozszerza zakres EZ/PZ z ekskluzywnej domeny EZ/PZ i umiejscawia ją w kompetencjach odpowiednich specjalistów, funkcjonujących w danym zakładzie opieki zdrowotnej i będących w bezpośrednim kontakcie z pacjentem.
– Uwzględnia specyfikę trzech faz prewencji (pierwszej, drugiej i trzeciej) i dostosowuje wykorzystanie ich w zależności od zawodu.
– Metody edukacji zdrowotnej (EZ) dotyczą sterowania, mediacji, rzecznictwa – dostosowanego do potrzeb jednostki; proces wdrożenia obejmuje metody indywidualne (przekazywanie wiedzy, informowanie, modyfikowanie zachowań, counselling, coaching), a także metody pracy grupowej.
– Metody promocji zdrowia (PZ) obejmują lobbowanie, działania legislacyjne i wpływ mediów w celu dostosowania środowiska do potrzeb jednostki.
– Dostępność badań genetycznych i wzrastająca liczba rozpoznanych asocjacji czynników genetycznych ze skłonnością do zachorowań, zaburzeń wrodzonych, a nawet z pewnymi formami zachowań (dieta, aktywność fizyczna) stanowi zupełnie nowe wyzwanie dla działań prewencyjnych i leczenia chorób, a także dla wbudowanej EZ/PZ.
– Wbudowana EZ/PZ będzie musiała zmierzyć się ze wzrastającym ryzykiem medykalizacji problemów behawioralnych i zapewnieniem podejścia holistycznego od narodzin, przez życie i aż do śmierci człowieka.
– Rozmiar zastosowania wbudowanej EZ/PZ zależał będzie od wyników badań w tym zakresie i spodziewanego sukcesu oraz przełożenia ich na programy szkoleniowe dla różnych specjalności medycznych i paramedycznych oraz zastosowania ich w praktyce.
Są to tylko niektóre spośród podstawowych założeń, na których opiera się wbudowana EZ/PZ. W przyszłości będą one rozwijane i udoskonalane, jeśli podejście to będzie przetestowane i przełożone na działania w praktyce.
Jak wbudować EZ/PZ?
Proces wbudowania EZ/PZ przede wszystkim wymaga świadomości personelu medycznego co do istnienia możliwości skorzystania z metodyk edukacji zdrowotnej dla poprawy relacji lekarz – pacjent i skuteczności leczenia. Musi również być przekonany co do zasadności włączenia wbudowanej EZ/PZ do codziennej praktyki. Dla przykładu, w relacji lekarz rodzinny – pacjent, lekarz może na podstawie prostej diagnozy ustalić, jakie są medyczne aspekty zgłaszanego przez pacjenta problemu i dobrać rozwiązanie w formie leków lub zastosować innego rodzaju kurację. Lekarz powinien także postawić diagnozę dotyczącą potrzeb pacjenta pod kątem EZ/PZ i dla zaspokojenia tych potrzeb zastosować metody z tego obszaru. Aspekty PZ mogą na przykład dotyczyć istniejących uregulowań prawnych (przerywanie ciąży, środki antykoncepcyjne), istniejących i dostępnych usług medycznych (wybór szpitala), zmobilizowania wsparcia dla pacjenta (rodzina) albo poinformowania właściwych służb (pracownik socjalny). Aspekty EZ dotyczyć mogą informacji o procedurach medycznych i związanych z nimi niedogodnościami, poradnictwa w trakcie podejmowania decyzji, gdy pacjentowi trudno jest się zdecydować, coachingu, jeśli pacjent jest pewien decyzji, ale potrzebuje instrukcji, jak ją zrealizować, a także wsparcia w okresie podecyzyjnym i po interwencji medycznej. Ten sam proces będzie występował w przypadku pacjenta z chorobą serca czy nowotworową, jak i w przypadku pacjenta stomatologicznego, pacjenta wymagającego operacji, osoby w trakcie długotrwałego przyjmowania leków czy innego problemu wymagającego wsparcia w podjęciu decyzji w sprawie akceptacji zaproponowanej metody leczenia.
Dlaczego wbudowanie EZ/PZ jest konieczne?
Podejście wbudowanej EZ/PZ osadzone jest mocno w realiach codziennego życia, urealnia personelowi medycznemu stosowanie podejścia holistycznego do pacjenta, czyli takiego, w którym liczy się nie tylko choroba, ale człowiek z medycznymi i pozamedycznymi uwarunkowaniami jego choroby. Takie podejście jest możliwe do osiągnięcia przez uzupełnienie diagnozy medycznej profesjonalną diagnozą z obszaru EZ/PZ. Rozumienie społecznych i behawioralnych czynników, obok diagnozy medycznej, powinno poprawić zarządzanie procesem leczenia pacjenta w sposób holistyczny. Podejście polegające na wbudowaniu EZ/PZ pozwala mieć nadzieję, że zarówno aspekty medyczne, jak i EZ/PZ będą wzięte pod uwagę przez prowadzącego leczenie. Podejście to różni się od wcześniej przedstawionego podejścia zintegrowanego, w którym jeden specjalista (lekarz ogólny) zajmuje się problemem medycznym pacjenta, a następnie przekazuje go innemu specjaliście (pielęgniarce), która zajmuje się kwestiami związanymi z EZ/PZ. Potrzeba wprowadzenia podejścia opartego na wbudowaniu, związana jest z charakterem relacji lekarz – pacjent, w czasie której lekarz przeprowadza diagnozę różnicową, przekazując pacjentowi informacje, zaleca sposób leczenia, uzasadnia przyjęcie roli osoby chorej lub tylko zagrożonej zachorowaniem, wyjaśnia sposoby funkcjonowania w tej roli i wspiera pacjenta, który ma poradzić sobie z nową sytuacją. Dowodem takiego podejścia może być wypracowany na Oddziale Diabetologii, Katedry i Kliniki Chorób Wewnętrznych i Diabetologii, II Wydziału Lekarskiego, Warszawskiego Uniwersytetu Medycznego program profesjonalnej edukacji terapeutycznej w chorobach przewlekłych.
Działania w innych krajach
W wielu krajach podejmowane są działania w kierunku zwiększenia skuteczności leczenia oraz poprawy w zakresie respektowania zaleceń lekarskich, jednak w nieco inny sposób. W Kanadzie np. rząd zaakceptował Narodowy Program Zdrowia na lata 2003-2012, wskazując promocję zdrowia i prewencję jako dwie zasadnicze funkcje zdrowia publicznego. W wyniku tego zorganizowano dwie międzynarodowe konferencje dotyczące lokalnych i regionalnych programów ochrony zdrowia (Amiens i Quebec). Raport z tych konferencji opublikowany został w czasopiśmie pt. „Promotion & Education” (3, 2005). Tematy poruszane w czasie tych konferencji dotyczyły również oddłużenia publicznej służby zdrowia i włączenia jej do ogólnego systemu opieki zdrowotnej. Louis Potvin, który gościnnie wystąpił jako wydawca tego czasopisma, komentował: „Konferencja w Quebecu była okazją do sprawdzenia cudownych zdolności zdrowia publicznego do odradzania się, jego niezwykłych zdolności do odnajdywania sposobów zajmowania nowych obszarów działalności, a co najważniejsze jego niewiarygodnych zdolności wywoływania zaangażowania i entuzjazmu wśród różnego rodzaju promotorów i edukatorów zdrowia”.
Powyżej zamieściliśmy fragment artykułu, do którego możesz uzyskać pełny dostęp.
Mam kod dostępu
- Aby uzyskać płatny dostęp do pełnej treści powyższego artykułu albo wszystkich artykułów (w zależności od wybranej opcji), należy wprowadzić kod.
- Wprowadzając kod, akceptują Państwo treść Regulaminu oraz potwierdzają zapoznanie się z nim.
- Aby kupić kod proszę skorzystać z jednej z poniższych opcji.
Opcja #1
29 zł
Wybieram
- dostęp do tego artykułu
- dostęp na 7 dni
uzyskany kod musi być wprowadzony na stronie artykułu, do którego został wykupiony
Opcja #2
69 zł
Wybieram
- dostęp do tego i pozostałych ponad 7000 artykułów
- dostęp na 30 dni
- najpopularniejsza opcja
Opcja #3
129 zł
Wybieram
- dostęp do tego i pozostałych ponad 7000 artykułów
- dostęp na 90 dni
- oszczędzasz 78 zł
Piśmiennictwo
1. Barić L, Osińska H: Nowy model promocji zdrowia i edukacji zdrowotnej. Podręcznik metodologiczny dla personelu medycznego i paramedycznego. Wyd. Borgis, Warszawa 2010. 2. Barić L: Formal Health education and the prevention of coronary heart disease, a raport of the Salford Study. University of Manchester, 1973. 3. Bandura A: Social learning theory. Prentice-Hall, Englewood Cliffs, N.J. 1977. 4. Thones K, Tilfosd S, Robinson Y: Health Education Effectiveness and Efficiency. Chapma & Hall, London 1990. 5. Millman J (ed.): Grading Teachers, Grading Schools. Corwin Press, Inc., A Saga Publications Company, Thousand Oaks, California, USA 1997. 6. Osińska H, Barić L: Personalized Medicine – Vision and Reality. New Medicine 2011; 4: 130-137.
