© Borgis - Nowa Stomatologia 4/2012, s. 174-179
*Ewa Czochrowska1, Renata Górska2
Czy leczenie ortodontyczne aparatami stałymi stanowi zagrożenie dla tkanek przyzębia? Przegląd literatury
Is orthodontic treatment with fixed appliances a risk for periodontal tissues? a literature review
1Zakład Ortodoncji Instytutu Stomatologii Warszawskiego Uniwersytetu Medycznego
Kierownik Zakładu: dr hab. n. med. Małgorzata Zadurska
2Zakład Chorób Błony Śluzowej i Periodontologii Instytutu Stomatologii Warszawskiego Uniwersytetu Medycznego
Kierownik Zakładu: prof. dr hab. n. med. Renata Górska
Summary
Introduction: The presence of malocclusion and traumatic occlusion, especially crowding and overlapping of teeth, can lead to the progression of periodontal disease. Fixed orthodontic appliances, because of their construction, are responsible for increased plaque accumulation, that can be risk factor for teeth and periodontal tissues.
Aim: A literature review on the effect of fixed orthodontic appliances on gingiva, clinical attachment level and pocket depth, supra- and subgingival bacteria and cytokines was performed.
Results and conclusions: Fixed orthodontic appliances are related to the progression of gingivitis and periodontitis. Also the increase in the supra- and subgingival number of bacteria and the shift towards more patogenic bacteria species is observed. During the initial phases of the orthodontic tooth movement inflammatory reaction in the periodontal tissues is observed, that is regulated by different inflammatory mediators, as neurotransmitters and cytokines. The key factor is the control of the plaque accumulation in patients using fixed appliances, that should be at least satisfactory before the start of the orthodontic treatment. In patients with good oral hygiene during the orthodontic treatment with fixed appliances, no destruction of the periodontal tissues, regression of the initial inflammation and no differences in the periodontal parameters before and after orthodontic treatment was observed.
WSTĘP
W literaturze istnieją sprzeczne doniesienia dotyczące wpływu występowania wad zgryzu na stan tkanek przyzębia (1). Geiger i wsp. (2) nie stwierdzili bezpośredniej korelacji pomiędzy występowaniem wad zgryzu oznaczanych według klasyfikacji Angle’a a obecnością choroby przyzębia. Jednocześnie wiadomo, że warunki sprzyjające akumulacji płytki nazębnej, do których należy zaliczyć obecność w jamie ustnej stałych aparatów ortodontycznych, mają bezpośredni wpływ na powstawanie zlokalizowanego zapalenia dziąseł, które może ulegać progresji do zapalenia przyzębia.
Już w latach siedemdziesiątych ubiegłego stulecia wykryto pozytywną zależność pomiędzy obecnością stłoczeń zębów, szczególnie w odcinku przednim w żuchwie, a ilością płytki nazębnej oraz obecnością zapalenia dziąseł i utratą przyczepu łącznotkankowego (3, 4). Obserwowano także zwiększoną głębokość kieszonek dziąsłowych przy zębach zachodzących na siebie (5) oraz stwierdzono, że zachodzenie zębów jest istotnie powiązane z obecnością zapalenia dziąseł (6). Zapalenie dziąseł, pogłębione kieszonki dziąsłowe i recesje dziąseł znacznie częściej towarzyszą nasilonym stłoczeniom zębów (> 5 mm) w porównaniu do obecności niewielkich, „fizjologicznych” stłoczeń (< 2 mm) (7). Ngom i wsp. (8) badali związek między obecnością zaburzeń zgryzowych, takich jak utrata punktów stycznych, obecnością stłoczeń i szparowatości, zwiększonym nagryzem poziomym i pionowym, zgryzem otwartym i zgryzem krzyżowym a stanem tkanek przyzębia wyrażonym za pomocą indeksu płytki nazębnej (PI), wskaźnika indeksu retencji (RI), indeksu krwawienia dziąseł (GBI), PD, CAL i obecnością recesji dziąseł. Badacze stwierdzili słaby, ale istotny statystycznie związek pomiędzy niektórymi parametrami zgryzowymi a parametrami periodontologicznymi i podsumowali, że przeprowadzenie leczenia ortodontycznego w celu poprawy stanu tkanek przyzębia wydaje się uzasadnione.
Helm i Petersen (9) na podstawie 20-letnich obserwacji w grupie 176 pacjentów z wadami zgryzu stwierdzili statystycznie częstsze występowanie choroby przyzębia w szczęce w powiązaniu z obecnością stłoczeń, znacznego nagryzu poziomego i zgryzu krzyżowego. Nie zaobserwowali podobnych zależności dla żuchwy i w podsumowaniu podkreślili rolę profesjonalnej edukacji i przestrzegania prawidłowej higieny jamy ustnej u młodych pacjentów z nieprawidłowościami zębowymi, co wydaje się mieć większe znaczenie niż rodzaj zastosowanego leczenia ortodontycznego. Inni badacze stwierdzili, że zaburzenia zgryzowe w postaci stłoczeń wykazują brak lub niewielki związek z zapaleniem dziąseł i zapaleniem przyzębia (10, 11). Decydującym czynnikiem jest właściwa kontrola akumulacji płytki nazębnej i dlatego u pacjentów z dobrą higieną jamy ustnej występujące nieprawidłowości zębowe nie stanowią zagrożenia dla tkanek przyzębia (4, 12). U pacjentów z przeciętną higieną jamy ustnej nieprawidłowo ustawione zęby mogą powodować zwiększoną akumulację płytki nazębnej i rozwój zapalenia dziąseł w porównaniu z prawidłowo uszeregowanymi zębami po stronie przeciwstawnej (13).
U pacjentów z postępującą chorobą przyzębia związaną z płytką nazębną przy zębach objętych zgryzem urazowym, któremu towarzyszy zwiększona ruchomość zębów, może przy niedostatecznej kontroli akumulacji płytki nazębnej dochodzić do progresji choroby przyzębia (14-16). Prawidłowa kontrola akumulacji płytki nazębnej i eliminacja zgryzu urazowego jest kluczowym elementem w remisji choroby przyzębia.
WPŁYW LECZENIA ORTODONTYCZNEGO NA DZIĄSŁA
Na podstawie wyników badań długoterminowych przeprowadzonych w grupie 49 pacjentów w wieku rozwojowym leczonych za pomocą stałych aparatów ortodontycznych stwierdzono, że po 1-2 miesiącach od założenia aparatów u większości pacjentów doszło do rozwoju łagodnego lub umiarkowanego zapalenia dziąseł, pomimo zachowania dobrej higieny jamy ustnej potwierdzonej niskim wskaźnikiem płytki nazębnej (17). Ten stan utrzymywał się przez cały okres aktywnego leczenia z niewielką tendencją wzrostową na kolejnych wizytach kontrolnych. Zapalenie dziąseł było bardziej nasilone na powierzchniach międzyzębowych i w obrębie zębów bocznych niż na powierzchniach wargowych i na zębach przednich. Największa poprawa stanu dziąseł i redukcja głębokości kieszonek dziąsłowych miała miejsce w pierwszym miesiącu po zdjęciu aparatów ortodontycznych. W przypadku zastosowania zamków ortodontycznych, przy których zostały usunięte nadmiary materiału kompozytowego obserwowano rozwój łagodnego zapalenia dziąseł w obrębie dziąsła brzeżnego, szczególnie w okolicy dolnych siekaczy przy zachowanej dobrej higienie jamy ustnej w czasie całego leczenia ortodontycznego (18). Inni badacze także potwierdzają zwiększoną akumulację płytki nazębnej i rozwój zapalenia dziąseł u pacjentów użytkujących stałe aparaty ortodontyczne (19-21).
WPŁYW LECZENIA ORTODONTYCZNEGO NA POZIOM PRZYCZEPU ŁĄCZNOTKANKOWEGO (CAL)
Polson i wsp. (22) zbadali stan tkanek przyzębia u 112 pacjentów, którzy byli w dzieciństwie leczeni ortodontycznie (minimum 10 lat wcześniej) i nie stwierdzili różnic w obrazie tkanek przyzębia w porównaniu z grupą kontrolną, która nie była wcześniej leczona ortodontycznie. W podsumowaniu stwierdzili, że przebyte w dzieciństwie leczenie ortodontyczne nie ma negatywnego wpływu na stan tkanek przyzębia w przyszłości. Sadowsky i BeGole (23) przeprowadzili obserwacje długoterminowe w grupie 96 pacjentów leczonych ortodontycznie 12-35 lat wcześniej. Wyniki potwierdziły brak istotnych różnic w występowaniu choroby przyzębia w obydwu grupach, chociaż nieznacznie gorszy stan tkanek przyzębia występował przy górnych i dolnych zębach w odcinkach bocznych w badanej grupie. W podsumowaniu stwierdzono, że przeprowadzone w dzieciństwie leczenie ortodontyczne nie jest istotne w określeniu perspektywy długofalowej zdrowia tkanek przyzębia.
Wyniki innego badania długoterminowego (24) nie potwierdzają negatywnego wpływu leczenia ortodontycznego na tkanki przyzębia u pacjentów z doskonałą higieną jamy ustnej podczas leczenia. Jednocześnie ci sami badacze (25) wykazali małą, ale statystycznie istotną utratę przyczepu łącznotkankowego (CAL) dla zębów z założonymi pierścieniami ortodontycznymi w porównaniu z zębami kontrolnymi. Hamp i wsp. (26) wykazali 0,2-0,3 mm utratę CAL u pacjentów leczonych pierścieniowymi aparatami stałymi z dobrą lub doskonałą kontrolą płytki nazębnej. Wpływ leczenia ortodontycznego na stan tkanek przyzębia u pacjentów z zaawansowaną chorobą przyzębia oceniali Elliasson i wsp. (27). Stwierdzili, że jeżeli kontrola akumulacji płytki nazębnej jest dobra i siły ortodontyczne są niewielkie, to nie dochodzi do progresji choroby przyzębia podczas leczenia ortodontycznego.
W badaniach eksperymentalnych na psach stwierdzono, że siły ortodontyczne przesuwające zęby równolegle w obecności naddziąsłowej płytki nazębnej nie powodują nasilenia procesu zapalnego w obrębie dziąseł (28, 29). Jednak intensywny tipping i siły intruzyjne mogą spowodować przemieszczenie naddziąsłowej płytki nazębnej w okolicę poddziąsłową, co może prowadzić do utraty przyczepu łącznotkankowego (29). Powyższe eksperymenty wskazują, że siły ortodontyczne zachowywane w limitach fizjologicznych nie powodują utraty CAL w tkankach przyzębia bez towarzyszącego stanu zapalnego.
Bollen i wsp. (30) na podstawie systematycznego przeglądu literatury dotyczącej wpływu leczenia ortodontycznego na tkanki przyzębia opisali zwiększenie recesji dziąseł o 0,03 mm, utratę kości wyrostka o 0,13 mm i zwiększenie głębokości kieszonek dziąsłowych 0,23 mm u pacjentów z chorobą przyzębia, którzy byli leczeni ortodontycznie w porównaniu z nieleczoną grupą kontrolną. Stwierdzono, że nie istnieją przekonywujące dowody potwierdzające pozytywny wpływ leczenia ortodontycznego na stan tkanek przyzębia, a nawet można potwierdzić nieznaczny negatywny wpływ terapii ortodontycznej na zdrowie przyzębia. W przeglądzie systematycznym literatury dotyczącym związku wad zgryzu, leczenia ortodontycznego i choroby przyzębia van Gastel i wsp. (1) podsumowali, że tylko w nielicznych badaniach obserwuje się nieznaczną utratę CAL podczas leczenia ortodontycznego.
WPŁYW LECZENIA ORTODONTYCZNEGO NA POZIOM BAKTERII W KIESZONKACH DZIĄSŁOWYCH
Powyżej zamieściliśmy fragment artykułu, do którego możesz uzyskać pełny dostęp.
Mam kod dostępu
- Aby uzyskać płatny dostęp do pełnej treści powyższego artykułu albo wszystkich artykułów (w zależności od wybranej opcji), należy wprowadzić kod.
- Wprowadzając kod, akceptują Państwo treść Regulaminu oraz potwierdzają zapoznanie się z nim.
- Aby kupić kod proszę skorzystać z jednej z poniższych opcji.
Opcja #1
29 zł
Wybieram
- dostęp do tego artykułu
- dostęp na 7 dni
uzyskany kod musi być wprowadzony na stronie artykułu, do którego został wykupiony
Opcja #2
69 zł
Wybieram
- dostęp do tego i pozostałych ponad 7000 artykułów
- dostęp na 30 dni
- najpopularniejsza opcja
Opcja #3
129 zł
Wybieram
- dostęp do tego i pozostałych ponad 7000 artykułów
- dostęp na 90 dni
- oszczędzasz 78 zł
Piśmiennictwo
1. van Gastel J, Quirynen M, Teughels W, Carels C: The relationships between malocclusion, fixed orthodontic appliances and periodontal disease. A review of the literature. Aust Orthod J 2007; 23(2): 121-129. 2. Geiger AM, Wasserman BH, Thompson RH Jr, Turgeon LR: Relationship of occlusion and periodontal disease. V. Relation of classification of occlusion to periodontal status and gingival inflammation. J Periodontol 1972; 43(9): 554-560. 3. Alexander AG, Tipnis AK: The effect of irregularity of teeth and the degree of overbite and overjet on the gingival health. A study of 400 subjects. Br Dent J 1970; 128(11): 539-544. 4. Ainamo J: Relationship between malalignment of the teeth and periodontal disease. Scand J Dent Res 1972; 80(2): 104-110. 5. Suomi JD: Periodontal disease and oral hygiene in an institutionalized population: report of an epidemiological study. J Periodontol 1969; 40(1): 5-10. 6. Ashley FP, Usiskin LA, Wilson RF, Wagaiyu E: The relationship between irregularity of the incisor teeth, plaque, and gingivitis: a study in a group of schoolchildren aged 11-14 years. Eur J Orthod 1998; 20(1): 65-72. 7. Staufer K, Landmesser H: Effects of crowding in the lower anterior segment – a risk evaluation depending upon the degree of crowding. J Orofac Orthop 2004; 65(1): 13-25. 8. Ngom PI, Diagne F, Benoist HM, Thiam F: Intraarch and interarch relationships of the anterior teeth and periodontal conditions. Angle Orthod 2006; 76(2): 236-242. 9. Helm S, Petersen PE: Causal relation between malocclusion and periodontal health. Acta Odontol Scand 1989; 47(4): 223-228. 10. Geiger AM, Wasserman BH, Turgeon LR: Relationship of occlusion and periodontal disease. 8. Relationship of crowding and spacing to periodontal destruction and gingival inflammation. J Periodontol 1974; 45(1): 43-49. 11. Ingervall B, Jacobsson U, Nyman S: A clinical study of the relationship between crowding of teeth, plaque and gingival condition. J Clin Periodontol 1977; 4(3): 214-222. 12. Buckley LA: The relationships between irregular teeth, plaque, calculus and gingival disease. A study of 300 subjects. Br Dent J 1980; 148(3): 67-69. 13. Behlfelt K, Ericsson L, Jacobson L, Linder-Aronson S: The occurrence of plaque and gingivitis and its relationship to tooth alignment within the dental arches. J Clin Periodontol 1981; 8(4): 329-337. 14. Lindhe J, Hamp S, Löe H: Plaque induced periodontal disease in beagle dogs. A 4-year clinical, roentgenographical and histometrical study. J Periodontal Res 1975; 8: 1-10. 15. Lindhe J, Ericsson I: The influence of trauma from occlusion on reduced but healthy periodontal tissues in dogs. J Clin Periodontol 1976; 3(2): 110-122. 16. Lindhe J, Nyman S, Ericsson I: Trauma from occlusion: Periodontal tissues. [In:] W Lindhe J, Lang NP, Karring T: Clinical periodontology and implant dentistry. Blackwell Munksgaard 2008; 349-362. 17. Zachrisson S, Zachrisson BU: Gingival condition associated with orthodontic treatment. Angle Orthod 1972; 42(1): 26-34. 18. Zachrisson BU, Brobakken BO: Clinical comparison of direct versus indirect bonding with different bracket types and adhesives. Am J Orthod 1978; 74(1): 62-78. 19. Boyd RL, Baumrind S: Periodontal considerations in the use of bonds or bands on molars in adolescents and adults. Angle Orthod 1992; 62(2): 117-126. 20. Naranjo AA, Trivino ML, Jaramillo A et al.: Changes in the subgingival microbiota and periodontal parameters before and 3 months after bracket placement. Am J Orthod Dentofacial Orthop 2006; 130(3): 275.e17-22. 21. Liu H, Sun J, Dong Y et al.: Periodontal health and relative quantity of subgingival Porphyromonas gingivalis during orthodontic treatment. Angle Orthod 2011; 81(4): 609-615. 22. Polson AM, Subtelny JD, Meitner SW et al.: Long-term periodontal status after orthodontic treatment. Am J Orthod Dentofacial Orthop 1988; 93(1): 51-58. 23. Sadowsky C, BeGole EA: Long-term effects of orthodontic treatment on periodontal health. Am J Orthod 1981; 80(2): 156-172. 24. Alstad S, Zachrisson BU: Longitudinal study of periodontal condition associated with orthodontic treatment in adolescents. Am J Orthod 1979; 76(3): 277-286. 25. Zachrisson BU, Alnaes L: Periodontal condition in orthodontically treated and untreated individuals. I. Loss of attachment, gingival pocket depth and clinical crown height. Angle Orthod 1973; 43(4): 402-411. 26. Hamp SE, Lundström F, Nyman S: Periodontal conditions in adolescents subjected to multiband orthodontic treatment with controlled oral hygiene. Eur J Orthod 1982; 4(2): 77-86. 27. Elliasson LA, Hugoson A, Kurol J, Siwe H: The effects of orthodontic treatment on periodontal tissues in patients with reduced periodontal support. Eur J Orthod 1982; 4(1): 1-9. 28. Ericsson I, Thilander B, Lindhe J, Okamoto H: The effect of orthodontic tilting movements on the periodontal tissues of infected and non-infected dentitions in dogs. J Clin Periodontol 1977; 4(4): 278-293. 29. Ericsson I, Thilander B, Lindhe J: Periodontal conditions after orthodontic tooth movements in the dog. Angle Orthod 1978; 48(3): 210-218. 30. Bollen AM, Cunha-Cruz J, Bakko DW et al.: The effects of orthodontic therapy on periodontal health: a systematic review of controlled evidence. J Am Dent Assoc 2008; 139(4): 413-422. 31. Diamanti-Kipioti A, Gusberti FA, Lang NP: Clinical and microbiological effects of fixed orthodontic appliances. J Clin Periodontol 1987; 14: 326-333. 32. Atack NE, Sandy JR, Addy M: Periodontal and microbiological changes associated with the placement of orthodontic appliances. A review. J Periodontal 1996; 67: 78-85. 33. Naranjo AA, Triviño ML, Jaramillo A et al.: Changes in the subgingival microbiota and periodontal parameters before and 3 months after bracket placement. Am J Orthod Dentofacial Orthop 2006; 130(3): 275.e17-22. 34. Huser MC, Baehni PC, Lang R: Effects of orthodontic bands on microbiologic and clinical parameters. Am J Orthod Dentofacial Orthop 1990; 97: 213-218. 35. Lucas VS, Omar J, Vieira A, Roberts GJ. The relationship between odontogenic bacteraemia and orthodontic treatment procedures. Eur J Orthod 2002; 24: 293-301. 36. Erverdi N, Kadir T, Ozkan H, Acar A: Investigation of bacteremia after orthodontic banding. Am J Orthod Dentofacial Orthop 1999; 116(6): 687-690. 37. Paolantonio M, Pedrazzoli V, di Murro C et al.: Clinical significance of Actinobacillus actinomycetemcomitans in young individuals during orthodontic treatment. A 3-year longitudinal study. J Clin Periodontol 1997; 24(9 Pt 1): 610-617. 38. Sallum EJ, Nouer DF, Klein MI et al.: Clinical and microbiologic changes after removal of orthodontic appliances. Am J Orthod Dentofacial Orthop 2004; 126: 363-366. 39. Ristic M, Vlahovic Svabic M, Sasic M, Zelic O: Clinical and microbiological effects of fixed orthodontic appliances on periodontal tissues in adolescents. Orthod Craniofac Res 2007; 10(4): 187-195. 40. Leung NM, Chen R, Rudney JD: Oral bacteria in plaque and invading buccal cells of young orthodontic patients. Am J Orthod Dentofacial Orthop 2006; 130(6): 698.e11-8. 41. Petti S, Barbato E, Simonetti D’Arca A: Effect of orthodontic therapy with fixed and removable appliances on oral microbiota: a six-month longitudinal study. New Microbiol 1997; 20(1): 55-62. 42. Nelson-Filho P, Valdez RM, Andrucioli MC: Gram-negative periodontal pathogens and bacterial endotoxin in metallic orthodontic brackets with or without an antimicrobial agent: an in-vivo study. Am J Orthod Dentofacial Orthop 2011; 140(6): e281-7. 43. Speer C, Pelz K, Hopfenmüller W, Holtgrave EA: Investigations on the influencing of the subgingival microflora in chronic periodontitis. A study in adult patients during fixed appliance therapy. J Orofac Orthop 2004; 65(1): 34-47. 44. MacLaine JK, Rabie ABM, Wong R: Does orthodontic tooth movement cause an elevation in systemic inflammatory markers? Eur J Orthod 2010; 32: 435-340. 45. Davidovitch Z, Nicolay OF, Ngan PW, Shanfeld JL: Neurotransmitters, cytokines, and the control of alveolar bone remodeling in orthodontics. Dent Clin North Am 1988; 32(3): 411-435. 46. Masella RS, Meister M: Current concepts in the biology of orthodontic tooth movement. Am J Orthod Dentofacial Orthop 2006; 129: 458-468. 47. Krishnan V, Davidovitch Z: Cellular, molecular, and tissue – level reactions to orthodontic force. Am J Orthod Dentofacial Orthop 2006; 129: 1-32. 48. Meikle MC: The tissue, cellular, and molecular regulation of orthodontic tooth movement: 100 years after Carl Sandstedt. Eur J Orthod 2006; 28: 221-240. 49. Saito S, Ngan P, Saito M, Kim K et al.: Effects of cytokines on prostaglandin E and cAMP levels in human periodontal ligament fibroblasts in vitro. Arch Oral Biol 1990; 35: 387-395. 50. Mundy GR: Cytokines and local factors which affect osteoclast function. Int J Cell Cloning 1992; 10: 215-222. 51. Tuncer BB, Ozmeric N, Tuncer C et al.: Levels of interleukin-8 during tooth movement. Angle Orthod 2005; 75(4): 631-636. 52. Ren Y, Hazemeijer H, de Haan B et al.: Cytokine profiles in crevicular fluid during orthodontic tooth movement of short and long durations. J Periodontol 2007; 78(3): 453-458. 53. Alhashimi N, Frithiof L, Brudvik P, Bakhiet M: Orthodontic tooth movement and de novo synthesis of proinflammatory cytokines. Am J Orthod Dentofacial Orthop 2001; 119(3): 307-312. 54. Grieve WG, Johnson GK, Moore RN et al.: Prostaglandin E (PGE) and interleukin-1β (IL-1β) levels in gingival crevicular fluid during human orthodontic tooth movement. Am J Orthod Dentofacial Orthoped 1994; 105: 369-374. 55. Lowney JJ, Norton LA, Shafer DM, Rossomondo EF: Orthodontic forces increase tumor necrosis factor alpha in the human gingival sulcus. Am J Orthod Dentofacial Orthoped 1995; 108: 519-524. 56. Uematsu S, Mogi M, Deguchi T: Interleukin (IL)-1β, IL-6, tumor necrosis factor-α, epidermal growth factor, and B2-microglobulin levels are elevated in gingival crevicular fluid during human orthodontic tooth movement. J Dent Res 1996; 75: 562-567. 57. Başaran G, Ozer T, Kaya FA, Hamamci O: Interleukins 2, 6, and 8 levels in human gingival sulcus during orthodontic treatment. Am J Orthod Dentofacial Orthop 2006; 130(1): 7.e1-6. 58. Karacay S, Saygun I, Bengi AO, Serdar M: Tumor necrosis factor-alpha levels during two different canine distalization techniques. Angle Orthod 2007; 77(1): 142-147. 59.Yamaguchi M: RANK/RANKL/OPG during orthodontic tooth movement. Orthod Craniofac Res 2009; 12(2): 113-119. 60. Giannopoulou C, Mombelli A, Tsinidou K et al.: Detection of gingival crevicular fluid cytokines in children and adolescents with and without fixed orthodontic appliances. Acta Odontol Scand 2008; 66(3): 169-173. 61. Ren Y, Maltha JC, van’t Hof MA et al.: Cytokine levels in cervicular fluid are less responsive to orthodontic force in adults than in juveniles. J Clin Periodontol 2002; 29: 757-762. 62. Lee KJ, Park YC, Yu HS et al.: Effects of continuous and interrupted orthodontic force on interleukin-1beta and prostaglandin E2 production in gingival crevicular fluid. Am J Orthod Dentofacial Orthop 2004; 125: 168-177. 63. Ren Y, Vissink A: Cytokines in crevicular fluid and orthodontic tooth movement. Eur J Oral Sci 2008; 116(2): 89-97. 64. Nokhbehsaim M, Deschner B, Winter J et al.: Contribution of orthodontic load to inflammation-mediated periodontal destruction. J Orofac Orthop 2010; 71: 390-402. 65. Balkwill FR, Burke F: The cytokine network. Immunol Today 1989; 10: 299-304. 66. Callard R, George AJ, Stark J: Cytokines, chaos, and complexity. Immunity 1999; 11: 507-513.
