© Borgis - Postępy Fitoterapii 2/2013, s. 108-117
*Anna Kosiorek1, Jan Oszmiański2, Jacek Golański1
Podstawy do zastosowania polifenoli roślinnych jako nutraceutyków o właściwościach przeciwpłytkowych**
Rationale for the use of plant polyphenols as antiplatelet nutraceuticals
1Zakład Zaburzeń Krzepnięcia Krwi, Uniwersytet Medyczny w Łodzi
Kierownik Zakładu: prof. dr hab. Cezary Watała
2Katedra Technologii Owoców, Warzyw i Zbóż, Uniwersytet Przyrodniczy we Wrocławiu
Kierownik Zakładu: prof. dr hab. Jan Oszmiański
Summary
Nutraceuticals are foods which combine nutritional value and pharmaceutical properties. These are intermediate products between traditional food and medicine. Polyphenolic compounds are very popular as nutraceuticals. Observations describing the effect of diet rich in polyphenols have encouraged research into the molecular mechanisms of antiplatelet activity of these compounds. In vitro studies have demonstrated that these compounds block the various pathways of platelet activation, mainly cyclooxygenase and lipoxygenase activity. Both the results of basic research and epidemiological studies provide a basis to conclude that the preparations of plant origin exhibiting antiplatelet properties may become in the near future an important part of prevention of cardiovascular disease.
Nutraceutyki
Pojęcie „nutraceutyki” (ang. nutraceuticals) jest połączeniem dwóch słów: nutrition (żywność) oraz farmaceutics (farmaceutyki). Zostało ono wprowadzone po raz pierwszy w 1989 przez Fundację Innowacji w Medycynie (Foundation for Innovation in Medicine) w USA. Nutraceutyk to żywność lub substancja wyizolowana z matrycy produktu żywnościowego, zagęszczona, mająca działanie prozdrowotne, profilaktyczne, w postaci kapsułek, pigułek, ekstraktów i innych podobnych postaci leku (1). Jest to produkt pośredni między tradycyjną żywnością a lekiem. Są to związki obecne na półkach sklepowych jako produkty o pośrednich cechach między lekami a produktami tradycyjnej żywności, sprzedawane w różnych formach jako pigułki, kapsułki, tabletki, syropy i inne. Nie są zalecane do spożycia jako żywność konwencjonalna w postaci posiłków czy diety, tylko jako dodatki żywnościowe. Sprzedawane są jako żywność bez specjalnych certyfikatów wymaganych dla leków.
Nutraceutyki w USA, jako dodatki do żywności, mają także inne określenia: żywność terapeutyczna, produkty fitochemiczne, substancje profilaktyczne, żywność farmaceutyczna (pharmafood), żywność funkcjonalna. W ustawie o bezpieczeństwie żywności i żywienia (Dz.U. 2006, Nr 171, poz. 1225) wymienione są jedynie trzy kategorie: suplementy diety, środki spożywcze specjalnego przeznaczenia żywieniowego, dietetyczne środki spożywcze specjalnego przeznaczenia medycznego. Należy zaznaczyć, że w ustawodawstwie europejskim częściej używa się pojęć „suplementy diety” i „żywność funkcjonalna” (2). W polskim piśmiennictwie spotykamy także określenie „żywność wzbogacona” (3).
Prozdrowotne polifenole znajdują się we wszystkich z wyżej wymienionych środków spożywczych, ale z uwagi na nastawienie niniejszej publikacji na konkretne zjawisko fizjologiczne (wzmożona reaktywność płytek krwi) występujące u osób zagrożonych chorobami sercowo-naczyniowymi, uznano że określenie nutraceutyki będzie najbardziej właściwe i pozwoli na ominięcie problemu w odróżnieniu suplementów diety od leków roślinnych. W opisywanym w pracy przypadku mamy do czynienia ze ściśle zdefiniowanym działaniem prozdrowotnym. W związku z powyższym, omawiane preparaty lokują się na granicy żywności i środków farmaceutycznych.
Należy przypuszczać, że rozgraniczenie tych dwóch kategorii powinno nastąpić w ciągu najbliższych lat, gdyż preparaty z kategorii „pogranicza” są stałym źródłem konfliktów między producentami suplementów diety a producentami leków roślinnych (4).
Nie zagłębiając się w aspekty terminologiczne można stwierdzić, że zainteresowanie preparatami (nutraceutykami) zawierającymi prozdrowotne polifenole wynika z:
– profilaktyki chorób cywilizacyjnych,
– dążenia do poprawy jakości życia,
– starzenia się społeczeństw w Europie i USA,
– zainteresowania alternatywną medycyną,
– dążenia do obniżenia kosztów ochrony zdrowia,
– wzrostu badań naukowych o efektach leczniczych naturalnych substancji.
Nutraceutyki charakteryzują się specjalną recepturą i sposobem wytwarzania, przeznaczone są głównie dla osób, które z powodów terapeutycznych lub ze względu na dolegliwości mają ograniczoną lub upośledzoną zdolność przyjmowania zwykłych pokarmów, albo mają zalecenia lekarskie co do sposobu odżywiania. Stwierdza się, że w trzecim tysiącleciu żywność prozdrowotna, suplementy diety i leki roślinne stanowić będą integralny system ochrony zdrowia (5).
Wśród nutraceutyków na szczególną uwagę zasługują tzw. fitonutraceutyki, tj. substancje pochodzenia roślinnego, do których należą: flawonoidy, karotenoidy, saponiny i inne. Dotychczas zidentyfikowano ponad 900 substancji fitochemicznych, bada się je jako potencjalne nutraceutyki. W Unii Europejskiej sprzedaje się około 1400 rodzajów preparatów roślinnych stosowanych w celu poprawy zdrowia. Możliwości w zakresie zwiększenia użycia surowców roślinnych w produkcji nutraceutyków i leków roślinnych są bardzo duże. Spośród ponad 400 000 gatunków roślin poznanych na Ziemi za lecznicze uważa się około 40 000 gatunków, a dokładniej przebadane zostało zaledwie kilka tysięcy, czyli 1-1,5% (6). Podstawowe znaczenie w fitoterapii europejskiej odgrywa dotychczas tylko 25 surowców. Należy pamiętać, że rośliny lecznicze teoretycznie nie mogą być surowcem do produkcji suplementów diety, a jedynie do otrzymywania leków roślinnych.
Potencjalnym źródłem nutraceutyków roślinnych są następujące wtórne metabolity roślin:
– karotenoidy w zielonych i żółtych owocach oraz warzywach,
– glukozynolany w kapuście i warzywach korzeniowych,
– polifenole w owocach, warzywach i ich przetworach,
– terpeny w owocach cytrusowych, przyprawach i ziołach,
– związki siarczkowe w cebuli, czosnku i porach,
– fitosterole w nasionach roślin oleistych,
– fitoestrogeny w soi, ziarnach zbóż i nasionach lnu (7).
W produkcji nutraceutyków przodują USA, Japonia i Szwajcaria. Japonia jest obecnie jedynym krajem, w którym produkcja i obrót tymi produktami jest ściśle kontrolowany. Tylko po dokładnym sprawdzeniu dopuszczane są one na rynek z napisem FOSHU – Food for Specified Health Use (żywność o specjalnych walorach zdrowotnych). W USA 60 milionów mieszkańców regularnie używa nutraceutyki, wydając rocznie 12 mld dolarów.
Moda na te produkty dotarła także do Europy. Wiedza o działaniu nutraceutyków na organizm ludzki nie jest w pełni poznana, w dalszym ciągu więcej jest pytań niż odpowiedzi (7).
Które nutraceutyki i w jakich chorobach wykazują działanie profilaktyczne i prozdrowotne?
Jakie są przeciwwskazania i ograniczenia ilościowe w ich stosowaniu?
Czy korzystne są pojedyncze związki czy mieszaniny?
W jakim stopniu korzystne działanie bioaktywne nutraceutyków jest zachowane podczas procesu technologicznego?
W upowszechnianiu stosowania nutraceutyków pojawiają się także ostrzeżenia (8, 9): przeciwutleniacze w nadmiernych dawkach mogą być proutleniaczami, zmiatacze wolnych rodników mogą obniżać skuteczność terapii, np. przeciwnowotworowej. Mogą nadmiernie obniżać krzepliwość krwi w połączeniu z innymi lekami, np. ASA, a także utrudniać wstrzymanie krwawienia po operacjach chirurgicznych. Jednak do tej pory nie w pełni poznane są efekty uboczne stosowania nutraceutyków w dużych dawkach (efekt kumulacji) (10).
Szczególnie dużym zainteresowaniem, jako nutraceutyki, cieszą się związki polifenolowe. Związki te wykazują właściwości przeciwutleniające i zmiatające szkodliwe dla zdrowia wolne rodniki. Jako przeciwutleniacze zapobiegają utlenianiu cholesterolu powodującego zwężanie naczyń krwionośnych oraz hamują agregację płytek krwi, poprawiają wytrzymałość nabłonka i zwiększają średnicę naczyń, przepływ krwi i obniżają jej ciśnienie. Prozdrowotne właściwości związków polifenolowych opisane są w specjalistycznych bazach danych, np. Phenol-Explorer (11), lub w wielu innych przydatnych opracowaniach mówiących o znaczeniu polifenoli w profilaktyce i leczeniu chorób (12).
Systematyka związków polifenolowych i ich właściwości prozdrowotne
Polifenole są jednymi z najważniejszych naturalnych przeciwutleniaczy o silnej zdolności zmiatania wolnych rodników. Występują one tylko w organizmach roślinnych, które w przeciwieństwie do zwierzęcych, zdolne są do wytworzenia pierścieni aromatycznych (13). Gromadzone są w różnych częściach roślin: owocach, kwiatach, liściach i korzeniach. Pełnią rolę ochronną przed promieniowaniem ultrafioletowym oraz różnymi drobnoustrojami chorobotwórczymi. Polifenole okazały się ważne nie tylko dla roślin, ale także dla zdrowia ludzkiego. Aktywność biologiczna oraz właściwości fizykochemiczne flawonoidów, najliczniejszej grupy polifenoli roślinnych, zależą od liczby, rodzaju oraz miejsca położenia podstawników w cząsteczce (13, 14).
Różnorodne właściwości chemiczne, fizyczne i biologiczne oraz ich wielokierunkowa aktywność biologiczna, wykazana w różnych modelach doświadczalnych prowadzonych na zwierzętach i ludziach, jest wynikiem bardzo zróżnicowanej struktury związków polifenolowych. Substancje te wykazują aktywność przeciwutleniającą, przeciwzapalną, przeciwalergiczną, antyhepatotoksyczną, antymutagenną, przeciwnowotworową i przeciwmiażdżycową (13, 14). Zastosowanie ekstraktów roślinnych w profilaktyce i leczeniu chorób sercowo-naczyniowych ma długą tradycję w medycynie wschodniej, tam też czynione są próby przygotowania preparatów o ściśle określonych właściwościach przeciwpłytkowych (15). W Polsce problematyka także została dostrzeżona, pojawiły się już pierwsze opracowania na ten temat (16-20).
Związki polifenolowe mają pierścień benzenowy z dwoma lub więcej grupami hydroksylowymi. Większość związków fenolowych występuje w połączeniu z cukrami, kwasami organicznymi oraz estrami; niewielka część występuje w postaci aglikonów (21). Charakteryzują się dużą różnorodnością budowy, dzielą się na kilkanaście różnych grup. Zidentyfikowano ponad 8000 tych związków. Występują one w postaci związków niskocząsteczkowych, jak fenolokwasy i wysokocząsteczkowych spolimeryzowanych tanin. Zasadniczo są one w naturze obecne w postaci glikozydów, mogą łączyć się także z kwasami organicznymi, aminami, lipidami i innymi związkami (22).
Polifenole są klasyfikowane na różne grupy, zależnie od funkcji i liczby grup fenolowych w pierścieniu benzenowym i sposobu połączenia pierścieni. Wśród związków polifenolowych wyróżnia się główne klasy: fenolokwasy, flawonoidy, antocyjany, stilbeny i lignany (tab. 1 i 2) (23).
Tabela 1. Podział, struktura chemiczna, przedstawiciele polifenoli nieflawonoidowych oraz piśmiennictwo dotyczące ich właściwości przeciwpłytkowych (wg 13, 14).
| Nazwa grupy | Przedstawiciele i ich struktura chemiczna | Piśmiennictwo dotyczące właściwości przeciwpłytkowych |
| Kwasy hydroksybenzoesowe | kwas wanilinowy
kwas protokatechinowy
kwas p-hydroksybenzoesowy | Brak doniesień |
| Kwasy hydroksycynamonowe | kwas kawowy
kwas p-kumarynowy
kwas ferulowy | 45 |
| Stilbeny | trans-resweratrol | 42 |
| Lignany | enterodiol | 46 |
Tabela 2. Podział, struktura chemiczna, przedstawiciele głównych klas flawonoidów i piśmiennictwo dotyczące ich właściwości przeciwpłytkowych (wg 47, 48).
| Klasa flawonoidów | Przedstawiciele i ich struktura chemiczna | Piśmiennictwo dotyczące właściwości przeciwpłytkowych |
| Izoflawonoidy | genisteina
daidzeina | 49 |
| Flawonole | kwercetyna
kemferol | 50, 51, 52, 53 |
| Flawony | apigenina
luteolina | 49, 51, 53, 54 |
| Flawanony | hesperetyna
naryngenina | 55 |
| Flawanole | (+)-katechina
(–)-epikatechina | 44, 56, 57, 58, 59, 60, 61, 62, 63 |
| Oligomery procyjanidynowe | oligomery katechin | 64, 65 |
| Antocyjanidy | pelargonidyna
delfinidyna | 66, 67 |
Fenolokwasy
Fenolokwasy występują powszechnie w żywności i stanowią około jednej trzeciej części związków polifenolowych naszej diety. Dzielą się one na dwie klasy: pochodne kwasu hydroksybenzoesowego i hydroksycynamonowego. Zawartość pochodnych kwasu hydroksybenzoesowego w żywności jest stosunkowo niska, z wyjątkiem pewnych czerwonych owoców, czarnej rzodkwi i cebuli, które zawierają je w ilości kilkudziesięciu miligramów na kilogram świeżej masy. Pochodne kwasu galusowego i elagowego powszechnie występują także w formie wysokocząsteczkowych tanin hydrolizujących (21). Pochodne kwasu hydroksycynamonowego są bardziej rozpowszechnione w produktach roślinnych niż pochodne kwasu hydroksybenzoesowego i zawierają głównie kwas p-kumarowy, kawowy, ferulowy i synapowy. Kwasy te występują głownie w postaci związanej, jako glikozydy lub estry kwasów: chinowego, szikimowego czy winowego. Kwas kawowy i chinowy tworzą kwas chlorogenowy, który jest najbardziej rozpowszechniony w owocach i kawie. Filiżanka kawy może zawierać 70-350 mg kwasu chlorogenowego. Podobnie dużo kwasów fenolowych zawierają owoce, takie jak borówka czernica, kiwi, śliwki, wiśnie, aronia, jabłka (0,5-2 g kwasów hydroksycynamonowych w 1 kg owoców) (24).
Flawonoidy
Powyżej zamieściliśmy fragment artykułu, do którego możesz uzyskać pełny dostęp.
Mam kod dostępu
- Aby uzyskać płatny dostęp do pełnej treści powyższego artykułu albo wszystkich artykułów (w zależności od wybranej opcji), należy wprowadzić kod.
- Wprowadzając kod, akceptują Państwo treść Regulaminu oraz potwierdzają zapoznanie się z nim.
- Aby kupić kod proszę skorzystać z jednej z poniższych opcji.
Opcja #1
29 zł
Wybieram
- dostęp do tego artykułu
- dostęp na 7 dni
uzyskany kod musi być wprowadzony na stronie artykułu, do którego został wykupiony
Opcja #2
69 zł
Wybieram
- dostęp do tego i pozostałych ponad 7000 artykułów
- dostęp na 30 dni
- najpopularniejsza opcja
Opcja #3
129 zł
Wybieram
- dostęp do tego i pozostałych ponad 7000 artykułów
- dostęp na 90 dni
- oszczędzasz 78 zł
Piśmiennictwo
1. Mueller C. The regulatory status of medical foods and dietary supplements in the United States. Nutrit 1999; 15:249-51. 2. Verhagen H, Vos E, Francl S i wsp. Status of nutrition and health claims in Europe. Arch Biochem Biophys 2010; 501:6-15. 3. Błecha K, Wawer I. Żywność funkcjonalna: żywność wzbogacona, suplementy diety i środki spożywcze specjalnego przeznaczenia żywieniowego. Prof Zdrowot Fitoter. Bonimed, Żywiec 2011; 13-6. 4. Gertig H. Suplementy diety – czas na zmiany. Nowiny Lek 2008; 77:236-8. 5. Kleter GA, Krieken WM, Kok EJ i wsp. Exploitation and regulation of plants genetically modified to express nutraceuticals and pharmaceuticals. 2001; http://www.rikilt.wageningen-ur.nl/nutraceuticals 6. Lamer-Zarawska E: Lek roślinny – współczesne definicje, Fitoterapia i leki roślinne (Red. E. Lamer-Zarawska i wsp.) PZWL, Warszawa 2007; 22-3. 7. Andlauer W, Furst P. Nutraceuticals: a piece of history, present status and outlook. Food Res Internat 2002; 35:171-6. 8. Skibola CF, Smith MT. Potential health impacts of excessive flavonoid intake. Free Radic Biol Med 2000; 29:375-83. 9. Bloch AS. Pushing the envelope of nutrition support: complementary therapies. Nutrition 2000; 16:236-9. 10. Długosz A. Toksykologia roślin leczniczych, Fitoterapia i leki roślinne (Red. E. Lamer-Zarawska i wsp.). PZWL, Warszawa 2007; 449-69. 11. Neveu V, Perez-Jimenez J, Vos F i wsp. Phenol-Explorer: an online comprehensive database on polyphenol contents in foods. 2010; doi:10.1093/database/bap024. 12. Scalbert A, Andres-Lacueva C, Arita M i wsp. Databases on food phytochemicals and their health-promoting effects. J Agric Food Chem 2011; 59:4331-48. 13. Williamson G, Manach C. Bioavailability and bioefficacy of polyphenols in humans. II. Review of 93 intervention studies. Am J Clin Nutr 2005; 81:243S-55S. 14. Manach C, Williamson G, Morand C i wsp. Bioavailability and bioefficacy of polyphenols in humans. I. Review of 97 bioavailability studies. Am J Clin Nutr 2005; 81:230S-42S. 15. Zhao L, Gaudry L, Dunkley S i wsp. Modulation of platelet and leucocyte function by a Chinese herbal formulation as compared with conventional antiplatelet agents. Platelets 2008; 19:24-31. 16. Krauze-Baranowska M. Poszukiwania nowych surowców roślinnych o potencjalnych właściwościach przeciwagregacyjnych. Panacea 2006. 17. Oszmiański J. Prozdrowotne polifenole w chorobach serca i naczyń krwionośnych. Przem Ferm Owoc-Warz 2007; 7-8:42-3. 18. Golański J, Golański R, Kuliczkowski W i wsp. Laboratoryjna ocena skuteczności działania różnych dawek kwasu acetylosalicylowego oraz przydatności roślinnych preparatów polifenolowych jako wspomagania leczenia przeciwpłytkowego u chorych po rewaskularyzacji mięśnia sercowego. Kardiochir Torakoch Pol 2011; 8:175-82. 19. Syska K, Kosiorek A, Podsedek A i wsp. Propozycja procedury oceny przeciwpłytkowych właściwości preparatów polifenolowych pochodzenia roślinnego w badaniach in vitro. Post Fitoter 2012; 1:3-10. 20. Lamer-Zarawska E. Flawonoidy, fitoterapia i leki roślinne. (Red. E. Lamer-Zarawska i wsp.). PZWL, Warszawa 2007; 64-7. 21. Shahidi F, Naczk M: Food phenolics, sources, chemistry, effects, applications, 1 edition. Techn Publ Co Inc, Lancaster 2005. 22. Kondratyuk TP, Pezzuto JM. Natural product polyphenols of relevance to human health. Pharm Biol 2004; 42:46-63. 23. Spencer JP, Abd El Mohsen MM, Minihane AM i wsp. Biomarkers of the intake of dietary polyphenols: strengths, limitations and application in nutrition research. Br J Nutr 2008; 99:12-22. 24. Clifford MN. Chlorogenic acids and other cinnamates – nature, occurrence, dietary burden. J Sci Food Agric 1999; 79:362-72. 25. Price SF, Breen PJ, Valladao M i wsp. Cluster sun exposure and quercetin in pinot noir grapes and wine. Am J Enol Vitic 2005; 46:187-94. 26. Tomas-Barberan FA, Clifford MN. Flavanones, chalcones and dihydrochalcones – nature, occurence and dietary burden. J Sci Food Agric 2000; 80:1073-80. 27. Lakenbrink C, Lapczynski S, Maiwald B i wsp. Flavonoids and other polyphenols in consumer brews of tea and other caffeinated beverages. J Agric Food Chem 2000; 48:2848-52. 28. Arts IC, van de Putte B, Hollman PC. Catechin contents of foods commonly consumed in The Netherlands. 1. Fruits, vegetables, staple foods, and processed foods. J Agric Food Chem 2000; 48:1746-51. 29. Santos-Buelga C, Scalbert A. Proanthocyanidins and tannin-like compounds: nature, occurrence, dietary intake and effects on nutrition and health. J Sci Food Agric 2000; 80:1094-117. 30. Mazza G, Maniati E. Anthocyanins in fruits, vegetables, and grains. Boca Raton, CRC Press 1993. 31. Clifford MN. Anthocyanins-nature, occurrence and dietary burden. J Food Sci Agric 2000; 80:1063-72. 32. Es-Safi NE, Cheynier V, Moutounet M. Interactions between cyanidin 3-O-glucoside and furfural derivatives and their impact on food color changes. J Agric Food Chem 2002; 50:5586-95. 33. Cassidy A, Hansley B, Lamuela-Raventos RM. Isoflavones, lignans and stilbenes – origins, metabolism and potential importance to human health. J Sci Food Agric 2000; 80:1044-62. 34. Reinli K, Block G. Phytoestrogen content of foods – a compendium of literature values. Nutr Cancer 1996; 6:123-48. 35. Dore S. Unique properties of polyphenol stilbenes in the brain: more than direct antioxidant actions; gene/protein regulatory activity. Neurosignals 2005; 14:61-70. 36. Adlercreutz H, Mazur W. Phyto-oestrogens and Western diseases. Ann Med 1997; 9:95-120. 37. Kitts DD, Yuan YV, Wijewickreme AN i wsp. Antioxidant activity of the flaxseed lignan secoisolariciresinol diglycoside and its mammalian lignan metabolites enterodiol and enterolactone. Mol Cell Biochem 1999; 202:91-100. 38. Hubbard GP, Stevens JM, Cicmil M i wsp. Quercetin inhibits collagen-stimulated platelet activation through inhibition of multiple components of the glycoprotein VI signaling pathway. J Thromb Haemost 2003; 1:1079-88. 39. Bucki R, Pastore JJ, Giraud F i wsp. Flavonoid inhibition of platelet procoagulant activity and phosphoinositide synthesis. J Thromb Haemost 2003; 1:1820-8. 40. Guerrero JA, Lozano ML, Castillo J i wsp. Flavonoids inhibit platelet function through binding to the thromboxane A2 receptor. J Thromb Haemost 2005; 3:369-76. 41. Jacobson KA, Moro S, Manthey JA i wsp. Interactions of flavones and other phytochemicals with adenosine receptors. Adv Exp Med Biol 2002; 505:163-71. 42. Freedman JE, Parker C3, Li L i wsp. Select flavonoids and whole juice from purple grapes inhibit platelet function and enhance nitric oxide release. Circulation 2001; 103:2792-8. 43. Pignatelli P, Di Santo S, Buchetti B i wsp. Polyphenols enhance platelet nitric oxide by inhibiting protein kinase C-dependent NADPH oxidase activation: effect on platelet recruitment. FASEB J 2006; 20:1082-9. 44. Heptinstall S, May J, Fox S i wsp. Cocoa flavanols and platelet and leukocyte function: recent in vitro and ex vivo studies in healthy adults. J Cardiovasc Pharmacol 2006; 47(Suppl)2:S197-S205. 45. Park JB. 5-Caffeoylquinic acid and caffeic acid orally administered suppress P-selectin expression on mouse platelets. J Nutr Biochem 2009; 20:800-5. 46. Coy-Barrera ED, Cuca-Suarez LE. In vitro anti-inflammatory effects of naturally-occurring compounds from two Lauraceae plants. An Acad Bras Cienc 2011; 83:1397-402. 47. Nardini M, Natella F, Scaccini C. Role of dietary polyphenols in platelet aggregation. A review of the supplementation studies. Platelets 2007; 18:224-43. 48. Holt RR, Actis-Goretta L, Momma TY i wsp. Dietary flavanols and platelet reactivity. J Cardiovasc Pharmacol 2006; 47(Suppl)2:S187-S196. 49. Navarro-Nunez L, Rivera J, Guerrero J i wsp. Differential effects of quercetin, apigenin and genistein on signalling pathways of protease-activated receptors PAR(1) and PAR(4) in platelets. Br J Pharmacol 2009. 50. Hubbard GP, Wolffram S, Lovegrove JA i wsp. Ingestion of quercetin inhibits platelet aggregation and essential components of the collagen-stimulated platelet activation pathway in humans. J Thromb Haemost 2004; 2:2138-45. 51. Petroni A, Blasevich M, Salami M i wsp. Inhibition of platelet aggregation and eicosanoid production by phenolic components of olive oil. Thromb Res 1995; 78:151-60. 52. Chen Y, Deuster P. Comparison of quercetin and dihydroquercetin: antioxidant-independent actions on erythrocyte and platelet membrane. Chem Biol Interact 2009; 182:7-12. 53. Dell’agli M, Maschi O, Galli GV i wsp. Inhibition of platelet aggregation by olive oil phenols via cAMP-phosphodiesterase. Br J Nutr 2008; 99:945-51. 54. Navarro-Nunez L, Lozano ML, Palomo M i wsp. Apigenin inhibits platelet adhesion and thrombus formation and synergizes with aspirin in the suppression of the arachidonic acid pathway. J Agric Food Chem 2008; 56:2970-6. 55. Jin YR, Han XH, Zhang YH i wsp. Antiplatelet activity of hesperetin, a bioflavonoid, is mainly mediated by inhibition of PLC-gamma2 phosphorylation and cyclooxygenase-1 activity. Atherosclerosis 2007; 194:144-52. 56. Carnevale R, Loffredo L, Pignatelli P i wsp. Dark chocolate inhibits platelet isoprostanes via NOX2 down-regulation in smokers. J Thromb Haemost 2012; 10:125-32. 57. Fang L, Wang JX, Liu MX i wsp. Effects of loaded buffer with epigallocatechin gallate on physiological functions of platelets. Zhongguo Shi Yan Xue Ye Xue Za Zhi 2011; 19:764-8. 58. Matsumura K, Takayama H, Bae JY i wsp. Preservation of platelets by adding epigallocatechin-3-O-gallate to platelet concentrates. Cell Transplant 2009; 18:521-8. 59. Yang JA, Choi JH, Rhee SJ. Effects of green tea catechin on phospholipase A2 activity and antithrombus in streptozotocin diabetic rats. J Nutr Sci Vitaminol (Tokyo) 1999; 45:337-46. 60. Sabetkar M, Low SY, Bradley NJ i wsp. The nitration of platelet vasodilator stimulated phosphoprotein following exposure to low concentrations of hydrogen peroxide. Platelets 2008; 19:282-92. 61. Son DJ, Cho MR, Jin YR i wsp. Antiplatelet effect of green tea catechins: a possible mechanism through arachidonic acid pathway. Prostagland Leukot Essent Fatty Acids 2004; 71:25-31. 62. Jin YR, Im JH, Park ES i wsp. Antiplatelet activity of epigallocatechin gallate is mediated by the inhibition of PLCgamma2 phosphorylation, elevation of PGD2 production, and maintaining calcium-ATPase activity. J Cardiovasc Pharmacol 2008; 51:45-54. 63. de Lange DW, Verhoef S, Gorter G i wsp. Polyphenolic grape extract inhibits platelet activation through PECAM-1: an explanation for the French paradox. Alcohol Clin Exp Res 2007; 31:1308-14. 64. Lopez JJ, Jardin I, Salido GM i wsp. Cinnamtannin B-1 as an antioxidant and platelet aggregation inhibitor. Life Sci 2008; 82:977-82. 65. Ben-Amor N, Bouaziz A, Romera-Castillo C i wsp. Characterization of the intracellular mechanisms involved in the antiaggregant properties of cinnamtannin B-1 from bay wood in human platelets. J Med Chem 2007; 50:3937-44. 66. Olas B, Kedzierska M, Wachowicz B i wsp. Effects of polyphenol-rich extract from berries of Aronia melanocarpa on the markers of oxidative stress and blood platelet activation. Platelets 2010; 21:274-81. 67. Garcia-Alonso M, Rimbach G, Rivas-Gonzalo JC i wsp. Antioxidant and cellular activities of anthocyanins and their corresponding vitisins A – studies in platelets, monocytes, and human endothelial cells. J Agric Food Chem 2004; 52:3378-84. 68. Fine AM. Oligomeric proanthocyanidin complexes: history, structure, and phytopharmaceutical applications. Altern Med Rev 2000; 5:144-51. 69. Rasmussen SE, Frederiksen H, Struntze KK i wsp. Dietary proanthocyanidins: occurrence, dietary intake, bioavailability, and protection against cardiovascular disease. Mol Nutr Food Res 2005; 49:159-74. 70. Vita JA. Polyphenols and cardiovascular disease: effects on endothelial and platelet function. Am J Clin Nutr 2005; 81:292S-7S. 71. Dixon RA, Xie DY, Sharma SB. Proanthocyanidins – a final frontier in flavonoid research? New Phytol 2005; 165:9-28. 72. Keevil JG, Osman HE, Reed JD i wsp. Grape juice, but not orange juice or grapefruit juice, inhibits human platelet aggregation. J Nutr 2000; 130:53-6. 73. Dohadwala MM, Vita JA. Grapes and cardiovascular disease. J Nutr 2009; 139:1788S-93S. 74. Gresele P, Pignatelli P, Guglielmini G i wsp. Resveratrol, at concentrations attainable with moderate wine consumption, stimulates human platelet nitric oxide production. J Nutr 2008; 138:1602-8. 75. Demrow HS, Slane PR, Folts JD. Administration of wine and grape juice inhibits in vivo platelet activity and thrombosis in stenosed canine coronary arteries. Circulation 1995; 91:1182-8. 76. Higdon JV, Frei B. Tea catechins and polyphenols: health effects, metabolism, and antioxidant functions. Crit Rev Food Sci Nutr 2003; 43:89-143. 77. Deka A, Vita JA. Tea and cardiovascular disease. Pharmacol Res 2011; 64:136-45. 78. Lorenz M, Wessler S, Follmann E i wsp. A constituent of green tea, epigallocatechin-3-gallate, activates endothelial nitric oxide synthase by a phosphatidylinositol-3-OH-kinase-, cAMP-dependent protein kinase-, and Akt-dependent pathway and leads to endothelial-dependent vasorelaxation. J Biol Chem 2004; 279:6190-5. 79. Babu PV, Liu D. Green tea catechins and cardiovascular health: an update. Curr Med Chem 2008; 15:1840-50. 80. Natella F, Nardini M, Belelli F i wsp. Effect of coffee drinking on platelets: inhibition of aggregation and phenols incorporation. Br J Nutr 2008; 100:1276-82. 81. Cooper KA, Campos-Gimenez E, Jimenez AD i wsp. Rapid reversed phase ultra-performance liquid chromatography analysis of the major cocoa polyphenols and inter-relationships of their concentrations in chocolate. J Agric Food Chem 2007; 55:2841-7. 82. Wollgast J, Pallaroni L, Agazzi ME i wsp. Analysis of procyanidins in chocolate by reversed-phase high-performance liquid chromatography with electrospray ionisation mass spectrometric and tandem mass spectrometric detection. J Chromatogr A 2001; 926:211-20. 83. Miller KB, Stuart DA, Smith NL i wsp. Antioxidant activity and polyphenol and procyanidin contents of selected commercially available cocoa-containing and chocolate products in the United States. J Agric Food Chem 2006; 54:4062-8. 84. Holt RR, Schramm DD, Keen CL i wsp. Chocolate consumption and platelet function. JAMA 2002; 287:2212-3. 85. Rimbach G, Egert S, de Pascual-Teresa S. Chocolate: (un)healthy source of polyphenols? Genes Nutr 2011; 6:1-3. 86. Dutta-Roy AK. Dietary components and human platelet activity. Platelets 2002; 13:67-75. 87. Sesso HD, Wang L, Ridker PM i wsp. Tomato-based food products are related to clinically modest improvements in selected coronary biomarkers in women. J Nutr 2012; 142:326-33. 88. Dutta-Roy AK, Crosbie L, Gordon MJ. Effects of tomato extract on human platelet aggregation in vitro. Platelets 2001; 12:218-27. 89. O’Kennedy N, Crosbie L, van LM i wsp. Effects of antiplatelet components of tomato extract on platelet function in vitro and ex vivo: a time-course cannulation study in healthy humans. Am J Clin Nutr 2006; 84:570-9. 90. Wolski T, Kalisz O, Prasał M i wsp. Aronia czarnoowocowa – Aronia melanocarpa (Michx.) Eliot – zasobne źródło antyoksydantów. Post Fitoter 2007; 3:145-54. 91. Ryszawa N, Kawczynska-Drozdz A, Pryjma J i wsp. Effects of novel plant antioxidants on platelet superoxide production and aggregation in atherosclerosis. J Physiol Pharmacol 2006; 57:611-26. 92. Olas B, Wachowicz B, Tomczak A i wsp. Comparative anti-platelet and antioxidant properties of polyphenol-rich extracts from: berries of Aronia melanocarpa, seeds of grape and bark of Yucca schidigera in vitro. Platelets 2008; 19:70-7. 93. Luzak B, Golanski J, Rozalski M i wsp. Extract from Aronia melanocarpa fruits potentiates the inhibition of platelet aggregation in the presence of endothelial cells. Arch Med Sci 2010; 6:141-4. 94. Kulling SE, Rawel HM. Chokeberry (Aronia melanocarpa) – A review on the characteristic components and potential health effects. Planta Med 2008; 74:1625-34. 95. Putter M, Grotemeyer KH, Wurthwein G i wsp. Inhibition of smoking-induced platelet aggregation by aspirin and Pycnogenol. Thromb Res 1999; 95:155-61. 96. Golanski J, Muchova J, Golanski R i wsp. Does pycnogenol intensify the efficacy of acetylsalicylic acid in the inhibition of platelet function? In vitro experience. Post Hig Med Dośw 2006; 60:316-21. 97. Rohdewald P. A review of the French maritime pine bark extract (Pycnogenol), a herbal medication with a diverse clinical pharmacology. Int J Clin Pharmacol Ther 2002; 40:158-68. 98. Rahman K. Effects of garlic on platelet biochemistry and physiology. Mol Nutr Food Res 2007; 51:1335-44. 99. Wojcikowski K, Myers S, Brooks L. Effects of garlic oil on platelet aggregation: a double-blind placebo-controlled crossover study. Platelets 2007; 18:29-34. 100. Hubbard GP, Wolffram S, de VR i wsp. Ingestion of onion soup high in quercetin inhibits platelet aggregation and essential components of the collagen-stimulated platelet activation pathway in man: a pilot study. Br J Nutr 2006; 96:482-8. 101. Olas B, Kolodziejczyk J, Wachowicz B i wsp. The extract from hop cones (Humulus lupulus) as a modulator of oxidative stress in blood platelets. Platelets 2011. 102. Mahady GB. Ginkgo biloba for the prevention and treatment of cardiovascular disease: a review of the literature. J Cardiovasc Nurs 2002; 16:21-32. 103. Kowal-Gierczak B. Fitoterapia schorzeń układu sercowo-naczyniowego, Fitoterapia i leki roślinne (Red. E. Lamer-Zarawska i wsp.). PZWL, Warszawa 2007; 159-77.
