Znajomość nazewnictwa i podstawowych definicji w specjalnościach medycznych powinna być powszechną i stale odnawianą. W koloproktologii, a zwłaszcza w proktologii istnieje nadal różnorodność definicji i nazw tych samych struktur anatomicznych, chorób i metod postępowania diagnostyczno-leczniczego. Aby porozumienie pomiędzy specjalistami było właściwe i pełne, musimy posługiwać się tym samym językiem, używać tych samych definicji i określeń. Wspólnie z Panią Docent Małgorzatą Kołodziejczak na podstawie dostępnych źródeł z literatury i osobistego doświadczenia w proktologii postanowiliśmy opracować zbiór pt. „Nazewnictwo w proktologii – podstawowe pojęcia i definicje”. Zbiór ten został wydany przez Wydawnictwo „Standardy Medyczne w Praktyce” w sierpniu 2012 roku (ISBN 978-83-60020-01-2) (1). W niniejszym artykule przedstawiam wybrane, moim zdaniem, najważniejsze definicje i określenia. Zdaję sobie sprawę, że przedstawione definicje i pojęcia nie są ogólnie akceptowane i będą wymagały modyfikacji, ale od czegoś trzeba zacząć. Będę wdzięczny za wszelkie uwagi, które pozwolą na to, aby kolejne wydania coraz bardziej zadawalały czytelników i coraz bardziej były słuszne i zbliżone do idealnych.

Anatomiczne przejście odbytnicy w kanał odbytu zaczyna się na poziomie linii grzebieniastej.

Kanał odbytowy anatomiczny ma długość około 2 cm i znajduje się pomiędzy brzegiem odbytu a linią grzebieniastą (2).

Jest to odcinek długości około 4 cm, który zaczyna się na poziomie mięśni dźwigaczy odbytu i ciągnie się od pierścienia odbytowo-odbytniczego (obwodowa granica bańki odbytnicy) do brzegu odbytu. W połowie długości kanału odbytu anoderma przechodzi w błonę śluzową odbytnicy (nabłonek jednowarstwowy walcowaty). Granica pomiędzy nabłonkami przebiega okrężnie u podstawy słupów (kolumn) Morgagniego. Są to podłużne fałdy błony śluzowej odbytnicy w liczbie 5-10 o długości 2 cm.

Za półksiężycowatymi fałdami anodermy u podstaw słupów znajdują się kieszonki zwane zatokami lub kryptami odbytowymi, które są wysłane nabłonkiem przejściowym. Do zatok (krypt) uchodzą gruczoły odbytowe Hermanna.

Występują w liczbie 4-8, z których każdy ma ujście w dnie zatoki (krypty) Morgagniego. Niekiedy do jednej krypty uchodzą dwa gruczoły. Najczęściej gruczoły uchodzą do krypt tylnych. Niektóre krypty są pozbawione gruczołów.

Cewki gruczołowe rozgałęziają się ku dołowi, a 2/3 gruczołów wnika do m. zwieracza wewnętrznego i do przestrzeni pomiędzy zwieraczami.

Zapalenie gruczołów odbytowych jest przyczyną ropni i przetok odbytu.

Na poziomie linii zębatej uchodzą gruczoły odbytowe Hermanna, tworząc zatoki (krypty).

Powyżej tej linii znajdują się podłużne fałdy błony śluzowej w liczbie 12-14, zwane kolumnami Morgagniego.

Pomiędzy fałdami znajdują się zatoki (krypty), w dnie których uchodzą gruczoły odbytowe (gruczoły Hermanna). Gruczoły Hermanna biegną od zatoki przez m. zwieracza wewnętrznego odbytu do przestrzeni międzyzwieraczowej.

Powyżej linii grzebieniastej znajduje się typowa błona śluzowa odbytnicy pokryta nabłonkiem walcowatym, zaś poniżej anoderma pokryta nabłonkiem wielowarstwowym płaskim bez gruczołów i włosów.

Unerwienie błony śluzowej powyżej linii grzebieniastej jest wegetatywne, a poniżej somatyczne. Jest to ważne z punktu widzenia klinicznego i praktycznego.

Linia grzebieniasta to linia krypt i brodawek, które są pozostałością błony stekowej zamykającej przewód pokarmowy w okresie do 8 tygodnia życia płodowego. Linia grzebieniasta jest przytwierdzona do podłoża więzadłami Parksa.

Na poziomie linii grzebieniastej przebiega granica unerwienia somatycznego (poniżej linii) i unerwienia wegetatywnego (powyżej linii grzebieniastej).

Jest to przestrzeń wzdłuż zewnątrzotrzewnowego odcinka odbytnicy ograniczona przez wewnątrzmiedniczną powięź trzewną. Mezorektum zawiera tkankę tłuszczową, tkankę chłonną, naczynia krwionośne, nerwy odpowiedzialne za mechanizm kontynencji gazów i stolca.

Mezorektum jest ograniczone powięzią właściwą odbytnicy i powięzią ścienną miedniczną, pokrywającą kość krzyżową i guziczną, przechodzącą w dolnej części na odbytnicę (powięź Waldeyera).

Od przodu odbytnicy powięź trzewna miedniczna pokrywająca pozaotrzewnową część odbytnicy jest nazwana powięzią Denonvilliersa. Ku przodowi od tej powięzi u mężczyzn znajduje się gruczoł krokowy i pęcherzyki nasienne, a u kobiet pochwa. Przy wycinaniu odbytnicy powięź Denonvilliersa powinna pozostawać na usuwanej odbytnicy.

Pomiędzy powięzią właściwą odbytnicy pokrywającą mezorektum od tyłu a powięzią Waldeyera (pokrywającą kość krzyżową) znajduje się beznaczyniowa przestrzeń, tzw. holy space (według Healda). Preparowanie w tej przestrzeni warunkuje właściwe usunięcie odbytnicy z nieuszkodzonym mezorektum.

Jest to przedłużenie warstwy okrężnej mięśniówki odbytnicy. Jest to mięsień gładkokomórkowy, pozbawiony splotów nerwowych warstwy mięśniowej Meissnera, działający niezależnie od woli pacjenta.

M. zwo ma długość 3-3,5 cm, grubość 5-7 mm, dolny jego brzeg dochodzi do brzegu odbytu. Ma białawą barwę.

M. zwo zaczyna się nieco dogłowowo od mięśnia zwieracza zewnętrznego odbytu i jest zlokalizowany około 1,5 cm poniżej linii grzebieniastej. Na zewnątrz m. zwo przebiegają szczątkowe włókna mięśniowe, będące przedłużeniem warstwy mięśniowej podłużnej odbytnicy, które są przytwierdzone do skóry wokół odbytu i powodują jego promieniste fałdowanie.

M. zwo odpowiada za 50-85% maksymalnego spoczynkowego ciśnienia w kanale odbytu.

Jest mięśniem poprzecznie prążkowanym, a jego czynność jest zależna od woli pacjenta.

M. zzo jest unerwiony przez dolną, odbytniczą gałąź nerwu sromowego i gałąź kroczową IV nerwu krzyżowego.

M. zzo dzieli się na trzy części:

– część najniższa m. zzo nazywa się m. zz podskórnym, który od tyłu odbytu przechodzi w więzadło odbytowo-guziczne (ang. anococcygeal ligament, łac. ligamentum anococcygeum), zaś od przodu łączy się z mięśniem poprzecznym krocza,

– część środkowa m. zzo, tzw. zwieracz zewnętrzny powierzchowny, otacza okrężnie kanał odbytu,

– część najwyższa m. zzo, tzw. m. zzo głęboki, łączy się z m. dźwigaczem odbytu.

U kobiet na przednim obwodzie odbytu wszystkie trzy części zwieracza zewnętrznego łączą się w jedno pasmo.

Przyśrodkowa część m. dźwigaczy odbytu tworzy mięśniową pętlę zamkniętą od tyłu, która przyciąga ku przodowi odbytnicę i załamuje pod kątem 60 stopni połączenie odbytniczo-odbytowe. Pętlę tę stanowi mięsień łonowo-odbytniczy (łac. m. puborectalis).

Oba ramiona m. łonowo-odbytniczego przyczepiają się do dolnych gałęzi kości łonowej. Od przodu odbytnicy nie występuje m. łonowo-odbytniczy.

Mięsień łonowo-odbytniczy jest najważniejszym mięśniem w mechanizmie kontroli oddawania gazów i stolca. Długość mięśnia łonowo-odbytniczego:

– w spoczynku – około 14-16 cm,

– podczas parcia – około 15-18 cm.

Odbytnica jest częścią jelita grubego, rozciągającą się od połączenia esiczo-odbytniczego do pierścienia odbytowo-odbytniczego (od esicy do początku kanału odbytu).

Długość odbytnicy jest różnie oceniana:

– wg J. Golighera – 13-15 cm,

– wg Cormana – 12-15 cm,

– autorzy niemieccy – 16 cm,

– autorzy angielscy – 15 cm,

– autorzy szkoccy – 18 cm,

– www.google – 12 cm.

Pierścieniem odbytowo-odbytniczym (opisany przez Milligana i Morgana w 1934 r.) określa się wyczuwalny palcem (podczas badania per rectum) pierścień mięśniowy odpowiadający początkowej części kanału odbytowego i jest to miejsce połączenia odbytniczo-odbytowego.

Pierścień wyznacza granicę pomiędzy odbytnicą i kanałem odbytu. Pierścień ten jest utworzony przez górny brzeg mięśnia zwieracza wewnętrznego i zewnętrznego odbytu, od przodu zaś bocznie i od tyłu jeszcze dodatkowo przez pętlę mięśnia łonowo-odbytniczego.