© Borgis - Nowa Medycyna 3/2013, s. 115-123
*Helena Motyka1, Krystyna Stanisz-Wallis2
Wybrane determinanty jakości życia w cukrzycy
Selected quality of life determinants in diabetes
1Zakład Pedagogiki Medycznej, Wydział Nauk o Zdrowiu, Collegium Medicum, Uniwersytet Jagielloński, Kraków
Kierownik Zakładu: dr hab. Zygmunt Pucko
2Zakład Farmakokinetyki i Farmacji Fizycznej, Wydział Farmaceutyczny, Collegium Medicum, Uniwersytet Jagielloński, Kraków
Kierownik Zakładu: dr hab. Elżbieta Wyska
Summary
Introduction. Considering the global and unchanging growing trend of the diabetes incidence rate, the disease and its complications constitute a specific challenge for healthcare systems in the majority of countries. The basic medical problem associated with diabetes is complications and the increased mortality of patients. Complications seriously hinder the normal functioning of the patient and significantly decrease their quality of life.
Aim. The aim of this study was therefore an evaluation of the effect of selected medical and psycho-social factors on the quality of life of diabetes patients.
Material and methods. The study involved a group of 300 patients with confirmed diabetes, remaining in an outpatient setting and supervised by family nurses in the city and district of Cracow. The mean age was 50 years. Type 1 diabetes was present in 77 people (25.7%), and type 2 diabetes in the remaining 223 (74.3%). The following methods were used in the study: a self-developed survey questionnaire, the A. Antonovsky’s Sense of Coherence Questionnaire (SOC-29), the Spielberger’s State-Trait Anxiety Inventory (STAI), the Beck’s Depression Scale, the Comfort Questionnaire KS-40 and the Quality of Life Questionnaire (WHOQOL-BREF).
Results. The study results indicate that among the analysed psycho-social factors the sense of coherence is the most important for the quality of life of diabetes patients. That factor has a positive effect on almost all studied spheres of quality of life.
Conclusions. That means that support of elements of the sense of coherence should be sought in anti-diabetic education, for example by increased consciousness of the sense of recommended lifestyle changes, deepening the understanding of the correlation between lifestyle and the disease, and training self-care skills, which allow the achievement of a higher level of a sense of control over the disease.
Wstęp
Pomimo postępów leczenia, ze względu na globalny, utrzymujący się trend wzrostu zachorowań na cukrzycę w Polsce oraz na całym świecie, choroba ta i jej powikłania są swoistym wyzwaniem dla systemów opieki zdrowotnej większości krajów. Wskaźniki epidemiometryczne cukrzycy są wysokie i stale rosną. W skali całego świata prognoza WHO przewiduje zwiększenie się liczby osób z cukrzycą ze 194 mln, co odnotowano w roku 2003, do 333 mln w roku 2025 i do 360 mln w roku 2030 (1-3).
Wzrostowa tendencja zachorowań na cukrzycę, przyjmująca obecnie charakter światowej epidemii, dotyczy również Polski. Ogółem w Polsce na cukrzycę choruje znacznie ponad 2 mln osób, ze stałą tendencją wzrostową, przy czym pacjenci z cukrzycą typu 2 stanowią ponad 90% wszystkich pacjentów chorujących na cukrzycę (4). Według ostrożnych szacunków ekspertów WHO, w roku 2030 liczba chorujących na cukrzycę w Polsce ma wynosić około 2,5 mln osób (3).
Podstawowy problem medyczny cukrzycy to powikłania i zwiększona śmiertelność osób dotkniętych tą chorobą. U pacjentów chorujących na cukrzycę typu 1 w porównaniu z populacją ogólną śmiertelność jest 5 razy wyższa u mężczyzn, a 12 razy u kobiet. W porównywalnych przedziałach wiekowych śmiertelność jest wyższa u pacjentów z cukrzycą typu 1 niż z cukrzycą typu 2 (5). Najczęstszą przyczyną zgonów pacjentów z cukrzycą typu 1 są choroby układu krążenia (44%), niewydolność nerek (21%) oraz w nieco mniejszym odsetku niedokrwienne udary mózgu. Ryzyko zgonu znacznie zwiększają powikłania, szczególnie znaczne pogorszenie wzroku i amputacje (5). Powikłania te, podobnie jak i liczne w tej chorobie powikłania sercowo-naczyniowe, nerkowe, neurologiczne i dermatologiczne poważnie utrudniają normalne funkcjonowanie i znacznie obniżają jakość życia.
Ze względu na różnorodność czynników warunkujących jakość życia związaną ze stanem zdrowia podjęto badania mające na celu ocenę wpływu wybranych czynników medycznych i psychospołecznych na jakość życia związaną ze zdrowiem u osób chorujących na cukrzycę.
Cel pracy
Dla realizacji celu badań sformułowano następujący problem badawczy: Czy i w jakim stopniu zachowania związane ze zdrowiem oraz czynniki edukacyjne, psychologiczne, socjodemograficzne, a także związane z zaawansowaniem choroby, wpływają na jakość życia osób chorych na cukrzycę? Problem ten uszczegółowiono w formie następującej hipotezy: Jakość życia osób chorych na cukrzycę zależy bardziej od zachowań związanych ze zdrowiem i czynników psychospołecznych niż od zaawansowania choroby.
Przystępując do badań, zakładano, że głębsze poznanie psychospołecznych uwarunkowań jakości życia osób z cukrzycą może zostać wykorzystane w leczeniu pacjentów z cukrzycą, przyczyniając się do poprawy jego efektów w tej grupie chorych.
Materiał i metody
Badaniem mającym charakter celowy objęto grupę 300 chorych z rozpoznaniem cukrzycy, przebywających w środowisku domowym i pozostających pod opieką pielęgniarek rodzinnych na terenie miasta i gminy Krakowa. Badana populacja składała się ze 187 kobiet (62,3%) i 113 mężczyzn (37,7%). Średnia wieku wynosiła 50 lat. Cukrzyca typu 1 występowała u 77 osób (25,7%), a cukrzyca typu 2 u pozostałych 223 osób (74,3%). Okres trwania choroby wynosił średnio 9,6 roku. Wśród badanych osób przeważało wykształcenie średnie – 59% (177 osób). 53% badanych (159 osób) przebywało na emeryturze lub rencie, 32% (92 osoby) pracowało zawodowo (etat lub część etatu), a 7% (21 osób) to bezrobotni. 60% badanej populacji stanowiły osoby pozostające w związkach małżeńskich, a pozostały odsetek to osoby samotne na skutek stanu wolnego (20%), śmierci partnera (18%) lub rozwodu (2%). Szczegółowe dane dotyczące charakterystyki badanej grupy zawiera tabela 1.
Tabela 1. Charakterystyka badanej populacji (n = 300).
| Wiek | _x ± SD
min-max | 50 lat ± 15,07
18-75 |
| Płeć | Kobiety
Mężczyźni | 187 (62,3%)
113 (37,7%) |
| Cukrzyca | Typ I
Typ II | 77 (25,7%)
223 (74,3% |
| Czas trwania choroby | _x ± SD
min-max | 9,6 lat ± 7,5
0,5-36 lat |
| Wykształcenie | Podstawowe
Zawodowe
Średnie
Wyższe | 45 (15%)
45 (15%)
177 (59%)
33 (11%) |
| Aktywność zawodowa | Emeryt/rencista
Praca zawodowa
Studia
Bezrobotni | 159 (53%)
96 (32%)
24 (8%)
21 (7%) |
| Stan cywilny | Związek małżeński
Wdowieństwo
Rozwiedziona/y
Wolny | 180 (60%)
54 (18%)
6 (2%)
60 (20%) |
Badania przeprowadzono podczas rutynowych wizyt pielęgniarek rodzinnych w środowisku domowym pacjenta, prezentując każdemu pacjentowi cel badań, zapewniając o ich anonimowości i prosząc o wyrażenie zgody na udział w badaniu. Badanie polegało na wypełnieniu specjalnie przygotowanej ankiety i załączonych do niej kwestionariuszy. Pacjenci byli informowani, że mimo wstępnie wyrażonej zgody, w każdej chwili mogą zrezygnować z udziału w badaniach bez żadnych konsekwencji. Dobrowolny zwrot wypełnionych kwestionariuszy traktowano jako świadomą zgodę na udział w badaniu.
W badaniu wykorzystano następujące metody:
1. Ankieta – autorski kwestionariusz ankiety własnej konstrukcji obejmował łącznie 45 pytań, w tym 8 pytań otwartych i 37 zamkniętych dotyczących edukacji, zachowań związanych ze zdrowiem, opieki lekarskiej i stanu zdrowia oraz danych socjodemograficznych.
2. Kwestionariusz Orientacji Życiowej A. Antonovsky’ego (SOC-29) – kwestionariusz SOC-29 służy do pomiaru poczucia koherencji i składa się z trzech podskal pozwalających na ocenę składników poczucia koherencji, takich jak poczucie zaradności, zrozumiałości i sensu (6).
3. Inwentarz Stanu i Cechy Lęku S. Spielbergera (STAI) – kwestionariusz ten jest polską adaptacją amerykańskiego testu, którego autorami są Spielberger, Gorsuch i Lushene, znanego pod nazwą STAI, czyli State-Trait Anxiety Inwentory, i pozwala na ocenę stanu lęku rozumianego jako doświadczany aktualnie stan emocji, jak również ocenę osobowościowo uwarunkowanej gotowości do reagowania lękiem w różnych sytuacjach (7).
4. Skala Depresji Becka – skala ta jest jednym z często używanych narzędzi służących do oceny głębokości depresji (8). Uchodzi powszechnie za narzędzie trafne i rzetelnie oceniające stan kliniczny pacjentów depresyjnych i bywa stosowana również w badaniach populacyjnych.
5. Kwestionariusz Samopoczucia KS-40 – kwestionariusz ten, opracowany w Zakładzie Psychologii Zdrowia CM UJ, składa się z 40 pytań i pozwala na przybliżoną ocenę stanu emocjonalnego osoby badanej w zakresie nasilenia 4 kategorii objawów (po 10 pytań dla każdej kategorii): lęku, depresji, złości oraz objawów somatycznych o psychogennym charakterze. W omawianej analizie wykorzystano wyłącznie wyniki skali złości.
6. Kwestionariusz Jakości Życia (WHOQOL – wersja skrócona) – kwestionariusz WHOQOL jest narzędziem badawczym znanym i często stosowanym w badaniach porównawczych nad jakością życia. Został skonstruowany przez międzynarodowy Zespół do Badania Jakości Życia przy Światowej Organizacji Zdrowia, z zamierzeniem stworzenia uniwersalnego narzędzia badawczego względnie niezależnego od różnic kulturowych. W wyniku analiz statystycznych została opracowana tzw. wersja pełna składająca się ze 100 pytań, a na jej bazie skonstruowano jej krótką wersję, tj. WHOQOL-BREF, zawierającą 26 pytań. Kwestionariusz ten pozwala na uzyskanie profilu jakości życia w aspekcie fizycznym, psychologicznym, środowiskowym i relacji społecznych oraz na ocenę globalnej jakości życia. Skonstruowano także polską adaptację WHOQOL, uznając w wyniku kolejnych badań, że jest ona rzetelnym i trafnym narzędziem do badania jakości życia osób zdrowych i chorych (9).
Dla uzyskania odpowiedzi na sformułowany wcześniej problem badawczy i weryfikacji postawionej hipotezy, wyodrębniono kontrolowane zmienne zależne i niezależne.
Do zmiennych niezależnych zaliczono:
1. Zachowania związane ze zdrowiem (ankieta), a w tym:
– Wskaźnik Przestrzegania Diety (WPD),
– Wskaźnik Aktywności Fizycznej (WAF),
– Wskaźnik Samoobserwacji Stanu Zdrowia (WSSZ).
2. Czynniki edukacyjne (ankieta):
– Wskaźnik Wiedzy dotyczącej choroby i pożądanych zachowań zdrowotnych (WW),
– Udział w kursach edukacyjnych dotyczących cukrzycy (brano pod uwagę fakt uczestnictwa).
3. Czynniki psychologiczne:
– Poczucie Koherencji (Kwestionariusz SOC-29),
– Skłonność do reagowania lękiem (Kwestionariusz Spielbergera – Skala X-2),
– Poziom stanu lęku (Kwestionariusz Spielbergera Skala X-1),
– Poziom depresji (Kwestionariusz Becka),
– Poziom złości (Kwestionariusz KS-40).
4. Czynniki socjodemograficzne (ankieta): wiek, płeć, wykształcenie, sytuacja rodzinna, aktywność zawodowa.
5. Rodzaj i stopień zaawansowania choroby (ankieta): typ cukrzycy, czas trwania choroby (w latach), liczba występujących powikłań, liczba przebytych hospitalizacji z powodu cukrzycy.
Do zmiennych zależnych zaliczono Jakość Życia (ocenianą na podstawie wyników Kwestionariusza WHOQOL-BREF), w tym:
– Jakość życia w aspekcie stanu fizycznego,
– Jakość życia w aspekcie stanu psychicznego,
– Jakość życia w aspekcie relacji społecznych,
– Jakość życia w aspekcie warunków środowiskowych,
– Ogólną jakość życia.
W celu dokonania oceny wpływu wybranych zmiennych niezależnych na zmienne zależne zastosowano model regresji krokowej postępującej. W końcowym etapie konstrukcji modelu zostały wybrane zmienne istotnie wpływające na zmienną prognostyczną (p < 0,05). Wyniki dla najważniejszych modeli zostały zaprezentowane w tabelach. Analizę statystyczną przeprowadzono przy użyciu pakietu STATISTICA 9.0.
Wyniki
Poziom jakości życia w badanych sferach funkcjonowania osób z cukrzycą
W tabeli 2 oraz na rycinie 1 zamieszczono rozkłady wyników dotyczących poszczególnych sfer jakości życia w całej badanej grupie oraz uzyskane średnie wraz z odchyleniem standardowym.
Tabela 2. Podskale Kwestionariusza Jakości Życia (n = 300).
| Jakość Życia | Średnia | Minimum | Maksimum | Odch. std. |
| W zakresie sfery fizycznej | 13,41 | 6 | 20 | 2,90 |
| W zakresie sfery psychicznej | 12,93 | 6 | 19 | 2,52 |
| W zakresie kontaktów społecznych | 17,64 | 16 | 20 | 1,73 |
| W zakresie warunków środowiska | 13,30 | 8 | 19 | 2,07 |
| Percepcja Ogólnej Jakości Życia | 13,53 | 4 | 20 | 3,39 |
| Wynik analizy wariancji | F = 251,5, p = 0,0000* |
*Zależność statystycznie istotna na poziomie 0,0000
Ryc. 1. Podskale Kwestionariusza Jakości Życia – wartości średnie (cukrzyca ogółem).
Jak widać średnie dla poszczególnych skal jakości życia mieszczą się w granicach wyników przeciętnych i są do siebie stosunkowo zbliżone, z wyjątkiem jakości życia w sferze kontaktów społecznych, która została najwyżej oceniona przez badanych (różnica statystycznie bardzo wysoce istotna).
Jakość życia w sferze kontaktów społecznych okazała się więc najwyższa w porównaniu z pozostałymi sferami jakości życia zarówno w cukrzycy typu 1, jak i w cukrzycy typu 2. Najniżej w obu typach cukrzycy oceniono jakość życia w sferze psychicznej. Stosowne dane prezentuje tabela 3.
Tabela 3. Podskale Kwestionariusza Jakości Życia (cukrzyca typ 1 i 2).
| Jakość Życia | Cukrzyca typ 1 (n = 77) | Cukrzyca typ 2 (n = 223) |
| _x ± SD | Min-max | _x ± SD | Min-max |
| W zakresie sfery fizycznej | 14,58 ± 2,58 | 9-19 | 13,00 ± 2,90 | 6-20 |
| W zakresie sfery psychicznej | 13,52 ± 2,44 | 7-19 | 12,73 ± 2,52 | 6-18 |
| W zakresie kontaktów społecznych | 17,45 ± 1,63 | 16-20 | 17,70 ± 1,77 | 16-20 |
| W zakresie warunków środowiska | 13,53 ± 1,86 | 10-19 | 13,22 ± 2,13 | 8-19 |
| Percepcja Ogólnej Jakości Życia | 14,23 ± 3,15 | 4-20 | 13,29 ± 3,45 | 4-20 |
| Wynik analizy wariancji | F = 51,5, p = 0,0000* | F = 207,92, p = 0,0000* |
*Zależność statystycznie istotna na poziomie 0,0001
Z kolei tabela 4 obrazuje porównanie istotności różnic poziomu jakości życia tej samej sfery dla obu typów cukrzycy.
Tabela 4. Podskale Kwestionariusza Jakości Życia a typ cukrzycy.
| Jakość Życia | Cukrzyca | Wynik testu
t-Studenta |
typ 1
(n = 77) | typ 2
(n = 233) |
| _x ± SD | _x ± SD | t | P |
| W zakresie sfery fizycznej | 14,58 ± 2,58 | 13,00 ± 2,90 | 4,25 | 0,0000* |
| W zakresie sfery psychicznej | 13,52 ± 2,44 | 12,73 ± 2,52 | 2,40 | 0,0170** |
| W zakresie kontaktów społecznych | 17,45 ± 1,63 | 17,70 ± 1,77 | -1,09 | 0,2766 |
| W zakresie warunków środowiska | 13,53 ± 1,86 | 13,22 ± 2,13 | 1,12 | 0,2595 |
| Percepcja Ogólnej Jakości Życia | 14,23 ± 3,15 | 13,29 ± 3,45 | 2,11 | 0,0353** |
*Zależność statystycznie istotna na poziomie 0,0001
**Zależność statystycznie istotna na poziomie 0,05
Z danych zawartych w powyższej tabeli wynika, że o ile w obszarach kontaktów społecznych i warunków środowiskowych brak jest statystycznie istotnych różnic pomiędzy jakością życia pacjentów z cukrzycą typu 1 i 2, to zarówno w sferze fizycznej, jak i psychicznej oraz w ogólnej ocenie jakości życia występują istotne różnice, na korzyść lepszej jakości życia u pacjentów z cukrzycą typu 1. Ten ostatni wynik wydaje się zrozumiały, jeśli weźmie się pod uwagę zdecydowanie starszy wiek osób z cukrzycą typu 2. Można bowiem przyjąć, że wraz z przybywającymi latami i pogarszaniem się ogólnego stanu zdrowia, rosnącą liczbą powikłań i hospitalizacji, jakość życia będzie się obniżać, co szczególnie łatwo dostrzec w sferze fizycznej, a częściowo także w sferze psychicznej. W tym kontekście interesujące jest, że nie zaobserwowano statystycznie istotnych różnic pomiędzy cukrzycą typu 1 i typu 2 w społecznej sferze jakości życia.
Uwarunkowania jakości życia u osób z cukrzycą
Tabele 5a-9b zawierają analizę wyników regresji wielokrotnej w odniesieniu do jakości życia traktowanej jako zmienna zależna, przy uwzględnieniu wymienionych wcześniej czynników biomedycznych, edukacyjnych, psychologicznych i socjodemograficznych, traktowanych w badaniu jako zmienne niezależne.
Jakość życia w sferze fizycznej
Podskala fizycznego aspektu jakości życia w Kwestionariuszu WHOQOL-BREF obejmowała pytania dotyczące fizycznej sprawności wykonywania czynności życia codziennego, zależności od leków, poziomu energii, ruchomości, bólu, zdolności do pracy i wypoczynku.
Powyżej zamieściliśmy fragment artykułu, do którego możesz uzyskać pełny dostęp.
Mam kod dostępu
- Aby uzyskać płatny dostęp do pełnej treści powyższego artykułu albo wszystkich artykułów (w zależności od wybranej opcji), należy wprowadzić kod.
- Wprowadzając kod, akceptują Państwo treść Regulaminu oraz potwierdzają zapoznanie się z nim.
- Aby kupić kod proszę skorzystać z jednej z poniższych opcji.
Opcja #1
29 zł
Wybieram
- dostęp do tego artykułu
- dostęp na 7 dni
uzyskany kod musi być wprowadzony na stronie artykułu, do którego został wykupiony
Opcja #2
69 zł
Wybieram
- dostęp do tego i pozostałych ponad 7000 artykułów
- dostęp na 30 dni
- najpopularniejsza opcja
Opcja #3
129 zł
Wybieram
- dostęp do tego i pozostałych ponad 7000 artykułów
- dostęp na 90 dni
- oszczędzasz 78 zł
Piśmiennictwo
1. Czech A, Tatoń J, Bosek I: Prognozy wzrostu zapadalności, chorobowości i umieralności z powodu cukrzycy stają się rzeczywistością – wyzwania dla systemu opieki zdrowotnej i społeczeństwa. Nowa Klinika 2010; 17(1): 4-7. 2. Czech A, Tatoń J: Epidemia cukrzycy oraz kosztów ekonomiczno-społecznych – dlaczego w Polsce nie wykorzystuje się skutecznych programów prewencji cukrzycy typu 2 – „Inertia preventiva”. Medycyna Metaboliczna 2010; 14(1): 43-48. 3. Polakowska M, Piotrowski W: Incidence of diabetes in the Polish population. Results of the Multicenter Polish Population Health Status Study – WOBASZ. Polskie Archiwum Medycyny Wewnętrznej 2011; 121(5): 156-163. 4. Czech A, Tatoń J: Cukrzyca. Podręcznik diagnostyki i terapii. Wydawnictwo ELAMED, Katowice 2009. 5. Rewers M, Krzętowski A: Epidemiologia cukrzycy typu 1. [W:] Sieradzki J (red.): Cukrzyca. Wydawnictwo Via Medica, t. 1, Gdańsk 2006: 151-169. 6. Antonovsky A: Rozwikłanie tajemnicy zdrowia. Jak radzić sobie ze stresem i nie zachorować. Fundacja IPN, Warszawa 1995. 7. Parnowski T, Jernajczyk W: Inwentarz depresji Becka w ocenie nastroju osób zdrowych i chorych na choroby afektywne. Psychiatria Polska 1977; 4: 417-421. 8. Pużyński S: Depresje. PZWL, Warszawa 1979. 9. Wołowicka L, Jaracz K: Polska wersja WHOQOL – WHOQOL 100 i WHOQOL-BREF. [W:] Wołowicka L (red.): Jakość życia w naukach medycznych. Akademia Medyczna im. Karola. Marcinkowskiego, Poznań 2001: 276-280. 10. Imayama I, Plotnikoff C, Courneya KS, Johnson JA: Determinats of quality of life in adults with type 1 and type 2 diabetes. Health and Quality of Life Outcomes 2011; 9: 115-124. 11. Jakubowska E, Jakubowski K, Cipora E: Satysfakcja z życia pacjentów z cukrzycą. Probl Higieny Epidemiolog 2010; 91(2): 308-313. 12. Sundaram M, Kavookjian J, Patrick JH: Health related quality of life and quality of life in type 2 diabetes: relationships in cross-sectional study. Patient 2009; 2: 121-123. 13. Żmurowska B: Wpływ cukrzycy na jakość życia. Polska Medycyna Rodzinna 2003; 5(3): 513-517.
