© Borgis - Postępy Fitoterapii 2/2014, s. 104-109
*Małgorzata Kania, Justyna Baraniak, Anna Grys
Ziołolecznictwo i zalecenia żywieniowe według św. Hildegardy z Bingen. Cz. II**
St. Hildegard of Bingen – phytotherapy and dietary recommendations. Part 2
Instytut Włókien Naturalnych i Roślin Zielarskich w Poznaniu
Dyrektor Instytutu: prof. dr hab. Grzegorz Spychalski
Summary
St. Hildegard of Bingen (1098-1179) was a most remarkable woman, visionary, poet, composer, naturalist, scientist, herbalist and theologian and also one of the greatest figures of the 12th century. She wrote theological, botanical and medicinal texts. Additionally, she wrote two books on medicine and herbal cures. The longest and most comprehensive section of “Physica” contains information concerning the medicinal uses and harvesting of more than 200 herbs and other plants. “Causae et Curae” catalogs a lot of diseases according to causes, symptoms, and treatments. St. Hildegard lists more than 300 plants here, emphasizing medical and physiological theory as well as herbal treatments and also described the natural properties of hundreds of plant substances. She is well known as a author of texts concerning practical application of tinctures, herbs, and precious stones. In this part of article we describe the most important spices - cumin (Carum carvi L.), mint (Mentha piperita L.), wild thyme (Thymus serpyllum L.), garden thyme (Thymus vulgaris L.) and fennel (Foeniculum vulgare Mill.) and their biological activity according to St. Hildegard. Plants mentioned above are well known as herbs useful for digestive problems, stomach pain, indigestion and also as a drug used to relieve or prevent spasms.
Wstęp
Św. Hildegarda polecała przyprawy do stosowania, w charakterze dodatku do potraw lub w mieszankach leczniczych. Obecnie wiemy, że większość surowców roślinnych, zaliczanych do przypraw zawiera substancje chemiczne działające farmakologicznie. Za czasów św. Hildegardy nie był znany skład chemiczny roślin przyprawowych, ale wiedziano, że niektóre wpływają korzystnie na organizm człowieka w przypadku konkretnych chorób. Na przykład w dolegliwościach bólowych zębów zalecano płukać jamę ustną szałwią lub miętą, a do tłustych posiłków dodawać tymianek, macierzankę lub majeranek. Na wzdęcia i inne dolegliwości gastryczne podawano koper włoski, kminek i miętę. Średniowieczna kuchnia obfitowała w potrawy bogato przyprawiane ziołami, ponieważ sól w tych czasach była towarem dość drogim. W artykule opisano kilka wybranych roślin zielarskich, polecanych przez św. Hildegardę.
Koper włoski
Według św. Hildegardy „koper włoski nie szkodzi żadnemu człowiekowi jedzony na surowo. W każdej postaci spożyty uszczęśliwi człowieka, nada on skórze ładnego koloru i przyjemnego zapachu, wspomaga też trawienie” (1).
Foeniculum officinale Miller (syn. F. vulgare, F. capillaceum), koper włoski, zwany także fenkułem włoskim jest dwuletnią rośliną zielną należącą do rodziny Selerowatych (Apiaceae). Roślina ta pochodzi z obszarów śródziemnomorskich i jest uprawiana w wielu krajach Azji i Europy, także w Polsce. Występuje w kilku odmianach, różniących się morfologią owoców i składem chemicznym. W lecznictwie stosowane są owoce kopru włoskiego (Foeniculi fructus) oraz olejek koprowy (Foeniculi aether oleum).
Dojrzałe owoce zbiera się we wrześniu; zawierają one około 2-6% olejku eterycznego, flawonoidy (pochodne kwercetyny i kemferolu), stigmasterol, olej tłusty, białko i cukry (2). Zawartość estragolu w Foeniculum vulgare Miller według Final position paper on the use of herbal medicinal products containing estragole (3) została przyjęta na poziomie: owoce – 70-4018 ppm, olejek – 0,8->80%. Olejek koprowy składa się głównie z anetolu (20-90%) i fenchonu (10-30%) oraz trans-anetolu, kamfenu, p-cymenu, myrcenu, α- i β-felandrenu, γ-terpinenu, pinenu oraz estragolu.
Owoce kopru używane są także do wyrobu miodu koprowego. Odmiana kopru włoskiego beta-dulce jest wysoko cenioną przyprawą i jarzyną. Olejek z kopru włoskiego działa rozkurczająco na mięśnie gładkie przewodu pokarmowego oraz sekretolitycznie w obrębie dróg oddechowych (zwiększa objętość wydzieliny oskrzelowej i zmniejsza jej gęstość). Wykazuje także działanie przeciwdrobnoustrojowe, np. hamuje rozwój grzybów. W lecznictwie olejek stosowany jest w zaburzeniach trawienia, stanach skurczowych żołądka i jelit, we wzdęciach jako lek wiatropędny, w nieżytach górnych dróg oddechowych. W przemyśle spożywczym olejek koprowy jest używany do aromatyzowania wyrobów cukierniczych i wódek, stosowany jest także w przemyśle kosmetycznym. Preparaty z korzenia kopru włoskiego stosowano do leczenia trudno gojących się ran, a ziele i owoc uważano w medycynie ludowej za afrodyzjak. Surowce otrzymywane z tej rośliny były stosowane już w starożytnym Egipcie, Rzymie oraz Azji. Ziele i owoce stosowano jako lek zwiększający laktację, w dolegliwościach przewodu pokarmowego, w nieregularnym miesiączkowaniu, w chorobach nerek i pęcherza moczowego (4).
Foeniculi fructus jest stosowany w leczeniu zaburzeń żołądkowo-jelitowych, w celu pobudzenia czynności układu trawiennego, w refluksie treści żołądka, leczeniu bolesnych objawów dyspepsji oraz wykazuje działanie wiatropędne. Pomocniczo stosuje się go w leczeniu chorób układu moczowego oraz jako środek wykrztuśny. Często dodawany jest do preparatów przeczyszczających w celu złagodzenia skurczów jelit. W pediatrii stosuje się go w leczeniu kolki jelitowej (herbatki, drażetki, syropy, soki, często w połączeniu z innymi olejkami, np. anyżowym) (5). Odwar stosowany jest zewnętrznie do przemywania oczu (6). Istnieją doniesienia o wykorzystaniu kopru włoskiego w celu pobudzenia laktacji, przyspieszenia menstruacji, łagodzenia symptomów klimakterium, podniesienia libido, a nawet jako ułatwiającego poród (7), jednak brakuje doniesień z piśmiennictwa, które potwierdziłyby to działanie.
Niektóre badania sugerują działanie przeciwbakteryjne kopru włoskiego wobec szczepów Escherichia coli, Bacillus megaterium, Staphylococcus aureus (8), E. coli 0157:H7, Listeria monocytogenes (9) oraz Helicobacter pylori (10).
Badania in vitro sugerują działanie przeciwskurczowe olejku koprowego, który powodował redukcję intensywności indukowanego oksytocyną skurczu izolowanej macicy szczura (11). Olejek koprowy zwiększa wydzielanie żółci, co udowodniły badania na modelu zwierzęcym (12). Liczne prace sugerują korzystne działanie związków czynnych nasion kopru w dolegliwościach przewodu pokarmowego, którym mogą towarzyszyć zaburzenie trawienne oraz odczuwanie dyskomfortu przewodu pokarmowego. Niektóre doświadczenia sugerują działanie ochronne wodnego ekstraktu z kopru włoskiego na ścianki żołądka podrażnione etanolem (tab. 1) (13).
Tabela 1. Efekt działania wodnego ekstraktu z Foeniculum vulgare (FVE) oraz fomotydyny na uszkodzoną błonę śluzową żołądka szczura (13).
Grupa zwierząt
(n = 7) | Współczynnik owrzodzenia
(UI, %) (średnia ± SD) | Efekt hamowania
(%) |
| Kontrola (etanol) | 13,15 ± 4,08 | – |
| 75 mg/kg FVE + etanol | 8,18 ± 2,66 | 37,8 |
| 150 mg/kg FVE + etanol | 9,48 ± 3,78 | 27,9 |
| 300 mg/kg + etanol | 4,18 ± 2,81* | 68,2 |
| 20 mg/kg famotydyny + etanol | 8,68 ± 2,63** | 34 |
| (*P < 0,05; **P < 0,001, wobec etanolu) |
Koper włoski zawiera duże ilości związków fenolowych redukujących reaktywne formy tlenu (14). Na podstawie otrzymanych wyników wyciągnięto wniosek, że metanolowy ekstrakt z owoców kopru włoskiego może zmniejszać ryzyko chorób przebiegających z procesem zapalnym. Wykazano także, że olejek eteryczny z kopru włoskiego wykazuje aktywność hepatoochronną (15). Niektórzy badacze udowadniają moczopędne działanie ekstraktów z owoców kopru, nie związane z ekskrecją jonów sodu i potasu (12). Ekstrakty z kopru włoskiego mogą także redukować ciśnienie tętnicze krwi, co udowodniły badania Ghani i Amin (16). Wyniki badań sugerują, że efekt hipotensyjny nie jest wynikiem wpływu na układy cholinergiczny, serotoninergiczny i autonomiczny lub na receptory adrenergiczne, ale może być związany z histaminą.
Przegląd piśmiennictwa naukowego sugeruje możliwość działania kopru włoskiego na aktywność estrogenową, ale wyniki nie są statystycznie istotne. Mechanizm takiego działania związków czynnych nie jest udowodniony i stanowi ciągle obiekt badań (17, 18).
Mięta
Mięta pieprzowa (Mentha piperita L.) jest rośliną przyprawową i leczniczą, należącą do rodziny Lamiaceae (Labiateae). Pochodzi ona z regionu śródziemnomorskiego i obecnie jest uprawiana w całej Europie, Ameryce Północnej, Azji i Afryce. Oprócz Mentha piperita znane są również Mentha spicata, Mentha aquatica, Mentha rotundifolia.
Mięta jest jedną z najstarszych roślin leczniczych i przyprawowych. Walory smakowe i zapachowe tej rośliny doceniano już w starożytności. W Egipcie miętę (wymieniona w papirusie Ebersa) używano do balsamowania zwłok. Pliniusz Starszy zalecał napar z mięty jako środek łagodzący migrenę oraz otwierający umysł, dlatego jego uczniowie nosili wianki z mięty. Homer opisywał, iż przed wizytą gości nacierano stoły miętą. W okresie Średniowiecza wykorzystywano miętę przede wszystkim wg zaleceń Awicenny, a benedyktyni uważali, że spożycie herbaty miętowej poprawia barwę głosu. Św. Hildegarda zalecała jej stosowanie w leczeniu zaburzeń trawiennych, w dolegliwościach wątroby i woreczka żółciowego, w artretyzmie, w zapaleniu pęcherza, a podczas przeziębienia w wydalaniu kwasu moczowego (1).
W medycynie tradycyjnej liście mięty pieprzowej (Menthae piperite folium) oraz olejek miętowy (Menthae piperite aetheroleum) stosowano w bólach żołądka, zaburzeniach trawienia, jak nudności, niestrawność, a także w kolkach jelitowych.
Obecnie liść mięty stosowany jest wewnętrznie w postaci herbaty, nalewki, olejku i wyciągu (19) w terapii takich chorób, jak skurcze górnego odcinka przewodu pokarmowego i dróg żółciowych, w niestrawności z zaburzeniami wydzielania soków trawiennych, żółci i nieżycie żołądka, we wzdęciach oraz w syndromie drażliwego jelita (IBS – irritable bowel syndrom), a także w nieżytach górnych dróg oddechowych i stanach zapalnych błony śluzowej jamy ustnej (19).
Liść mięty znajduje również zastosowanie zewnętrzne (19), w postaci nacierań oraz mazideł, w podrażnieniach, świądzie skóry, ospie wietrznej, a także w migrenowych bólach głowy. W badaniach klinicznych wykazano, że związki biologicznie aktywne surowca mają również punkt uchwytu w naczyniach żylnych. Wobec czego surowiec działa jako wazodilatator relaksujący układ naczyniowy, a także wpływa na modulację układu immunologicznego, działa przeciwwirusowo, przeciwbakteryjnie i przeciwgrzybiczo. Wykazano również inny punkt uchwytu związków biologicznie aktywnych surowca w tkance mięśniowej i błonie śluzowej, przez co znajduje on zastosowanie jako środek miejscowo znieczulający oraz miejscowo chłodzący.
Powyżej zamieściliśmy fragment artykułu, do którego możesz uzyskać pełny dostęp.
Mam kod dostępu
- Aby uzyskać płatny dostęp do pełnej treści powyższego artykułu albo wszystkich artykułów (w zależności od wybranej opcji), należy wprowadzić kod.
- Wprowadzając kod, akceptują Państwo treść Regulaminu oraz potwierdzają zapoznanie się z nim.
- Aby kupić kod proszę skorzystać z jednej z poniższych opcji.
Opcja #1
29 zł
Wybieram
- dostęp do tego artykułu
- dostęp na 7 dni
uzyskany kod musi być wprowadzony na stronie artykułu, do którego został wykupiony
Opcja #2
69 zł
Wybieram
- dostęp do tego i pozostałych ponad 7000 artykułów
- dostęp na 30 dni
- najpopularniejsza opcja
Opcja #3
129 zł
Wybieram
- dostęp do tego i pozostałych ponad 7000 artykułów
- dostęp na 90 dni
- oszczędzasz 78 zł
Piśmiennictwo
1. Posch H. Co to jest medycyna Hildegardy, Tom 1. Wyd Czuwajmy, Gdańsk-Oliwa 2001; 6-38. 2. Dua1 A, Garg G, Mahajan R. Polyphenols, flavonoids and antimicrobial properties of methanolic extract of fennel (Foeniculum vulgare Miller). Eur J Exper Biol 2013; 3(4):203-8. 3. Final position paper on the use of herbal medicinal products containing estragole EMEA/HMPWP/338/03. 3 March 2004. 4. Manzoor AR, Bilal A D, Shahnawaz NS i wsp. Foeniculum vulgare: A comprehensive review of its traditional use, phytochemistry, pharmacology, and safety. Arabian J Chem. Available online 30 April 2012. 5. Bruneton J. Pharmacognosy, Phytochemisty. Medical Plants. Intercept. New York 1999; 507-17. 6. Wichtl MW. Herbal Drugs and Phytopharmaceuticals. (red. Bisset NM). Stuttgart 1994. 7. Puleo AM. Fennel and anise as estrogenic agents. J Ethnopharmacol 1980; 2:337-44. 8. Mohsenzadeh M. Evaluation of antibacterial activity of selected Iranian essential oils against Staphylococcus aureus and Escherichia coli in nutrient broth medium. Pak J Biol Sci 2007; 10:3693-7. 9. Cantore PL, Iacobelli NS, Marco AD i wsp. Antibacterial activity of Coriandrum sativum L. and Foeniculum vulgare Miller var. vulgare (Miller). Essential oils. J Agric Food Chem 2004; 52:7862-66. 10. Mahady GB, Pendland SL, Stoia A i wsp. In vitro susceptibility of Helicobacter pylori to botanical extracts used traditionally for the treatment of gastro-intestinal disorders. Phytother Res 2005; 19:988-99. 11. Ostad SN, Soodi M, Shariffzadeh M i wsp. The effect of fennel essential oil on uterine contraction as a model for dysmenorrhea, pharmacology and toxicology study. J Ethnopharmacol 2001; 76(3):299-304. 12. Tanira MOM, Shah AH, Mohsin A i wsp. Pharmacological and toxicological investigations on Foeniculum vulgare dried fruit extract in experimental animals. Phytother Res 1996; 10:33-6. 13. Birdane Mehmet F, Cemek M, Birdane Osman Y i wsp. Beneficial effects of Foeniculum vulgare on ethanol induced acute gastric mucosal injury in rats. World J Gastroenterol 2007; 13(4):607-11. 14. Choi EM, Hwang JK. Antiinflamatory, analgesic and antioxidant activities of the fruit of Foeniculum vulgare. Fitoterapia 2004; 75:557-65. 15. Ozbek H, Ugras S, Dulger H i wsp. Hepato protective effect of Foeniculum vulgare essential oil. Fitoter 2003; 74:317-9. 16. Ghani AS, Amin R. The vascular action of aqueous extracts of Foeniculum vulgare leaves. J Ethnopharmacol 1988; 24(2-3):213-8. 17. Mahmoudi Z, Soleimani M, Saidi A i wsp. Effects of Foeniculum vulgare ethanol extract on osteogenesis in human mesenchymal stem cells. Avicenna J Phytomed 2013; 3:135-42. 18. Khazaei M, Montaseri A, Rasool Khazaei M i wsp. Study of Foeniculum vulgare effect on folliculogenesis in female mice. Inter J Fertil Steril. 2011; 5:122-7. 19. ESCOP monographs on the medicinal uses of plant drugs. Eur Sci Cooper Phytother 1999; 329-37. 20. WHO monographs on selected medicinal plants. Aetheroleum Menthae piperitae. Folium Menthae piperitae 2004; 2:188-205. Herba Thymi 1999; 1:259-66. 21. Van den Broucke CO, Lemli JA. Pharmacological and chemical investigation of thyme liquid extracts. J Med Plant Res 1981; 41:129-35. 22. Meister A, Bernhardt G, Christoffel V i wsp. Antispasmodic activity of Thymus vulgaris extract on the isolated guinea-pig trachea: discrimination between drug and ethanol effects. Planta Med 1999; 65:512-16. 23. Müller-Limmroth W, Fröhlich H-H. Wirkungsnachweis einiger phytotherapeutischer Expectorantien auf den mucoziliaren Transport. Fortschr Med 1980; 98:95-101. 24. Cowan MM. Plant products as antimicrobial agents. J Clin Microbial Rev 1999; 12(4):564-70. 25. Zeghad N, Merghem R. Antioxidant and antibacterial activities of Thymus vulgaris L. Med Aromatic Plant Res J 2013; 1(1):5-11. 26. Tabak M, Armon R, Potasman I i wsp. In vitro inhibition of Helicobacter pylori by extracts of thyme. J Appl Bacteriol 1996; 80:667-72. 27. Jimènez-Arellanes A, Martinez R, García R i wsp. Thymus vulgaris as a potencial source of antituberculous compounds. Pharmacology online 2006; 3:569-74. 28. Daferera DJ, Ziogas BN, Polissiou MG. GC-MS analysis of essential oils from some Greek aromatic plants and their fungitoxicity on Penicillium digitatum. J Agric Food Chem 2000; 48:2576-81. 29. Mikus J, Harkenthal M, Steverding D i wsp. In vitro effect of essential oils and isolated mono- and sesquiterpenes on Leishmania major and Trypanosoma brucei. Planta Med 2000; 66:366-8. 30. Youdim KA, Deans SG. Dietary supplementation of thyme (Thymus vulgaris L.) essential oil during the lifetime of the rat: its effects on the antioxidant status in liver, kidney and heart tissue. Mech Aging Dev 1999; 109:163-75. 31. Ocaña A, Reglero G. Effects of thyme extract oils (from Thymus vulgaris, Thymus zygis, and Thymus hyemalis) on cytokine production and gene expression of oxLDL-stimulated THP-1-macrophages. J Obes 2012; ArticleID104706. 32. Friedman M, Henika PR, Mandrell RE. Bactericidal activities of plant essential oils and some of their isolated constituents against Campylobacter jejuni, Escherichia coli, Listeria monocytogenes and Salmonella enterica. J Food Prot 2002; 65(10):1545-60. 33. McGeady P, Wansley DL, Logan DA. Carvone and perillaldehyde interfere with serum-induced formation of filamentous structures in Candida albicans at substantialy lower concentration the those causing significant inhibition of growth. J Nat Prod 2002; 65(7):953-5. 34. Murphy Cowan M. Plant products as antimicrobial agents. Clin Microbiol Rev 1999; 564-82. 35. Svoboda KP, Hampson JB. Bioactivity of essential oil of selected temperate aromatic plants: antibacterial, antioxidant, anti-inflammatory and other related pharmacological activities. W: Speciality chemicals for the 21st century. ADEME 1999; 43-9. 36. Jäger W, Mayer M, Reznicek G i wsp. Percutaneous absorbtion of the monoterpene carvone: implication of stereoselective on blood levels J PharmPharmacol 2001; 53:637-42. 37. Crowell PL. Prevention and therapy of cancer by dietary monoterpenes. J Nutr 1999; 129:775-8. 38. Khayyal MT, el-Gazaly MA, Kenway SA i wsp. Antiulcerogenic effect of some gastrointestinally acting plant extracts and their combination. Arzeimittelforsch 2001; 51(7):545-53. 39. Raphael TJ, Kuttan G. Immunomodulatory activity of naturally occuring monoterpenes carvone, limonene and perillic acid. Immunopharmacol Immunotoxicol 2003; 25(2):285-94.
