Za przedwczesne wygasanie czynności jajników (ang. premature ovarian failure – POF) uważa się ustanie funkcji jajnika przed 40. rokiem życia. Pod tym pojęciem rozumie się zakończenie funkcji germinatywnej i hormonalnej jajnika spowodowane wyczerpaniem puli pęcherzyków jajnikowych przed wiekiem typowym dla fizjologicznej menopauzy (1).

Wystąpienie POF prawdopodobnie jest koincydencją wyczerpania się puli pęcherzyków jajnikowych z autoimmunologicznym uszkodzeniem jajnika, przy współistnieniu predyspozycji genetycznych.

POF występuje u ok. 1% kobiet (2). Częstość występowania POF określa się na 1/100 kobiet przed 40. rokiem życia i 1/1000 kobiet przed 30. rokiem życia.

POF zostało zdefiniowane przez de Moraes-Ruehsen i Jonesa w 1967 roku (3) jako niefizjologiczne ustanie miesiączkowania przed 40. r.ż., po okresie pokwitania. W 1939 roku opisano profil hormonów u kobiet z POF jako hipoestrogenizm hipergonadotropowy (4). Obraz kliniczny POF został szczegółowo przedstawiony w 1950 roku przez Atrię (5). Autor ten opisał 20 młodych kobiet przed 35. r.ż. z wtórnym brakiem miesiączki, uderzeniami gorąca, niepłodnością i zanikowym endometrium.

Lekarz może spotkać się z tym problemem, gdy zgłasza się do niego młoda kobieta starająca się o ciążę lub gdy chodzi o diagnostykę wtórnego braku miesiączki. Występowanie objawów wypadowych u młodej kobiety może nakierunkować rozpoznanie. Pacjentki z POF mają zwykle w wywiadzie typowy wiek menarche (6, 7) i regularne cykle miesiączkowe, po czym występuje oligomenorrhea lub nagle amenorrhea. Czasem wtórny brak miesiączki jest stwierdzany po odstawieniu tabletek antykoncepcyjnych (8-10).

W badaniach hormonalnych stwierdza się hipogonadyzm hipergonadotropowy, czyli niskie stężenie estradiolu (E₂ < 20 pg/ml), wysokie stężenie gonadotropin (FSH > 20 IU/l), niskie stężenie AMH (hormonu antymüllerowskiego) < 0,5 ng/ml (< 1 ng/ml) (1, 11, 12).

Stężenie FSH > 40 IU/l stwierdzone przynajmniej dwukrotnie w odstępie 4-6 tygodni upoważnia do rozpoznania przedwczesnego wygasania czynności jajników (13, 14). Nie powinno się ustalać diagnozy na podstawie jednorazowego oznaczenia FSH, rozpoznanie POF jest bowiem dla młodej kobiety dużym obciążeniem psychicznym. Należy również poinformować pacjentkę o możliwości przejściowego powrotu funkcji jajników (ang. intermittent ovarian failure) (15, 16) – zdarza się to rzadko, ale opisywane są przypadki zajścia w ciążę pacjentek z POF.

Opisano dwa typy histopatologicznego POF. W typie 1 – afolikularnym – stwierdza się całkowitą delecję pęcherzyków jajnikowych. Ten typ spotyka się w POF na tle dysgenezji gonad, aberracji chromosomowych, w zaburzeniach rozwoju płci. Brak pęcherzyków w jajniku jest spowodowany brakiem rozwoju lub nieobecnością komórek terminalnych (17). W typie 2 – folikularnym – struktury pęcherzykowe są nadal obecne w jajniku i dlatego istnieje możliwość albo spontanicznego, albo indukowanego powrotu funkcji jajnika. Wyróżnia się tutaj trzy postacie: oophoritis, czyli zapalenie pęcherzyków jajnikowych; jajniki z bardzo nielicznymi pęcherzykami jajnikowymi oraz jajniki z licznymi pęcherzykami primordialnymi (tzw. zespół oporności jajnika – ang. resistant ovary syndrom – ROS). Postać folikularna może przejść w postać afolikularną (w galaktozemii, w modelu zwierzęcym autoimmunologicznego oophoritis).

Wydaje się, że występowanie ROS może mieć nieco inną patogenezę. W 1969 roku Jones i de Moraes-Ruehsen opisali jako pierwsi trzy pacjentki z ROS; nazwali ten zespół objawów „zespołem Savage” – od nazwiska pierwszej pacjentki (18). Inni badacze również opisywali podobny zespół objawów: obecność licznych pęcherzyków primordialnych w jajniku, hipoestrogenizm hipergonadotropowy, obniżona wrażliwość nawet na wysokie dawki gonadotropin stosowanych do indukcji owulacji u pacjentek zarówno z pierwotnym, jak i wtórnym brakiem miesiączki (19, 20). Pacjentki z ROS klinicznie prezentowały się jako przypadki POF. Niektóre badania przeprowadzone u pacjentek z ROS wskazują na brak receptorów dla gonadotropin lub obecność przeciwciał przeciw tym receptorom, niektóre na nieprawidłową budowę cząsteczki gonadotropin (FSH i LH nieaktywne biologicznie); opisywana była również patologia grasicy (21-26).

1. Genetyczne

Przedwczesne wygasanie czynności jajników może być uwarunkowane genetycznie: zespół Turnera, zespół łamliwego chromosomu X (gen FMR1), rzekoma niedoczynność przytarczyc typu 1a (gen GNAS 1) (tab. 1).

2. Autoimmunologiczne

Przyczyną może być również proces autoimmunologiczny, któremu towarzyszy powstawanie przeciwciał p/jajnikowych. Z POF może współistnieć inna choroba o podłożu autoimmunologicznym, np. autoimmunizacyjne zapalenie tarczycy (choroba Hashimoto), autoimmunizacyjna niedoczynność kory nadnerczy (choroba Addisona), cukrzyca typu 1, celiakia, bielactwo, niedokrwistość złośliwa, reumatoidalne zapalenie stawów, toczeń rumieniowaty układowy, miastenia.