Stoją na zdjęciu obok siebie, ramię w ramię – nauczyciel i uczeń. Jeśli to rok 1942, to zarówno dr Leon Manteuffel, jak i dr Tadeusz Koszarowski są już od dawna zaangażowani w działalność konspiracyjną. Każdy na swój sposób, być może nawet nic o sobie nawzajem nie wiedząc (fot. 1). A może jednak nie? Może młodszy lekarz widział, jak nocą przywieziono do Szpitala Wolskiego ciało zmarłego człowieka, które ten starszy zręcznie upodobnił do jednego z więźniów Pawiaka – Stanisława Tomaszewskiego. Tomaszewski miał „bardzo ciężką sprawę” i spodziewano się, że zostanie zakatowany na śmierć w trakcie przesłuchań w siedzibie Gestapo przy Al. Szucha. Aby go ratować, zakażono go sztucznie tyfusem (durem plamistym). Chory został przewieziony do Szpitala Zakaźnego na Woli. Stamtąd planowano go odbić. Niestety nie byłaby to pierwsza tego typu akcja i Niemcy doskonale zdawali sobie sprawę, czym grozi taki pobyt więźnia w „szpitalu wolnościowym”. Kiedy Gestapo upomniało się o pacjenta, zdecydowano o przeniesieniu go do Szpitala Wolskiego, w którym znajdował się oddział chirurgiczny. W tym celu polecono Tomaszewskiemu, aby symulował objawy zapalenia wyrostka robaczkowego. O zbrojnym odbiciu więźnia nie było mowy. Naraziłoby to zbyt dużą liczbę osób. Postanowiono, że w trakcie fikcyjnego zabiegu ciało chorego zastąpią dostarczone do szpitala zwłoki. Cała akcja wymagała niezwykłego opanowania, ponieważ odbywała się niemalże na oczach Niemców. Oprócz zimnej krwi, potrzebny był jeszcze kunszt chirurgiczny – zmarły człowiek nie miał wąsów, które nosił uciekinier. Tym zajął się właśnie dr Manteuffel. Akcja udała się. Niemcy nigdy się nie zorientowali, że pochowany na cmentarzu Bródnowskim człowiek nie był ich więźniem.

Tadeusz Tomasz Marian Koszarowski urodził się 16 września 1915 roku w górskim miasteczku Bicas stanu Minas Geraes w Brazylii (1). Jego rodzice Walery Koszarowski i Stanisława Lisiecka byli zamożnymi polskimi emigrantami – ojciec, doktor praw i wykształcony przedsiębiorca, prowadził rozległe interesy. Tadeuszem i jego starszym bratem opiekowała się głównie niania Rozalinda. Pomimo dostatku i spokojnego życia matka bardzo tęskniła za rodzinną Warszawą. Kiedy Polska odzyskała niepodległość, małżonkowie postanowili powrócić do kraju. Po długiej i trudnej podróży dotarli do Polski w dniach, gdy wojska bolszewickie stanęły na przedmieściach stolicy. Walery Koszarowski zgłosił się do służby ochotniczej i otrzymał przydział do intendentury. W ten sposób spełnił swój patriotyczny obowiązek. Chłopcy zaś postanowili, że jako Polacy nie będą od tej chwili rozmawiać między sobą po portugalsku. Postanowienia dotrzymali.

Rodzina Koszarowskich zamieszkała w zakupionym przy ulicy Wspólnej mieszkaniu. Wkrótce też na świat przyszła Maria Stefania. Niestety w dwa lata później małżeństwo Koszarowskich rozpadło się i matka wyprowadziła się wraz z córką do drugiego męża – doktora Władysława Janczewskiego, człowieka wielkiej dobroci i wziętego ginekologa. Zgodnie z decyzją sądu wychowaniem synów zajął się ojciec. Tadeusz po roku spędzonym w prywatnej szkole podstawowej prowadzonej przez panią Kamieniecką dołączył do brata Władysława uczęszczającego do Gimnazjum im. Jana Zamoyskiego. Ten okres swojego życia profesor Koszarowski opisywał następująco: „Uczyłem się polskiego, rachunków, przyrody, kaligrafii, bardzo ważnej religii i gimnastyki. (...) Uczyłem się dobrze i z łatwością, zawsze byłem w pierwszej trójce klasowej” (2).

Rok 1925 przyniósł kolejne zmiany w życiu chłopców. W wyniku reformy walutowej premiera Władysława Grabskiego oraz niezbyt fortunnych decyzji finansowych ojciec stracił prawie cały majątek i został zmuszony do powrotu do Brazylii. Braci umieszczono w internacie księży Marianów na Bielanach koło Warszawy, gdzie spędzili trzy lata, ucząc się w tamtejszym gimnazjum. Szczęśliwie w 1928 roku mogli zamieszkać ponownie z matką, siostrą i uwielbianym przez nich ojczymem. Tadeusz kontynuował naukę w neoklasycznym męskim Gimnazjum im. Tadeusza Rejtana, które, jak pisał „przesiąknięte było atmosferą kultury antycznej”, a nauczyciele rekrutowali się spośród wykładowców katedr filologii klasycznej Uniwersytetu Warszawskiego. Przeważali wśród nich dalecy od nastrojów endeckich piłsudczycy.

Czas wolny poświęcał zbiórkom drużyny harcerskiej „Czarna Jedynka” oraz grze w koszykówkę i siatkówkę. Wkrótce też został jednym z zawodników klubu sportowego WKS Legia oraz członkiem YMCA (Young Men’s Christian Association – Związek Męskiej Młodzieży Chrześcijańskiej). Przynależność do YMCA gwarantowała udział w turniejach sportowych, zwłaszcza że członkostwo w innych klubach sportowych było dla gimnazjalistów zabronione. Szczególnie prestiżowe turnieje z udziałem takich klubów jak: Polonia, AZS (Akademicki Związek Sportowy), Strzelec, Macabi czy Varsovia odbywały się w warszawskiej Szkole Podchorążych Sanitarnych. Zamiłowanie do sportu trwało przez całe życie profesora Koszarowskiego. Największe sukcesy przyszły w okresie studiów, kiedy z drużyną koszykówki dwukrotnie zdobył srebrny medal na olimpiadach akademickich (w 1935 r. w Budapeszcie i w 1937 r. w Paryżu).

Na świadectwie maturalnym Tadeusza Koszarowskiego uzyskanym w wyniku przeprowadzonych w maju i czerwcu egzaminów widnieje pieczęć informująca, iż Koszarowski został immatrykulowany 20 października 1933 roku w poczet studentów Wydziału Lekarskiego (fot. 2). Co ciekawe, Koszarowski postanowił zostać lekarzem w związku z wrażeniem, jakie wywarła na nim lektura „Ludzi bezdomnych” Stefana Żeromskiego. Traktował swój wybór także jako wyraz szacunku dla bardzo szlachetnego i dobrego ojczyma¹. O okresie studiów na Uniwersytecie Warszawskim pisał po latach, że był to najszczęśliwszy okres jego życia. Czas, w którym nauka stała się prawdziwą przyjemnością, a życie studenckie przyniosło nowe przyjaźnie i pierwsze „zrywy serca” (fot. 3).

W 1936 roku nadszedł czas decyzji dotyczącej przynależności państwowej. W dwudziestym pierwszym roku życia – wówczas wieku dojrzałości obywatelskiej – Tadeusz Koszarowski wystąpił do Starosty Grodzkiego z prośbą o przyznanie obywatelstwa polskiego. Akt uznania wydany przez Starostwo Grodzkie Śródmiejsko-Warszawskie potwierdza zrzeczenie się obywatelstwa brazylijskiego z dniem 16 czerwca 1936 roku i równoczesne uzyskanie polskiego. Profesor pisał we wspomnieniach, że zgodnie z tzw. prawem ziemi obywatelstwa brazylijskiego w świetle tamtejszych przepisów nigdy nie utracił.

Zgodnie z rozporządzeniem Ministra Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego z 1928 roku studia na Wydziałach Lekarskich trwały 16 trymestrów. Siedem grup egzaminów obejmujących kolejne przedmioty dzieliło okres studiów na dwa etapy. Zaliczenie nauk podstawowych wykładanych w pierwszych trzech latach nauczania – tzw. pierwsze rigorosum – było niezbędnym warunkiem dopuszczenia do nauczania przedmiotów klinicznych. Owe rigorosum Tadeusz Koszarowski zaliczył wczesnym latem 1937 roku. Miał już wtedy za sobą swoją pierwszą publikację w niemieckim czasopiśmie na temat rzadkiego przypadku mięsaka żołądka przygotowaną pod kierunkiem dr Stefanii Chodkowskiej.

Staże kliniczne w Szpitalu Dzieciątka Jezus oraz Szpitalu św. Ducha prowadzone były, jak wspominał Profesor, przez „ludzi wysokich kompetencji i rzetelności. (...) Na ogół wszyscy poza zajęciami naukowymi i dydaktycznymi zajmowali się praktyką lekarską, co dawało im żywy kontakt z życiowymi problemami i miało swoje odbicie w ich pracy dydaktycznej” (2). Staż chirurgiczny odbywano w tym czasie w klinice chirurgii profesora Zygmunta Radlińskiego – znakomitego lekarza i działacza Polskiej Partii Socjalistycznej. Klinika ta była wówczas zaliczana do najwybitniejszych placówek naukowo-dydaktycznych w skali kraju. Profesor Radliński spędzał w pracy całe dnie, a nierzadko i noce, gromadząc wokół siebie ludzi pełnych pasji i zaangażowania. Był znanym i wojującym wolnomyślicielem, pięknie mówił po polsku, wykładał jasno i przejrzyście. Miał niewątpliwie ogromy wpływ na wybór specjalizacji lekarskiej Tadeusza Koszarowskiego (fot. 4).

Po uzyskaniu absolutorium i złożeniu egzaminów ostatniej grupy, zgodnie z obowiązującymi przepisami studenci otrzymywali dyplom lekarski, który stanowił dowód ukończenia studiów uniwersyteckich i uprawniał do ubiegania się o stopień doktora medycyny. Przy wręczaniu dyplomu lekarze składali przyrzeczenie lekarskie, ślubując nie tylko etyczne zachowanie wobec pacjentów oraz kolegów lekarzy, ale także zobowiązując się do ciągłego doskonalenia zawodowego. Letnie miesiące 1939 roku upłynęły młodym absolwentom w nastrojach na ogół pogodnych, z nadzieją na rozpoczęcie jesiennego stażu podyplomowego w warszawskich szpitalach. Wybuch II wojny światowej doszczętnie zniweczył te plany.

W czasie kampanii wrześniowej dr Koszarowski opuścił stolicę wraz z powołanym do wojska bratem oraz wstąpił we Włodzimierzu Wołyńskim do ochotniczego batalionu pod dowództwem płk. Tanguza-Zawiślaka. Po rozformowaniu oddziału wyruszył w kierunku Warszawy. W panującym zamieszaniu i panice został wraz z przyjacielem na krótko zatrzymany przez radzieckich żołnierzy, by po udanej ucieczce trafić ponownie do wojska, tym razem już jako żołnierz grupy „Polesie” gen. Franciszka Kleeberga. Po kapitulacji był krótko przetrzymywany jako jeniec wojenny w koszarach 4 Pułku Piechoty w Kielcach, gdzie pełnił funkcję lekarza w tamtejszym szpitalu. Wówczas otrzymał wiadomość o śmierci swojej matki, siostry i kuzynki. Zginęły podczas bombardowania stolicy.