© Borgis - Postępy Fitoterapii 3/2015, s. 184-192
*Magdalena Wyszkowska-Kolatko, Paulina Koczurkiewicz, Katarzyna Wójcik, Elżbieta Pękala
Rośliny lecznicze w terapii chorób skóry
Medicinal plants used in skin diseases treatment
Zakład Biochemii Farmaceutycznej, Wydział Farmaceutyczny Uniwersytetu Jagiellońskiego, Collegium Medicum w Krakowie
Kierownik Zakładu: dr hab. Elżbieta Pękala
Summary
Treatment of dermatological diseases are developed in different directions. Common skin diseases (like acne, dermatomycosis, psoriasis, atopic dermatitis) are a huge problem, both physiological and social. More than 80% of teenagers suffer from acne, and as ,”Achilles study” shows, of the 40 thousand surveyed people in Poland, 42% have athlete’s foot and 21% onychomycosis. Rising expectations of patients regarding the efficacy of skin diseases therapies forced the search for new treatments. New therapies are sought everywhere, it is observed increasingly returns to the natural therapeutic methods. The phytochemical data show that substances derived from plants may have a better therapeutic effect than conventional therapeutic agents and also shows greater safety for the human organism. Substances derived from plants exert a wide range of pharmacological activity, including: antibacterial, antifungal, anti-inflammatory and many others. In addition, they can be used for a long time without worrying about side effects. Moreover, natural substances haven’t often irritating the skin and not cause bacterial resistance, what is often seen in the case of antibiotic therapies. The article reviews the most interesting plants in a point of view of skin diseases treatment.
Choroby skóry nadal stanowią nie tylko duży problem terapeutyczny, ale także psychologiczny i społeczny. Według badań epidemiologicznych, co trzeci dorosły Polak cierpi lub cierpiał w przeszłości na choroby skóry (1). Najczęściej występującą chorobą skóry jest trądzik pospolity, na który zapada 80% populacji nastolatków; uważa się nawet, że 100% społeczeństwa w różnych momentach życia chorowało na mniej lub bardziej nasiloną postać tej choroby (2). Obserwuje się również stale rosnącą zachorowalność na grzybice skóry, spowodowane rozprzestrzenianiem się dermatofitów antropofilnych (3). Na podstawie wyników projektu ,,Achilles” oszacowano, że pośród 40 tysięcy przebadanych Polaków, 42% chorowało na grzybicę stóp, a 21% na grzybicę paznokci. Dużym wyzwaniem terapeutycznym dla dermatologów nadal pozostają: łuszczyca, atopowe zapalenie skóry, a także coraz częściej występujące w populacji choroby nowotworowe skóry. Istnieje zatem potrzeba i konieczność opracowywania nowych, bardziej skutecznych rozwiązań terapeutycznych. Jednym z nich jest powrót do tradycyjnych metod leczenia. Źródłem wielu cennych substancji o działaniu terapeutycznym stosowanych w leczeniu chorób skóry są rośliny lecznicze oraz ich metabolity wtórne.
Substancje lecznicze pochodzenia roślinnego wykazują szerokie spektrum działania: od przeciwdrobnoustrojowego, poprzez przeciwzapalne, aż do regulującego stężenie hormonów w ludzkim organizmie (4). Odpowiednie dawkowanie środków roślinnych pozwala stosować je przez długi okres czasu bez obaw o skutki uboczne (5). Niejednokrotnie substancje biologicznie aktywne pozyskiwane z roślin mają równie dobre, a nawet bardziej skuteczne działanie w porównaniu do tradycyjnych leków syntetycznych, w dodatku nie wywołują oporności drobnoustrojów, która często pojawia się podczas antybiotykoterapii.
Badania nad nowymi substancjami terapeutycznymi pochodzenia roślinnego są bardzo ważne, bowiem wykorzystanie tych substancji niesie ogromne nadzieje dla współczesnej medycyny, farmacji i kosmetologii. W pracy opisano przykłady gatunków roślin oraz pozyskiwanych z nich substancji biologicznie aktywnych, mających zastosowanie w terapii niektórych chorób dermatologicznych.
Surowce roślinne stosowane w terapii chorób skóry
Olejek z drzewa herbacianego
Olejek z drzewa herbacianego pozyskuje się metodą destylacji parowej z liści rośliny Malaleuca alternifolia, która należy do rodziny Myrtaceae (Mirtowate) (4, 6-9).
Głównymi składnikami biologicznie aktywnymi olejku z drzewa herbacianego są γ- i α-terpinen, α-terpineol, 1,8-cyneol, p-cymen, α-pinen i limonen, jednakże najważniejszym bez wątpienia jest terpinen-4-ol, dzięki któremu olejek wykazuje silne działanie przeciwbakteryjne (6, 10, 11).
Właściwości terapeutyczne olejku z drzewa herbacianego wykorzystywane są od wieków do leczenia ran, a także przeciwko bólom głowy czy też przeziębieniom. Olejek z drzewa herbacianego ma charakter lipofilowy, dzięki czemu dobrze penetruje w głąb skóry (6, 10). Jest wykorzystywany w leczeniu chorób skóry, m.in. w trądziku, łupieżu, łuszczycy, łojotokowym zapaleniu skóry, stwardnieniach, odciskach, grzybicy stóp i skóry głowy, drożdżycy paznokci, w terapii owrzodzeń cukrzycowych i żylakowych, w zakażonych ranach, oparzeniach, alergiach kontaktowych, wypryskach atopowych, czyrakach i zanokcicy (6, 9, 10, 12).
Nierozcieńczony olejek nie powinien być stosowany na skórę dłużej niż 2 dni, a najlepiej tolerowane są stężenia mieszaniny w zakresie od 1 do 10%, które mogą być stosowane nawet przez okres 6 mies., przy czym nie zaleca się stosowania olejku z drzewa herbacianego u dzieci poniżej 6. roku życia (13). Olejek z drzewa herbacianego skutecznie zwalcza także zakażenia bakteryjne i grzybicze jamy ustnej, niweluje zakażenia górnych dróg oddechowych, pochwy, dróg moczowych; ponadto stosowany jest w terapii hemoroidów oraz robaczyc. Zanotowano także skuteczne działanie olejku z drzewa herbacianego przeciw wirusom opryszczki i grypy. Interesujące zastosowanie znalazł on jako środek do niszczenia roztoczy w kurzu domowym czy łagodzenia objawów po ukąszeniach owadów. Olejek z drzewa herbacianego wykazuje także właściwości uspokajające oraz miejscowo znieczulające (6, 9, 10, 12).
Przemysł kosmetyczny ceni i stosuje olejek z drzewa herbacianego nie tylko ze względu na jego właściwości lecznicze; jest on dodawany do kosmetyków w stężeniach terapeutycznych, dzięki czemu chroni te preparaty przed rozwojem drobnoustrojów, takich jak Staphylococcus aureus, Pseudomonas aeruginosa, Escherichia coli, Candida albicans, Aspergillus niger (6, 9, 10, 12).
W terapii trądziku pospolitego wykorzystuje się silne działanie przeciwbakteryjne olejku z drzewa herbacianego. Udowodniono, że w zakresie stężeń 0,6-30 mg/ml hamuje on rozwój wyizolowanych ze skóry Gram-dodatnich ziarniaków tlenowych Staphylococcus epidermidis, a w stężeniu 1-5 mg/ml wykazuje on działanie bakteriobójcze w stosunku do 32 szczepów bakterii Propionibacterium acnes, które wyizolowano ze zmian trądzikowych (6, 10, 14).
Aktywność przeciwtrądzikowa olejku z drzewa herbacianego została sprawdzona w badaniach porównujących skuteczność działania 5% olejku z drzewa herbacianego i 5% nadtlenku benzoilu. Oba środki skutecznie zmniejszyły liczbę zmian zapalnych, a także zamkniętych i otwartych zaskórników w łagodnym i średnio zaawansowanym trądziku pospolitym. Jednak olejek z drzewa herbacianego wykazywał wolniejsze działanie w porównaniu z nadtlenkiem benzoilu, dając w zamian mniej skutków ubocznych odczuwanych przez chorych biorących udział w eksperymencie, co spowodowało, że stał się chętniej wykorzystywanym naturalnym środkiem w terapii przeciwtrądzikowej (9, 11, 12, 15, 16). Brak doniesień o teratogennym działaniu olejku czyni go jeszcze bardziej interesującym obiektem badań w terapii przeciwtrądzikowej, również u kobiet w ciąży (9).
Naukowcy donoszą o skutecznym działaniu olejku z drzewa herbacianego również w przypadku grzybic skóry. W celu sprawdzenia skuteczności tego produktu przeprowadzono badania in vitro, oceniające jego aktywność wobec szczepów Candida albicans. Wykazano, że składnikami olejku o najwyższej aktywności przeciwgrzybiczej są linalol, terpinen-4-ol i α-terpineol. Podobne wyniki uzyskano podczas porównywania aktywności składników olejku przeciwko grzybom z rodzajów Trichophyton, Epidermophyton i Microsporum, gdzie związkami najaktywniejszymi okazały się terpinen-4-ol i α-terpineol. Silne działanie przeciwgrzybicze składników omawianego olejku jest związane z niszczeniem funkcji błon biologicznych komórek grzybów poddanych działaniu wymienionych powyżej substancji (6).
Olejek z drzewa herbacianego hamuje rozwój dermatofitów, takich jak Trichophyton mentagrophytes, Microsporum canis i Microsporum gypseum. Stężenia grzybobójcze olejku wynoszą od 0,16 do 12,5 mg/ml (10). Przeprowadzono badania w grupie 158 osób z grzybicą stóp. U badanych osób aplikowano 25% i 50% olejek z drzewa herbacianego 2 razy dziennie przez okres czterech tygodni. Uzyskano wysoki odsetek wyleczeń: 55% dla olejku o stężeniu 25% i 64% dla olejku o stężeniu 50%. Pacjenci dobrze tolerowali terapię olejkiem, jedynie u 3 z nich wystąpił efekt uboczny w postaci zapalenia skóry (12, 17, 18).
Aktywność przeciwgrzybiczą olejku z drzewa herbacianego sprawdzono także w badaniach, w których zastosowano ilościową metodę rozcieńczeniową. Określono MIC olejku (ang. Minimal Inhibitory Concentration), czyli najmniejsze stężenie tej substancji hamujące wzrost drobnoustrojów. Przebadano 106 klinicznych szczepów dermatofitów z rodzaju Trichophyton, Epidermophyton oraz Microsporum i uzyskano niskie wartości MIC, w granicach od 0,04 do 0,6 mg/ml. Kiedy porównano wartości MIC olejku z drzewa herbacianego dla dermatofitów i innych grzybów chorobotwórczych dla człowieka, dermatofity prezentowały znacznie niższe wartości, co świadczy o wyższej skuteczności działania olejku z drzewa herbacianego w stosunku do tych drobnoustrojów. Dla porównania stężenia hamujące rozwój chorobotwórczych dla człowieka grzybów z rodzaju Candida wynoszą 0,2-6,3 mg/ml. Grzybobójcze stężenia są niewiele wyższe – 2,5-5 mg/ml.
W badaniach in vitro wykazano, że olejek z drzewa herbacianego niszczy grzyby z rodzaju Candida (12). Wartości MIC tego olejku są stosunkowo niskie dla chorobotwórczych szczepów Candida niereagujących na standardowe leczenie farmakologiczne (6). W przypadku grzybicy paznokci nie uzyskano jednak zadowalających efektów terapeutycznych. Nie było statystycznie istotnych różnic pomiędzy skutecznością terapii u pacjentów stosujących olejek z drzewa herbacianego (18%) i klotrimazol (11%). Fakt ten można wytłumaczyć słabą penetracją olejku przez płytkę paznokciową. Wynika ona z wysokiej lipofilności olejku z drzewa herbacianego (18).
Olejek z drzewa herbacianego w swoim składzie zawiera, oprócz pożądanych substancji biologicznie aktywnych, znane alergizujące składniki, takie jak terpinen i limonen. Alergie na olejek z drzewa herbacianego są jednak bardzo rzadkie i najczęściej dotyczą osób ze skórą nadwrażliwą (11).
Bazylia pospolita
Bazylia pospolita (Ocimum basilicum L.) jest jednoroczną rośliną zielną, z której kwiatostanów lub całego ziela pozyskiwany jest olejek eteryczny o działaniu terapeutycznym (19-21). Należy do rodziny Lamiaceae (Jasnowate).
Olejek eteryczny z bazylii pospolitej zawiera w swoim składzie linalol (do 75%), metylochawikol (do 87%), eugenol (do 20%), w mniejszych ilościach monoterpeny: cymen, 1,8-cyneol, limonen, myrcen, α-pinen, β-pinen oraz seskwiterpeny i pochodne fenylopropanu (19). Bazylia pospolita jest rośliną często stosowaną w kuchni w charakterze przyprawy do potraw, której składniki czynne przyspieszają i ułatwiają trawienie, poprzez pobudzenie wydzielania śliny, soku żołądkowego, trzustkowego, jelitowego oraz żółci. Co więcej, olejek ten działa przeciwbólowo w migrenowych bólach głowy, nerwobólach, bólach reumatycznych oraz pobudzająco i wzmacniająco przy zmęczeniu fizycznym i umysłowym. Udowodniono, że olejek poprawia pamięć, koncentrację, a także jakość snu (19-21).
Bazylia jest rośliną zawierającą wysokie stężenia wolnego kwasu salicylowego, z tego względu jest szeroko stosowana w terapii trądziku pospolitego (11). Przeciwwskazaniem do stosowania olejku z bazylii jest ciąża (19).
Bazylia eugenolowa
Bazylia eugenolowa (Ocimum gratissimum L.) jest jednoroczną rośliną zielną, której ziele wykorzystuje się w lecznictwie. Profil działania terapeutycznego jest zbliżony do bazylii pospolitej, jednak substancją czynną warunkującą działanie przeciwtrądzikowe bazylii eugenolowej jest eugenol (22, 23).
Badania dowodzą skuteczności olejku pozyskiwanego z liści bazylii eugenolowej w terapii przeciwtrądzikowej. Wykazuje on silnie działanie przeciwbakteryjne i przeciwzapalne. Olejek z bazylii eugenolowej po rozpuszczeniu w odpowiednim podłożu stosowany zewnętrznie na skórę trądzikową skuteczniej zmniejsza ilość zmian trądzikowych niż stosowana często w tym przypadku klindamycyna. Wprowadzenie olejku z bazylii do żelu aloesowego zwiększa stężenie olejku eterycznego w miejscu działania (8, 14). Wykazano również, że olejek z bazylii eugenolowej jest skuteczniejszy w usuwaniu zmian trądzikowych niż nadtlenek benzoilu (16).
Chmiel zwyczajny
Chmiel zwyczajny (Humulus lupulus L.) jest wieloletnią byliną, należącą do rodziny Cannabinaceae (Konopiowate), której jedynie rośliny żeńskie są uprawiane dla celów przemysłowych (5, 24). W lecznictwie wykorzystywane są szyszki chmielowe, czyli owocostany chmielu (Strobili lupuli), bogate w drugorzędowe metabolity roślin. W dojrzałych żeńskich kwiatostanach przede wszystkim występują kwasy goryczowe, terpeny, chalkony, a także glikozydy flawonolowe i katechiny. Olejek eteryczny pozyskiwany z chmielu zwyczajnego bogaty jest w monoterpeny i seskwiterpeny, które w sumie stanowią 57-82% jego zawartości. Naturalnie występującymi składnikami kwasów goryczowych są humulony (α-kwasy), lupulony (β-kwasy) i ksantohumol. Są one bardzo aktywne biologicznie: wykazują działanie przeciwbakteryjne, przeciwzapalne, przeciwutleniające, przeciwkolagenazowe, estrogenne, chemoochronne, a także proapoptotyczne i przeciwproliferacyjne w stosunku do różnych linii komórek nowotworowych. Wyciągi z szyszek chmielowych obniżają także poziom cholesterolu, zapobiegają powstawaniu wrzodów przewodu pokarmowego, obniżają ciśnienie krwi i zmniejszają libido (5, 25).
Ekstrakt z szyszek chmielu wykazuje działanie przeciwbakteryjne, szczególnie pożądane w przypadku preparatów stosowanych w terapii trądzikowej. W badaniach in vitro lupulony i ksantohumol wykazały silną aktywność przeciwdrobnoustrojową wobec bakterii Propionibacterium acnes, Staphylococcus epidermidis, Staphylococcus aureus oraz Streptococcus pyogenes, które przyczyniają się do powstawania tej choroby. Najsilniejsze działanie przeciwko P. acnes i S. pyogenes wykazały lupulony. Z kolei przeciwko S. epidermidis i S. aureus najskuteczniejsze okazały się lupulony i ksantohumol. Co ważne, nie tylko naturalnie występujące składniki ekstraktu objawiały działanie przeciwbakteryjne. Takim działaniem odznaczają się również ich chemicznie modyfikowane pochodne. Składniki ekstraktu z szyszek chmielu wykazują porównywalną aktywność przeciwbakteryjną do powszechnie stosowanych w chorobie trądzikowej antybiotyków: erytromycyny i klindamycyny. Sugeruje się łączenie ekstraktu z szyszek chmielu z antybiotykami w terapii trądzikowej, co umożliwiłoby zmniejszenie dawki antybiotyku, poprzez synergizm działania substancji oraz zmniejszenie ryzyka powstania antybiotykooporności, a także obniżenie toksyczności leku dla pacjenta. Należy jednak pamiętać, że uzyskane wyniki pochodzą z badań w warunkach in vitro, dlatego też należy potwierdzić ich skuteczność w badaniach in vivo (5, 26).
Dodatkową aktywnością ekstraktu z szyszek chmielu jest jego skuteczne działanie przeciwutleniające. Ksantohumol należący do polifenoli, a konkretnie do prenylowanych chalkonów, jest silnym przeciwutleniaczem, porównywanym do polifenonu 60 (zawierającego katechiny z zielonej herbaty), a nawet silniejszym niż witaminy E i C. Związek ten okazał się jednym z silniejszych naturalnych zmiataczy tlenu singletowego (5, 26).
Aloes zwyczajny
Powyżej zamieściliśmy fragment artykułu, do którego możesz uzyskać pełny dostęp.
Mam kod dostępu
- Aby uzyskać płatny dostęp do pełnej treści powyższego artykułu albo wszystkich artykułów (w zależności od wybranej opcji), należy wprowadzić kod.
- Wprowadzając kod, akceptują Państwo treść Regulaminu oraz potwierdzają zapoznanie się z nim.
- Aby kupić kod proszę skorzystać z jednej z poniższych opcji.
Opcja #1
29 zł
Wybieram
- dostęp do tego artykułu
- dostęp na 7 dni
uzyskany kod musi być wprowadzony na stronie artykułu, do którego został wykupiony
Opcja #2
69 zł
Wybieram
- dostęp do tego i pozostałych ponad 7000 artykułów
- dostęp na 30 dni
- najpopularniejsza opcja
Opcja #3
129 zł
Wybieram
- dostęp do tego i pozostałych ponad 7000 artykułów
- dostęp na 90 dni
- oszczędzasz 78 zł
Piśmiennictwo
1. Śpiewak R. Częstość występowania chorób skóry w losowej grupie dorosłych Polaków. Estetol Med Kosmetol 2012; 2:50-3. 2. Krasowska D. Etiopatogeneza i obraz kliniczny trądziku pospolitego. Dermatol Estet 2006; 2:67-71. 3. Trzmiel D, Święty-Lis A, Bergler-Czop B. Klinika zakażeń grzybiczych skóry i jej przydatków w praktyce lekarza rodzinnego – problem ciągle aktualny. Med Ogól Nauk Zdrow 2011; 17:212-7. 4. Mahmood T, Akhtar N, Khan BA. Herbs as alternate in treating acne. Bratislava Medical J 2012; 113:125. 5. Mielczarek M, Kołodziejczyk J, Olas B. Właściwości lecznicze chmielu zwyczajnego (Humulus lupulus L.). Post Fitoter 2010; 4:205-10. 6. Garbusińska A, Mertas A, Król W. Przegląd badań in vitro oceniających aktywność przeciwdrobnoustrojową olejku z drzewa herbacianego (Tea Tree oil). Cz. I. Post Fitoter 2010; 2:85-96. 7. Deda A. Substancje roślinne w leczeniu trądziku pospolitego. Dermatol Estet 2010; 5:311-6. 8. Aburjal T, Natsheh FM. Plants used in cosmetics. Phytother Res 2003; 17:987-1000. 9. Enshaieh S, Jooya A, Siadat H i wsp. The efficacy of 5% topical tea tree oil gel in mild to moderate acne vulgaris: A randomized, double-blind placebo controlled study. Indian J Dermatol Venerol Leprol 2007; 73:22-6. 10. Kędzia B, Alkiewicz J, Han S. Znaczenie olejku z drzewa herbacianego w fitoterapii. Cz. I. Skład olejku i jego właściwości biologiczne. Post Fitoter 2000; 2:36-40. 11. Kanlayavattanakul M, Lourith N. Therapeutic agents and herbs in topical application for acne treatment. Intern J Cosmetic Sci 2011; 33:289-97. 12. Pazyar N, Yaghoobi R, Bagherani N i wsp. A review of applications of tea tree oil in dermatology. Intern J Dermatol 2013; 52:784-90. 13. Kędzia B, Alkiewicz J, Han S. Znaczenie olejku z drzewa herbacianego w fitoterapii. Cz. II. Skład olejku i jego właściwości biologiczne. Post Fitoter 2000; 3:33-7. 14. Azimi H, Fallah-Tafti M, Khakshur A i wsp. A review of phytotherapy of acne vulgaris: Perspective of new pharmacological treatments. Fitoter 2012; 83:1306-17. 15. Reuter J, Wolfle U, Weckesser S i wsp. Which plant for which skin disease? Part 1: Atopic dermatitis, psoriasis, acne, condyloma and herpes simplex. J Deutsch Dermatol Gesselsch 2010; 8:788-96. 16. Martin KW, Ernst W. Herbal medicines for treatment of bacterial infections: a review of controlled clinical trials. J Antimicrob Chemother 2003; 51:241-6. 17. Reuter J, Wolfle U, Korting H i wsp. Which plant for which disease? Part 2: Dermatophytes, chronic venous insufficiency, photoprotection, actinic keratoses. Vitiligo, hair loss, cosmetic indications. J Deutsch Dermatol Gesselsch 2010; 8:866-73. 18. Martin KW, Ernst E. Herbal medicines for treatment of fungal infections: a systematic review of controlled clinical trials. Mycoses 2004; 47:87-92. 19. Pisulewska E, Janeczko Z. Krajowe rośliny olejkowe. Know-How, Kraków 2008. 20. Brud WS, Konopacka-Brud I. Tajemnice aromaterapii. Pachnąca apteka. Oficyna Wyd. MA, Łódź 2008. 21. Ożarowski A. Ziołolecznictwo. Poradnik dla lekarzy. Wyd. Lek. PZWL, Warszawa 1983. 22. Prabhu KS, Lobo R, Shirwwaikar AA i wsp. Ocimum gratissimum: A review of its chemical, pharmacological and ethnomedicinal properties. Open Complement Med J 2009; 1:1-15. 23. Orwa C, Mutua A, Kindt R i wsp. Agroforestree Database: a tree reference and selection guide version 4.0., 2009. 24. Górnicka J. Apteka natury. Agencja Wyd. Comes, Warszawa 1992. 25. Lamer-Zarawska E, Kowal-Gierczak B, Niedowrok J. Fitoterapia i leki roślinne. Wyd. Lek. PZWL, Warszawa 2012. 26. Yamaguchi N, Satoh-Yamaguchi K, Ono M. In vitro evaluation of antibacterial, anticollagenase, and antioxidant activities of hop components (Humulus lupulus) addressing acne vulgaris. Phytomed 2009; 16:396-8. 27. Ożarowski A, Rumińska A, Suchorska K i wsp. Leksykon roślin leczniczych. PWRiL, Warszawa 1990. 28. Jambor J, Horoszkiewicz-Hassan M, Krawczyk A. Znaczenie aloesu w dermatologii i kosmetyce. Post Fitoter 2002; 3-4:50-2. 29. Davis SC, Perez R. Cosmeceutical and natural products: wound healing. Clin Dermatol 2009; 27:502-6. 30. Artheton P. Aloe vera: magic or medicine? Nurs Stand 1998; 41:49-54. 31. Hamman JH. Composition and applications of Aloe vera leaf gel. Molecules 2008; 13:1599-616. 32. Majewska I, Gendaszewska-Darmach E. Proangiogenic activity of plant extracts in accelerating wound healing – a new face of old phytomedicines. Acta Biochim Polon 2011; 58(4):449-60. 33. Liptak JM. An overview of the topical management of wounds. Austral Veter J 1997; 6:408-13. 34. Kowalczyk B. Wąkrota azjatycka w lecznictwie i kosmetologii. Panacea 2010; 33:14-5. 35. Bylka W, Znajdek-Awiżeń P, Studzińska-Sroka E i wsp. Centella asiatica in cosmetology. Post Dermatol Alergol 2013; 30:46-9. 36. Król D. Wąkrota azjatycka (Centella asiatica L.) – właściwości lecznicze. Post Fitoter 2010; 2:101-5. 37. Zheng C, Qin L. Chemical components of Centella asiatica and their bioactivities. J Chin Integr Med 2007; 5:348-51. 38. Filipowicz N, Ochocka JR. Jałowiec pospolity Juniperus communis L. – popularna lecznicza roślina olejkowa. Post Fitoter 2008; 1:26-31. 39. Solomon E, Berg L, Martin D i wsp. Biologia. Oficyna Wyd. Multico, Warszawa 1996. 40. Cavaleiro C, Pinto E, Goncalves MJ i wsp. Antifungal activity of Juniperus essential oils against dermatophyte, Aspergillus and Candida strains. J Appl Microbiol 2006; 100:1333-8. 41. Studzińska-Sroka E, Bylka W. Aktywność przeciwdrobnoustrojowa metabolitów wtórnych porostów. Post Fitoter 2010; 1:23-9. 42. Galanty A, Koczurkiewicz P, Burakowska D i wsp. Aktywność biologiczna kwasu usninowego. Post Fitoter 2012; 3:162-72.
