Przy zagwarantowaniu dużej niezależności państw członkowskich w zakresie prowadzonej polityki zdrowotnej Komisja Europejska (KE) podejmuje liczne działania w celu usprawnienia wymiany dobrych praktyk i obiegu informacji między krajami Unii Europejskiej (UE) w obszarze zdrowia. Do zadań KE i agencji przez nią powołanych należy między innymi reagowanie w obliczu zagrożeń dla zdrowia ludności nie tylko w obrębie UE, ale również poza jej granicami.

Sekcją KE odpowiedzialną za szeroko pojęte zdrowie jest Dyrekcja Generalna ds. Zdrowia i Bezpieczeństwa Żywności (DG SANTE), przemianowana w 2015 roku z Dyrekcji Generalnej Zdrowia i Ochrony Konsumentów (DG SANCO). Do celów DG SANTE należy chronienie zdrowia ludności, czuwanie, aby żywność była bezpieczna i zdrowa, a także dbanie o zdrowie i warunki hodowli zwierząt oraz o stan roślin uprawnych i lasów. Liczba pracowników zatrudnionych w DG SANTE wynosi ok. 960 osób (1), przy czym może się ona zwiększyć przy wystąpieniu sytuacji wymagającej ze strony KE dodatkowych interwencji. W obrębie DG SANTE obowiązki podzielone są między jednostkami administracyjnymi (ang. Units) z siedzibami w Brukseli (660 osób), w Luksemburgu (120) oraz w Grange (180), niedaleko Dublina. Sprawami ogólnymi (ang. General Affairs) zajmuje się oddział „A” DG SANTE. W strukturze Dyrekcji nie wyróżniono oddziału „B”, natomiast oddziały „C” oraz „D” pracują odpowiednio nad zdrowiem publicznym oraz systemami zdrowia i produktami leczniczymi. Bezpieczeństwo żywności, łańcuch żywnościowy oraz weterynaria leżą w domenie oddziałów „E”, „F” i „G” (2). Przy DG SANTE powołana jest także Agencja Wykonawcza ds. Konsumentów, Zdrowia, Rolnictwa i Żywności (CHAFEA), która pomaga w zarządzaniu programami na rzecz zdrowia i ich finansowaniu. Główną jednostką odpowiedzialną za identyfikację potencjalnie poważnych zagrożeń dla zdrowia, mogących przekraczać granice krajów EU, jest oddział „C3” w Luksemburgu.

Ze względu na dużą złożoność zagadnień opracowywanych w KE, prace jednej Dyrekcji Generalnej często przenikają się z obowiązkami innej i wymagają nie tylko zwartej współpracy w obrębie samej KE, ale również ścisłej kooperacji z instytucjami zewnętrznymi i agencjami UE. Jedną z takich agencji, kluczowych dla funkcjonowania DG SANTE, jest powołane w 2004 roku Europejskie Centrum ds. Zapobiegania i Kontroli Chorób (European Centre for Disease Prevention and Control – ECDC). Zadaniem ECDC jest identyfikacja i ocena bieżących oraz nadchodzących zagrożeniach dla zdrowia ludzkiego ze strony chorób zakaźnych oraz informowanie o nich krajów UE (3). Znaczenie ECDC zostało bardzo szybko potwierdzone wraz z pojawieniem się zagrożeń związanych z wirusem grypy H5N1. KE współpracuje również z innymi organizacjami i instytucjami, a przede wszystkim z państwami członkowskimi UE.

Artykuł przedstawia wybrane zagadnienia związane ze sposobami działania KE w ramach DG SANTE (oddział „C3”) oraz ECDC w sytuacjach kryzysowych, wraz z niektórymi narzędziami do tego wykorzystywanymi.

Najważniejszym dokumentem UE określającym podstawowe działania, organizację pracy i postępowanie w obliczu poważnych transgranicznych zagrożeń biologicznych, chemicznych, środowiskowych czy nieznanego pochodzenia jest Decyzja Parlamentu Europejskiego i Rady Europejskiej nr 1082/2013/UE (4). Decyzja ma bezpośredni związek z Międzynarodowymi Przepisami Zdrowotnymi (International Health Regulations) przyjętymi przez państwa członkowskie Światowej Organizacji Zdrowia (ŚOZ) w 2005 roku. Stanowi ona podstawę pracy dla tych działów KE, które stoją na straży zdrowia i bezpieczeństwa obywateli UE. W dokumencie ściśle określono rodzaje zdarzeń, na które organy UE zobowiązane są reagować:

– zagrożenia pochodzenia biologicznego (choroby zakaźne, oporność antybiotykowa, zakażenia związane z opieką zdrowotną, biotoksyny),

– zagrożenia pochodzenia chemicznego,

– zagrożenia pochodzenia środowiskowego,

– zagrożenia niezidentyfikowanego pochodzenia, sytuacje nadzwyczajne, niosące zagrożenie dla zdrowia publicznego o zasięgu międzynarodowym.

Praktycznymi przykładami ilustrującymi powyższe kategorie mogą być: pojawienie się zbiorowej infekcji podczas dużego międzynarodowego zgromadzenia, identyfikacja towarów podejrzanych o zawartość groźnych drobnoustrojów (transportowanych przez granice krajów UE) czy wpływ katastrof naturalnych (np. erupcja wulkanu na Islandii w 2010 roku). Należy podkreślić, że KE wraz z odpowiednimi agencjami uruchamia swój aparat monitorujący w obliczu zdarzeń o dużym stopniu zagrożenia, mogących potencjalnie rozprzestrzenić się z jednego kraju Europejskiego Obszaru Gospodarczego (European Economic Area – EEA) na inne, lub też w sytuacji identyfikacji zagrożeń płynących spoza granic EEA. Zdarzenia epidemiologiczne o niskim stopniu zagrożenia, toczące się w obrębie jednego kraju, przy niewielkim ryzyku przekroczenia granic, zazwyczaj nie leżą w gestii oddziału „C3” DG SANTE.

Ważnym elementem strategii komunikacyjnej w przypadku wystąpienia kryzysu jest System Wczesnego Ostrzegania i Reagowania (Early Warning and Response System – EWRS). Każdy z krajów EEA, poprzez swoich przedstawicieli, ma zastrzeżony dostęp do tego interaktywnego forum, stworzonego z myślą o szybkim przekazywaniu informacji w przypadku wystąpienia nagłego, masowego zagrożenia zdrowotnego w regionie europejskim. Dostęp do EWRS mają również takie instytucje, jak ŚOZ, Europejska Agencja Leków (EMA) czy Europejski Urząd ds. Bezpieczeństwa Żywności (EFSA). W zależności od zebranych danych dotyczących konkretnego zdarzenia, kraje lub instytucje informują wybrane jednostki bądź wszystkich uczestników forum o potencjalnym ryzyku. Dla przykładu, jednym z wydarzeń zamieszczonych w systemie EWRS było odkrycie licznej grupy martwego ptactwa w okolicy zbiornika wodnego na terenie Bułgarii. Stanowiło to przesłankę do ukierunkowania nadzoru epidemiologicznego na to zdarzenie, celem zbadania sytuacji pod kątem np. wystąpienia ptasiej grypy oraz oceny ryzyka rozprzestrzeniania się potencjalnego czynnika zakaźnego.

Ścisła współpraca ze środowiskiem międzynarodowym, rządami krajów bezpośrednio zagrożonych oraz sięganie do opinii ekspertów stanowią nieodzowną część pracy KE w obliczu transgranicznych zagrożeń. Czas reagowania na poszczególne informacje (przekazywanie ostrzeżenia i podejmowanie kroków w celu wypracowania rozwiązania) skracany jest do minimum dzięki komunikacji między osobami odpowiedzialnymi w systemie EWRS za cyrkulację rzetelnych i sprawdzonych danych. Pracownicy oddziału „C3” DG SANTE pełnią całodobowe telefoniczne i mailowe dyżury, które umożliwiają natychmiastowe uruchomienie kaskady postępowania w przypadku alarmu niecierpiącego zwłoki.