Pierwotny hiperaldosteronizm (PA) należy do schorzeń nadnerczy charakteryzujących się wzmożoną produkcją aldosteronu i jak się obecnie sądzi, może dotyczyć nawet 5-10% pacjentów z nadciśnieniem tętniczym (1). Do przyczyn PA zalicza się: gruczolak kory nadnerczy produkujący aldosteron, jednostronny lub – częściej występujący – obustronny przerost kory nadnerczy (> 50% pacjentów), rak kory nadnerczy produkujący aldosteron, ektopowe wydzielanie aldosteronu przez nowotwór zlokalizowany poza nadnerczem oraz inne rzadkie rodzinne postacie hiperaldosteronizmu o podłożu genetycznym (2). Wytyczne Amerykańskiego Towarzystwa Endokrynologicznego (The Endocrine Society Clinical Practice Guideline) z 2016 roku zalecają wykonywać badania przesiewowe przede wszystkim u osób z nadciśnieniem tętniczym, u których obraz kliniczny może wskazywać na podejrzenie PA i są to pacjenci: z umiarkowanym do ciężkiego lub opornym na leczenie nadciśnieniem tętniczym, z nadciśnieniem i hipokaliemią samoistną lub indukowaną lekami moczopędnymi, nadciśnieniem towarzyszącym guzom typu incydentaloma nadnerczy oraz u pacjentów z wczesnym rozwojem nadciśnienia tętniczego i dodatnim wywiadem rodzinnym lub u których wystąpił udar mózgu (< 40 lat). PA jest częściej diagnozowane u pacjentów z chorobami metabolicznymi, takimi jak: otyłość i cukrzyca oraz u pacjentów z obturacyjnym bezdechem sennym (1).

Krew na badanie stężenia aldosteronu zaleca się pobierać w godzinach rannych (8.00-9.00), gdyż w godzinach popołudniowych i wieczornych jego stężenie może być o 30% niższe. Krew do badania należy pobierać 2 godziny po pionizacji w warunkach ambulatoryjnych (pacjent może siedzieć, chodzić lub stać), natomiast u pacjentów hospitalizowanych krew pobiera się rano (po całonocnym spoczynku) i 2 godziny po pionizacji. Należy również pamiętać, iż krew na oznaczenie stężenia aldosteronu należy pobrać jednoczasowo i w takich samych warunkach jak do pomiaru aktywności reninowej osocza (ARO) czy oznaczenia bezpośredniego stężenia reniny (ang. direct renin concentration – DRC) (3). Stężenia aldosteronu są średnio o około 50% niższe u pacjentów po leżeniu niż po pionizacji, co wyrażone jest również w odmiennych zakresach referencyjnych odnoszących się do postawy ciała i jej zmian. Przykładowy zakres wartości referencyjnych dla aldosteronu oznaczanego we krwi metodą radioimmunologiczną – RIA (producent zestawu: ZenTech, RIAZENco, Belgia) wynosi: po leżeniu 10-160 pg/ml, 2 godziny po pionizacji 35-300 pg/ml, natomiast dla metody immunochemiluminescencyjnej (CLIA) na analizatorze LIAISON XL (firmy DiaSorin, Włochy) wynosi: po leżeniu 18-232 pg/ml, po pionizacji 25-392 pg/ml.

U kobiet optymalnym okresem do badania stężenia aldosteronu i jego wydalania z moczem jest pierwsza połowa cyklu miesięcznego. Ponadto we krwi kobiet w okresie przedmenopauzalnym obserwuje się wyższe stężenia aldosteronu (podobnie jak progesteronu) aniżeli u kobiet po menopauzie. Uważa się, że progesteron może stymulować komórki kory nadnerczy do produkcji aldosteronu (4).

Przygotowanie pacjenta do badania polega na stosowaniu diety (100-200 mmol Na⁺ i 60-80 mmol K⁺) i uzupełnieniu niedoborów potasu we krwi. Leki wpływające na stężenie aldosteronu (inhibitory konwertazy, blokery AT2, antagoniści aldosteronu, diuretyki, β-blokery, steroidy, doustne leki antykoncepcyjne, niesteroidowe leki przeciwzapalne), jeśli to możliwe, powinno się odstawić na 2-6 tygodni przed badaniem. Wpływ leków na stężenie aldosteronu, aktywności reninowej osocza/reniny i wskaźnika aldosteron / renina przedstawiono w tabeli 1. Na wyniki stężenia aldosteronu może wpływać również duża zawartość soli w diecie. Podczas ciężkich chorób stężenie aldosteronu może być niskie lub bardzo niskie, natomiast stres i nadmierny wysiłek mogą okresowo powodować zwyżki stężenia aldosteronu (5).

Rutynowe oznaczenia stężenia aldosteronu wykonuje się metodami manualnymi – metodą izotopową (RIA) albo immunoenzymatyczną (ELISA). Od pewnego czasu dostępne są również oznaczenia aldosteronu na zautomatyzowanym analizatorze – metoda CLIA, a także techniką chromatograficzną (LC-MS/MS), charakteryzującą się dużą precyzją i swoistością (6-9).

Stężenie aldosteronu może być oznaczane we krwi (w surowicy lub w osoczu EDTA₂K) oraz w moczu. Wyniki aldosteronu mogą różnić się w zależności od tego, czy oznaczamy stężenie aldosteronu w osoczu EDTA₂K, czy w surowicy, zatem należy stosować jeden rodzaj materiału biologicznego do badania i odnosić odpowiednie zakresy referencyjne do stosowanego materiału. Zlecając badanie wydalania metabolitów aldosteronu w dobowej zbiórce moczu (pochodne glukuronianowe), należy poinformować pacjenta, że zebrany mocz trzeba zakwasić kwasem bornym (1 g na 100 ml), natomiast przed wykonaniem samego oznaczenia należy przeprowadzić hydrolizę (kwaśną lub enzymatyczną) zgodnie z zaleceniami producenta zestawu odczynnikowego (10).

Wyniki stężenia aldosteronu we krwi mogą być wyrażone w pg/ml, ng/dl lub pmol/l. Przeliczenie stężenia aldosteronu we krwi z pg/ml x 2,77 = stężenie aldosteronu wyrażone w pmol/l (1 pg/ml = 2,77 pmol/l). Wydalanie aldosteronu z moczem (DZM) wyrażone jest zwykle w μg/24 h. Górny zakres podawanych wartości referencyjnych dla metody RIA i CLIA wynosi ok. 28-30 μg/24 h. Jednak ilość wydalanego aldosteronu z moczem ≥ 12-14 μg/24 h traktowana jest już jako wartość podejrzana (wynik określa się jako „szarą strefę”) i wymaga dalszej szczegółowej diagnostyki (11). Można również wyliczyć wskaźnik aldosteron / kreatynina, wynik > 3,0 ng/mg wykazywał 91% specyficzności u 102 pacjentów z potwierdzonym pierwotnym hiperaldosteronizmem względem pacjentów z samoistnym nadciśnieniem, natomiast czułość tego wskaźnika wynosiła 51% i była podobna do czułości oznaczania stężenia aldosteronu w DZM (44%) (12).

Oznaczanie wydalania aldosteronu z moczem wraz z wyznaczeniem wskaźników ARR (ang. aldosterone-to-renin ratio) albo ADRR (ang. aldosterone-to-direct renin ratio) w wielu ośrodkach należy do badań przesiewowych. Ponadto, część badaczy uważa, że badanie wydalania aldosteronu z moczem jest lepszym wskaźnikiem w diagnostyce niż pojedyncze oznaczenie stężenia aldosteronu we krwi. Według innych czułość tego oznaczenia jest podobna do oznaczenia stężenia w osoczu lub surowicy. Jednak sama czułość oznaczania wydalania aldosteronu z moczem w diagnostyce przesiewowej jest znacznie mniejsza niż wskaźników ARR i ADRR. Ograniczeniem tego badania może być także nieprawidłowo przeprowadzona dobowa zbiórka moczu (13, 14).

W diagnostyce układu RAA renina może być oznaczana w dwojaki sposób: jako bezpośrednie badanie stężenia białka (DRC) lub jako aktywność enzymatyczna (proteolityczna) – aktywność reninowa osocza (ARO). ARO rutynowo oznacza się metodą RIA. Zasadą metody jest pomiar ilości angiotensyny I wytworzonej w temp. 37°C pod wpływem reniny obecnej w osoczu względem endogennej angiotensyny I zmierzonej w próbce pozostawionej w +4°C. Wynik wyraża się w ng/ml/h (15, 16). ARO można również oznaczyć techniką LC-MS/MS (17). Stężenie reniny oznacza się rutynowo metodami manualnymi: metodą immunoradiometryczną (IRMA), metodą ELISA i CLIA. Dostępna jest również metoda CLIA na zautomatyzowanym analizatorze LIAISON lub LIAISON XL firmy DiaSorin. W metodach tych wykorzystuje się dwa przeciwciała monoklonalne, z których jedno jest specyficzne dla reniny, drugie natomiast dla reniny i aktywnej proreniny.

Wyniki stężenia reniny wyraża się w mU/L, ng/L, pg/ml lub μIU/ml. Korzystając z przelicznika, można przeliczyć stężenie DRC z pg/ml (ng/L) na mU/L (1 pg/ml = 1,67 mU/L). Wyniki aktywności reninowej osocza wyrażone w ng/ml/h = 12,8 x pmol/l/min (1 ng/ml/h = 12,8 pmol/l/min) (18, 19).