Zgodnie z klasyfikacją etiologiczną Światowej Organizacji Zdrowia (WHO) wyróżnia się cztery podstawowe typy cukrzycy: cukrzycę typu 1, cukrzycę typu 2, cukrzycę ciążową oraz inne specyficzne typy cukrzycy, w stosunku do których używa się często terminu „cukrzyca wtórna”, aby podkreślić znana? etiologie?. Do innych specyficznych typów cukrzycy zaliczamy między innymi cukrzycę w przebiegu endokrynopatii. Zaburzenia gospodarki węglowodanowej w chorobach endokrynologicznych powstają najczęściej w wyniku działania nadmiaru hormonów wywierających efekt antagonistyczny w stosunku do insuliny (np. hormon wzrostu, glukokortykoidy, glukagon), zmniejszających jej sekrecję (np. somatostatyna) lub wywołujących oba te zjawiska jednocześnie (np. katecholaminy) (1). Najbardziej charakterystyczną cechą wtórnych zaburzeń gospodarki węglowodanowej jest ich odwracalność. Objawy cukrzycy zwykle ustępują całkowicie lub ulegają znacznemu zmniejszeniu po wyleczeniu zaburzeń endokrynologicznych (2-4). Pełna normalizacja glikemii zależy od wielu czynników, m.in. od: wieku chorego, czasu trwania i stopnia nasilenia zaburzeń hormonalnych, predyspozycji genetycznej (5). Należy też zauważyć, że u chorych z cukrzycą wtórną do zaburzeń endokrynologicznych zarówno powikłania mikronaczyniowe, jak i kwasica ketonowa są bardzo rzadkie (6). Wpływ hormonów na wydzielanie insuliny i metabolizm węglowodanów przedstawiono w tabeli 1.

Akromegalia jest chorobą spowodowaną nadmiernym wydzielaniem hormonu wzrostu (GH) oraz insulinopodobnego czynnika wzrostu typu 1 (IGF-1). U ponad 95% pacjentów za nadprodukcję GH odpowiada gruczolak przysadki mózgowej wywodzący się z komórek somatotropowych (10). Hormon wzrostu wywiera działanie przeciwstawne do insuliny na metabolizm glukozy i lipidów. Hipersekrecja GH prowadzi do zmniejszenia wpływu insuliny na hamowanie wątrobowej produkcji glukozy (11) oraz do zmniejszenia utylizacji glukozy poprzez hamowanie produkcji glikogenu w mięśniach szkieletowych (12). Dodatkowo hormon wzrostu nasila lipolizę w tkance tłuszczowej oraz zwiększa uwalnianie i oksydację kwasów tłuszczowych, przez co potęguje insulinooporność. Sekrecja insuliny w akromegalii jest zwiększona (13). Częstość cukrzycy u osób z akromegalią wynosi 19-56%, natomiast upośledzoną tolerancję glukozy obserwuje się u 16-46% pacjentów (14). Czynnikami ryzyka wpływającymi na rozwój zaburzeń gospodarki węglowodanowej są: wiek, duże stężenie GH, czas trwania choroby (15), a także dodatni wywiad rodzinny w kierunku nadciśnienia tętniczego i cukrzycy (16). Należy jednak zauważyć, że niektórzy autorzy nie stwierdzali różnicy w stężeniach GH, IGF-1 czy też w czasie trwania choroby pomiędzy osobami z zaburzeniami gospodarki węglowodanowej oraz z prawidłową glikemią (17-19).

Czynnikiem sprzyjającym rozwojowi cukrzycy w przebiegu akromegalii mogą być również leki. Analogi somatostatyny (SSA) wpływają na metabolizm glukozy zarówno poprzez zmniejszanie sekrecji insuliny, jak i obniżanie stężenia GH i IGF-1 (20, 21).

U pacjentów z cukrzycą w przebiegu akromegalii rzadko występują powikłania mikronaczyniowe (22, 23), częstym problemem są natomiast (szczególnie przy współistniejącym nadciśnieniu tętniczym) powikłania makroangiopatyczne.

Leczenie zaburzeń gospodarki węglowodanowej u pacjentów z akromegalią powinno być ukierunkowane na leczenie choroby podstawowej. Wyniki badań wskazują, że u pacjentów z akromegalią i cukrzycą po leczeniu operacyjnym gruczolaka przysadki mózgowej całkowite wyleczenie cukrzycy obserwuje się u około 70%, natomiast u 30% utrzymuje się nieprawidłowa tolerancja glukozy (15). U pacjentów z cukrzycą, która rozwinęła się w trakcie leczenia analogami somatostatyny, dobrą opcją terapeutyczną są leki zwiększające wydzielanie insuliny lub insulina egzogenna (szczególnie długo działające analogi insuliny) (22). W leczeniu akromegalii u chorych opornych na SSA stosuje się antagonistę receptora hormonu wzrostu – pegwisomant. Lek ten poprawia insulinowrażliwość i tolerancję glukozy (24) i wydaje się być szczególnie odpowiedni dla pacjentów odpornych na SSA ze współistniejącą cukrzycą (25).

Zespół Cushinga spowodowany jest nadprodukcją kortyzolu w warstwie pasmowatej kory nadnerczy lub stosowaniem egzogennych kortykosterydów. Nadmierne wytwarzanie kortyzolu może być pierwotne (guz kory nadnercza, obustronny rozrost kory nadnercza) lub wtórne – zależne od ACTH (nadmierna sekrecja ACTH przez gruczolaka przysadki lub ekotopowe wydzielanie przez guzy znajdujące się poza centralnym układem nerwowym). Glikortykosteroidy podobnie jak hormon wzrostu działają antagonistycznie do insuliny. Nasilają wątrobową produkcję glukozy poprzez zwiększenie aktywności enzymów szlaku glukoneogenezy. Ponadto zwiększają wrażliwość wątroby na działanie hormonów glukoneogenezy (glukagonu i epinefryny) oraz podaż substratów (aminokwasów i glicerolu) powstających w wyniku proteolizy w mięśniach i lipolizy w tkance tłuszczowej. Nasilają również syntezę i gromadzenie glikogenu w wątrobie (5, 26). Glikortykosteroidy upośledzają utylizację glukozy przez tkanki obwodowe poprzez zmniejszenie ekspresji transporterów glukozy i ograniczenie ich wewnątrzkomórkowej translokacji. Do rozwoju insulinooporności prowadzi też nasilenie lipolizy i uwalnianie wolnych kwasów tłuszczowych. Na skutek zmniejszonej wrażliwości na insulinę dochodzi do kompensacyjnej hiperinsulinemii (1).

Częstość upośledzonej tolerancji glukozy w zespole Cushinga ocenia się na 60-70%, cukrzyca występuje u ok. 20-50% pacjentów (27, 28). Zaburzenia gospodarki węglowodanowej w hiperkortyzolemii przypominają swym obrazem klinicznym cukrzycę typu 2 i bardzo rzadko prowadzą do kwasicy ketonowej (5). Przewlekła hiperkortyzolemia powoduje otyłość centralną, prowadzi do nadciśnienia tętniczego, dyslipidemii oraz zwiększa gotowość prozakrzepową. Cechy zespołu metabolicznego widoczne są praktycznie u każdego chorego z zespołem Cushinga (22).