Termin „inteligencja emocjonalna” (IE) oznacza: zdolność spostrzegania, oceny i wyrażania emocji w trafny i przystosowawczy sposób, zdolność rozumienia emocji i wiedzę o nich, zdolność docierania do i/lub wzbudzania emocji, które wspomagają aktywność poznawczą oraz zdolność kontrolowania emocji własnych i innych ludzi (1). Od momentu pojawienia się w psychologii pojęcia „inteligencji emocjonalnej” mija ćwierć wieku (2). W tym czasie koncepcja zyskała ogromną popularność, widoczną zarówno w badaniach naukowych, jak również w zainteresowaniu praktyków. Wydaje się, że idea IE mogła być odpowiedzią na ważne ludzkie potrzeby i wiązała się z opozycją przeciwko dominacji konceptu inteligencji ogólnej (IQ). Mayer i Salovey sugerowali, że przetwarzanie informacji o emocjach wymaga innych umiejętności od tych, jakie są potrzebne do przetwarzania informacji werbalnych, matematycznych czy wzrokowo-przestrzennych, używanych w tradycyjnych testach na inteligencję (1). Goleman wyakcentował tezę, że sukces w pracy i osiąganie ważnych celów życiowych nie wynika z inteligencji ogólnej (IQ), lecz właśnie emocjonalnej (IE) (3). Owa zdolność do rozpoznawania i radzenia sobie z emocjami własnymi i innych zaczęła stanowić przeciwwagę do przekonania, że wyłącznie czynniki genetyczne determinują granicę naszej inteligencji i wyznaczają powodzenie w życiu. Popularność pojęcia IE wynika również z faktu, że w przeciwieństwie do IQ, determinowana jest przez środowisko i może być rozwijana (4). Skuteczne radzenie sobie w życiu zależy od zintegrowanego działania wielu kompetencji emocjonalnych, a deficyty w spostrzeganiu i wyrażaniu emocji zaburzają rozwój i funkcjonowanie człowieka (5). Osoby, które lepiej rozpoznają i rozumieją swoje stany emocjonalne, są mniej depresyjne (6).

W prezentowanej pracy odwołujemy się również do koncepcji kompetencji społecznych, rozumianych jako umiejętności radzenia sobie w sytuacjach społecznych, powstające w toku treningu w rzeczywistych sytuacjach społecznych, których efektywność zależy od inteligencji emocjonalnej. Tak więc kompetencje społeczne i IE należą do tej samej grupy pojęć, choć należy wspomnieć, że intensywność treningu społecznego, w którym kształtowane są kompetencje emocjonalne, zależy również od takich zmiennych, jak osobowość czy temperament (7).

Badania wskazują, że w zawodach medycznych IE związana jest z efektywnością w pracy. Wysoki poziom IE negatywnie koreluje z poziomem stresu (8), a pozytywnie z motywacją do współpracy i jakością pracy zespołowej (9, 10), satysfakcją z pracy (11, 12) i co wydaje się być najważniejsze – z oceną satysfakcji pacjentów z opieki medycznej (13, 14). Satysfakcja zawodowa związana jest przede wszystkim z takimi elementami inteligencji emocjonalnej, jak „emocjonalna zrozumiałość” (ang. emotional clarity), czyli zdolności do rozumienia, nazywania i identyfikowania własnych emocji, oraz „emocjonalna naprawa” (ang. emotional repair), rozumianą jako umiejętność przerywania negatywnych, a podtrzymywania pozytywnych stanów emocjonalnych (15). Pracownicy sektora ochrony zdrowia uzyskujący wysokie wyniki w zakresie wymienionych obszarów IE odczuwają mniejszy stres, natomiast osoby z wysokimi wynikami na skali „skoncentrowanie na emocjach” (ang. attention to emotions) doświadczają większego stresu związanego z pracą (16). Warto także wspomnieć, iż u pracowników opieki zdrowotnej na szczeblu kierowniczym widoczny jest pozytywny związek inteligencji emocjonalnej z zaangażowaniem zawodowym (17).

Wyniki dotyczące związku inteligencji emocjonalnej z płcią w zawodach medycznych są sprzeczne. Większość badań sugeruje jednak, że inteligencja emocjonalna jest lepiej rozwinięta u kobiet (18-22). Pogląd na temat rozwoju IE wraz z wiekiem również znajduje swoje potwierdzenie w większości badań dotyczących zawodów medycznych. Poziom inteligencji emocjonalnej lekarzy koreluje dodatnio z ich wiekiem i doświadczeniem zawodowym (23). Można także zaobserwować intrygujące zjawisko dotyczące procesu edukacji lekarzy. Studenci kończący studia medyczne w porównaniu do tych rozpoczynających edukację uzyskują wyższe wyniki w zakresie zdolności do „rozumienia i analizy” oraz „regulacji emocji” (18).

Celem prezentowanej pracy jest porównanie poziomu inteligencji emocjonalnej i kompetencji społecznych wśród studentów medycyny i innych kierunków medycznych Pomorskiego Uniwersytetu Medycznego w Szczecinie. Dodatkowym celem jest porównanie wymienionych zmiennych ze względu na płeć badanych.

Badaniami objęto 328 studentów Pomorskiego Uniwersytetu Medycznego w Szczecinie: 181 studentów medycyny (M = 21 ± 0,8) oraz 147 studentów Wydziału Nauk o Zdrowiu na kierunkach: pielęgniarstwo, położnictwo, promocja zdrowia, kosmetologia, ratownictwo, dietetyka (M = 22 ± 2,0). Badani wypełniali kwestionariusze poza zajęciami i oddawali je na kolejnych. Procedurę przeprowadziła osoba z zewnątrz (odsetek odpowiedzi 328/430 = 76%; kobiety = 68%).

Do oceny inteligencji emocjonalnej wykorzystano Dwuwymiarowy Inwentarz Inteligencji Emocjonalnej DINEMO (24) oparty na modelu Salovey i Mayer (2). Narzędzie przeznaczone jest do pomiaru podstawowych składowych inteligencji emocjonalnej, takich jak: zdolności do uzyskiwania przez jednostkę dostępu do własnych i cudzych emocji, respektowania ich i rozumienia ich funkcji, ocenianych na podstawie tego, jak badana osoba interpretuje różne emocjogenne sytuacje i jak skłonna jest na nie reagować. Kwestionariusz składa się z dwóch skal: interpersonalnej i intrapersonalnej. Skala dotycząca umiejętności interpersonalnych oznacza zdolność do rozpoznawania, rozumienia i respektowania emocji innych ludzi. Skala dotycząca umiejętności intrapersonalnych oznacza zdolność do uświadamiania sobie, rozumienia, respektowania i wyrażania własnych emocji. Kwestionariusz składa się z 33 pozycji testowych. Ocena dokonana jest na podstawie interpretacji różnych sytuacji wzbudzających emocje oraz skłonności osoby badanej do określonego reagowania na nie. Badany ma wybrać najbardziej typową dla siebie reakcję. Zawsze tylko jedna odpowiedź uznawana jest za prawidłową i uzyskuje 1 punkt. Wysoki wynik w skali dotyczącej umiejętności interpersonalnych uzyskują osoby trafnie rozpoznające emocje u innych ludzi. Rozumieją one reakcje emocjonalne innych i potrafią przewidzieć ich skutki, potrafią także skutecznie wpływać na stany emocjonalne innych. Wysokie wyniki w skali dotyczącej umiejętności intrapersonalnych uzyskują osoby uświadamiające sobie swoje stany emocjonalne, rozumiejące ich przyczyny, doceniające wartość informacyjną doświadczanych emocji oraz biorące je pod uwagę w podejmowaniu decyzji. Ponadto umiejące wyrażać swoje emocje w sposób dostosowany do wymagań sytuacji (24).

Do oceny kompetencji społecznych zastosowano Kwestionariusz Kompetencji Społecznych – KKS. Narzędzie ocenia umiejętności radzenia sobie w sytuacjach społecznych, powstające w toku treningu w rzeczywistych sytuacjach społecznych, których efektywność zależy od inteligencji społecznej i emocjonalnej (7). Poszczególne pozycje kwestionariusza to określenia różnych czynności o charakterze społecznym, w których mają miejsce bezpośrednie kontakty interpersonalne. Diagnoza kompetencji społecznych odbywa się na trzech skalach czynnikowych:

1. Kompetencje warunkujące efektywność zachowań w sytuacjach intymnych: bliski kontakt interpersonalny, umiejętności związane z ujawnianiem, np. zwierzaniem się z osobistych problemów lub wysłuchiwaniem zwierzeń.

2. Kompetencje warunkujące efektywność zachowań w sytuacjach ekspozycji społecznych, czyli bycie obiektem uwagi i potencjalnej oceny ze strony wielu osób.

3. Kompetencje warunkujące efektywność zachowań w sytuacjach wymagających asertywności, które oznaczają realizację własnych celów czy potrzeb poprzez wywieranie wpływu na innych lub opieranie się wpływowi innych.