W 1978 roku na łamach „Przeglądu Lekarskiego” ukazał się artykuł Stanisława Kłodzińskiego na temat biografii mjr. Jana Marii Suchomela (1). Autor znał osobiście Jana, chciał też upamiętnić losy więźniów lekarzy, którzy znaleźli się podczas II wojny światowej w obozach zagłady (zarówno Stanisław Kłodziński, jak i Jan Maria Suchomel doświadczyli podobnego – pod tym względem – losu). Sądzę, że warto dopełnić biografię mjr. lek. Jana Marii Suchomela, posiłkując się również relacjami członków rodziny doktora oraz materiałami archiwalnymi (znajdującymi się w ich zbiorach).

Jan Maria Suchomel urodził się 22 czerwca 1906 roku we Lwowie w rodzinie o czeskich korzeniach. Był najmłodszym, dwunastym dzieckiem Wincenta Suchomela i Anny (z domu Fucik). Kształcił się w Państwowym Gimnazjum VII im. Tadeusza Kościuszki we Lwowie. Po śmierci ojca (w 1924 roku), gdy rodzina zaczęła zmagać się z problemami finansowymi, Jan postanowił kontynuować naukę w Szkole Podchorążych Sanitarnych w Warszawie. W 1934 roku został jej absolwentem, uzyskując dyplom lekarski i jednocześnie otrzymując rangę podporucznika. Następnie odbył staż lekarski, m.in. w Zakopanem, stopniowo specjalizując się w radiologii i radiodiagnostyce (ryc. 1). Od 1936 roku pracował w Poznaniu w Szpitalu Szkolnym Centrum Wyszkolenia Sanitarnego oraz w Siódmym Szpitalu Okręgowym.

Jeszcze w trakcie studiów poślubił Marię z rodziny Śliwów, którą poznał w Krakowie. W maju 1935 roku urodziła się ich córka Maria. Rodzina Suchomelów wpierw osiadła w Krakowie, przy czym Jan – zobowiązany do służby wojskowej – często podróżował.

Już w 1937 roku Jan Maria Suchomel pracował jako lekarz wojskowy dla 64. pp w Grudziądzu, a następnie objął funkcję lekarza pułkowego 2. Pułku Strzelców Podhalańskich w Sanoku (1937-1938) (2). Od 1939 roku został lekarzem Piątego Szpitala Okręgowego w Krakowie, a przed spodziewaną wojną z Niemcami został naczelnym lekarzem 202. Rezerwowego Pułku Piechoty Śląsko-Cieszyńskiej Półbrygady Obrony Narodowej w Bielsku (3). Według Stanisława Kłodzińskiego „pułk ten został przydzielony w ramach mobilizacji – w miejsce Pierwszego pułku strzelców pieszych – do 21. Dywizji Piechoty Górskiej gen. bryg. Józefa Kustronia (Grupa Operacyjna «Bielsko», potem przemianowana na «Boruta», w składzie Armii «Kraków»). Szlak bojowy tej dywizji wiódł od rejonu Cieszyna, Bielska i Pszczyny, przez obszary na południe od Krakowa, po Tarnogród, Oleszyce i częściowo dalej na wschód. Po rozbiciu oddziału Suchomel dostał się do Drugiego Szpitala Okręgowego w Chełmie Lubelskim, gdzie pracował jako kierownik oddziału rentgenowskiego do połowy kwietnia 1940 r.” (1).

Tuż po wybuchu wojny w 1939 roku Suchomelowie, w wyniku konfiskaty przez hitlerowców, stracili mieszkanie w Krakowie. Żona i córka wpierw zamieszkały z Janem w Chełmie Lubelskim, a następnie w 1940 roku cała rodzina przeniosła się do Sanoka. Tam Jan podjął pracę jako lekarz radiolog, stając się kierownikiem Ośrodka Zdrowia, jak również zatrudnił się w miejscowym Szpitalu Powszechnym oraz objął stanowisko lekarza więziennego w Sanoku (3).

Od początku wojny, po demobilizacji wojska polskiego, należał do Związku Walki Zbrojnej pod pseudonimem „Janek”. Arnold Andrunik z Sanoka, członek ZWZ, naświetlił w swej relacji, że Jan należał do oddziału wywiadowczego o kryptonimie „Bronisława”: „Do pracy konspiracyjnej wciągnął go kierownik tej sekcji, Bronisław Nowak (pseudonim «Brzoza»), w pierwszym okresie okupacji, tj. na przełomie lat 1939/1940” (1).

Jan, pracując jako lekarz więzienny, miał duże możliwości rozwijania konspiracyjnej działalności, do której włączył niektórych pracowników służby więziennej, jak np.: Marię Świdrową, strażnika Nestora Kiszkę, Bolesława Metryckiego, Władysława Tworzydlaka i in. (4). W jednej z relacji dowiadujemy się, że: „Suchomel (...) przez zaufanych strażników i więźniów dostarczał – w wielu przypadkach – torturowanym leki i opatrunki, które po celach «roznosili»” (4). Jan był też ważnym ogniwem łączącym więźniów z podziemiem. Jak wynika z relacji Arnolda Andrunika (przytoczonej przez Stanisława Kłodzińskiego): „dr Suchomel jako lekarz więzienny kontaktował się pilnie z nowo aresztowanymi i doprowadzonymi do więzienia Polakami, więźniami politycznymi, komunikując ich nazwiska Nowakowi, który codziennie dostarczał do więzienia mięso, podroby itp.” (1). Dzięki współpracy z Bronisławem Nowakiem, ale i przy zaangażowaniu mieszkańców Sanoka mógł pomagać więźniom, których położenie, jak wynikało z badań Andrzeja Brygidyna, wcześniej było tragiczne (4). Uzupełniano również nieoficjalnie braki medyczne dzięki pomocy aptekarzy, a zwłaszcza Stanisława i Zuzanny Kawskich (5). Wskutek też wciąż rozwijającej się (m.in. za sprawą Jana) siatki konspiracyjnej „do końca 1940 roku do współpracy zostali włączeni (m.in.) lekarze i pielęgniarki sanockiej służby zdrowia: Wanda Gilewicz («Aka»), Adam Gilewicz («Opoka»), Marian Klauziński” (4).

Jednocześnie Jan coraz bardziej zwracał na siebie uwagę hitlerowców, a ich czujność wzmogła się jeszcze bardziej po brawurowej akcji uwolnienia łączniczki – kurierki ZWZ – Marii Szerockiej. Nadmienię, że Sanok był miejscem kontaktowym kurierów działających na trasie Polska–Węgry–Polska. Zdaniem Brygidyna Maria Szerocka (kryptonim „Mucha”) została aresztowana pod koniec września 1941 roku (4). Inną datę jej pojmania wskazywał Arnold Andrunik z Sanoka (w przytoczonej przez Kłodzińskiego relacji), twierdząc, że została ona aresztowana w 1940 roku, a „dr Suchomel niezwłocznie powiadomił o tym fakcie Nowaka, a ten – komendę Obwodu i kol. Rybickiego. O wpadce «Muchy» została natychmiast powiadomiona Komenda Główna ZWZ w Warszawie. Wywołało to wielkie poruszenie i z Warszawy nadszedł do Sanoka rozkaz, aby bezwzględnie i bezzwłocznie wyciągnąć ją z więzienia. Przez doktora Suchomela wymieniono z nią kilka grypsów. Powstał plan oswobodzenia «Muchy» polegający na wyprowadzeniu jej z więzienia do szpitala i wykradzeniu jej stamtąd. Odpowiedni rozkaz otrzymał dr Suchomel, który opracował plan szczegółowy, złożony z trzech wariantów (...), zastrzyk z terpentyny w okolicę wyrostka robaczkowego miał wywołać pozory ropnego zapalenia wyrostka, zaznaczając się znacznym obrzmieniem i silnymi bólami (...). «Mucha» została pouczona, jak ma się zachowywać, a następnie w odpowiednim momencie dr Janek spowodował konsultacje niemieckiej komisji lekarskiej, która zarządziła natychmiastowe odstawienie pacjentki do szpitala na operację. Akcja wyprowadzenia jej ze szpitala była zaplanowana na trzeci dzień hospitalizacji (...), nie doszła do skutku, gdyż na moment przed jej rozpoczęciem weszło pięciu esesmanów (...), pozostawiając przy chorej jednego z gestapowców. Wykonano tę akcję dopiero na drugi dzień” (1). Wedle badań Andrzeja Brygidyna dr Suchomel zamierzał wpierw wywołać u kurierki krwotok, pozorując poronienie. „Środek ten jednak okazał się nieskuteczny. Suchomel (...) miał wówczas powiedzieć: «Dziewictwo ją może zgubić». Podjęto zatem wariant (kolejny) (...) wstrzyknięcia pacjentce terpentynę w okolicy wyrostka robaczkowego” (4). W takich okolicznościach trzej żołnierze ZWZ-AK mieli wykraść łączniczkę ze szpitala, a „po rekonwalescencji cała, zdrowa wróciła do Warszawy” (5).

Akcja się powiodła, ale odtąd Jan był już inwigilowany przez hitlerowców, skonfiskowano rodzinie Suchomelów mieszkanie, ale wciąż jeszcze Jan zachowywał wolność i możliwość pracy m.in. jako lekarz więzienny, działając dalej w konspiracji. Gdy w 1942 roku doszło do przekształcenia się Związku Walki Zbrojnej w Armię Krajową, został jej oficerem o kryptonimie „doktór” – w funkcji Zastępcy Szefa Sanitarnego – AK Obwodu „San” (3).

Do domu Suchomelów w Sanoku przychodzili różni ludzie, w tym również konfident gestapo Franciszek Gorynia. Przyczynił się on do aresztowania Jana w dniu 15 maja 1942 roku. Jan doświadczył tortur podczas przesłuchań w sanockim więzieniu, po czym przewieziono go do więzienia Montelupich w Krakowie. Tam skazano go nie tylko za spiskowanie przeciwko okupantom, ale i za uczestnictwo w tajnej organizacji antyniemieckiej (6). Taki los spotkał również wielu innych współdziałających wraz z nim członków więziennej konspiracji.

Jan został skazany na KL Auschwitz, gdzie w dniu 28 sierpnia 1942 roku przeszedł selekcję, a wraz z tym nadano mu obozowy numer: 62158. Wpierw był zmuszony do pracy w komandach roboczych, następnie pełnił funkcję sanitariusza, potem lekarza obozowego w bloku nr 28 „Röntgen”, który przez innych więźniów był określany „rewirem” (7). Spotkał tam wielu innych więźniów lekarzy doświadczających podobnego losu, którzy pomimo tragicznych okoliczności wciąż starali się walczyć o życie ludzi, ale i pozostawić potomnym świadectwa hitlerowskich zbrodni w Auschwitz-Birkenau. Na podstawie zachowanej dokumentacji, w „książce rentgena” wynika, że była ona prowadzona wpierw: „prawdopodobnie przez jednego z Pflegerów, zatrudnionych w Röntgenstation. Pierwszymi więźniami zatrudnionymi w pracowni byli: Stanisław Zelle (nr 1611), Leon Głogowski (nr 1281) i Tadeusz Gąsiorowski (nr 1396). W czerwcu 1941 roku przyjęto znanego rentgenologa dr Czesława Gawareckiego (nr 14852). Jego miejsce zajął słowacki Żyd, Samson Fodor (nr nie ustalono). Po nim pracował Jan Suchomel (nr 62158), który był specjalistą w rentgenologii” (8).