Suplementy diety wypełniają po brzegi półki w aptekach i sklepach farmaceutycznych, a ich reklama dominuje w mediach. Farmaceuci zgłaszają, że przy okienku w aptece pacjenci chcąc nabyć preparat, powołują się na jego reklamę, która idealnie odzwierciedla ich dolegliwości.

Z prawnego punktu widzenia suplementy diety to żywność, choć bardzo specyficzna ze względu na ich formę analogiczną do leków. To właśnie jest istotą nierozumienia przez pacjentów ich funkcji i działania w organizmie. Badania wykazują, że zarówno w Polsce, jak i w innych krajach społeczeństwo postrzega suplementy diety jako leki i stosuje je z myślą o leczeniu chorób i zaburzeń stanu zdrowia (1-3). Co więcej, na brak wystarczającej wiedzy o suplementach diety, ich specyfice i działaniu wskazują także farmaceuci (4, 5). Popularność tych preparatów może być wynikiem wielu wzajemnie powiązanych elementów, w tym wzrostu świadomości na temat związków pomiędzy żywieniem a zdrowiem, zwiększonej zachorowalności na choroby dietozależne, utrudnionego dostępu do lekarza, w co idealnie wpisuje się reklama suplementów diety, obiecująca szybką ulgę w przeróżnych problemach zdrowotnych. Czasami nawet można odnieść wrażenie, że reklamy suplementów diety kreują nowe dolegliwości.

Suplementy diety przed wprowadzeniem na rynek wymagają zgłoszenia do Głównego Inspektora Sanitarnego (GIS), podobnie jak np. żywność dla niemowląt czy wzbogacana w witaminy. Tak jak pozostała żywność, nie wymagają badań klinicznych, potwierdzających ich działanie, zatem ani producenci suplementów diety, ani lekarze nie dysponują wiedzą o rzeczywistym wpływie tych produktów na organizm. Proces rejestracji suplementów diety polega na analizie dokumentacji, na którą składa się deklaracja o ilości składników odżywczych, specyfikacja surowców oraz projekt etykiety. Nie przeszkadza to wcale dystrybutorom suplementów diety bezpodstawnie informować klientów, że „kuracja preparatem przeszła pozytywną weryfikację w Głównym Inspektoracie Sanitarnym, co potwierdza jej 100% bezpieczeństwo”, jak można przeczytać na stronie internetowej jednej z firm. Procedura ich dopuszczania do obrotu w większości przypadków jest prosta, nieobarczona kosztami, ale obecnie już niekoniecznie szybka, ze względu na ogromne zainteresowanie producentów wprowadzeniem do obrotu nowych asortymentów. W rejestrze suplementów diety prowadzonym przez GIS znajduje się ponad 10 tys. preparatów.

Takie samo liberalne prawo, regulujące obrót suplementami diety, jest w całej Unii Europejskiej. W USA natomiast ich wprowadzenie na rynek jest jeszcze bardziej swobodne i nie wymaga żadnego zgłoszenia. Dopiero udowodnione, negatywne działanie suplementów diety może być podstawą ich wycofania z obrotu (6-8). Jednakże w odróżnieniu od prawa europejskiego na rynku amerykańskim na opakowaniu każdego suplementu, w pobliżu informacji o działaniu w organizmie musi znajdować się oświadczenie, że nie została ona oceniona przez Agencję ds. Żywności i Leków oraz że produkt nie jest przeznaczony do diagnozowania, leczenia i prewencji żadnej z chorób (9).

Szacuje się, że na rynkach światowych znajduje się około 400 suplementów diety przeznaczonych do redukcji masy ciała (10). Stosowanie takich preparatów w Polsce deklaruje ok. 40% młodych kobiet, niezależnie od masy ciała (11). W USA natomiast ponad 30% osób z nadwagą i otyłością upatruje w nich metody na skuteczne odchudzanie (7).

Z przeglądu literatury wynika, że suplementy diety nie są pomocne w redukcji masy ciała, a niektóre z nich mogą być nawet szkodliwe (7, 12, 13). Taka sytuacja miała miejsce w przypadku efedryny, która jako składnik preparatów na odchudzanie pojawiła się w USA na początku lat 90., a w 2004 roku została zakazana z powodu niepożądanych skutków sercowo-naczyniowych (7, 14). Suplementy diety wspomagające odchudzanie to najczęściej mieszanki wieloskładnikowe, do produkcji których wykorzystuje się ponad 4000 pojedynczych substancji. Szacuje się, że na rynkach zachodnich taki suplement zawiera średnio 10 składników i chociaż wiele z nich uważa się za bezpieczne, to jednak bezpieczeństwo poszczególnych składników nie oznacza bezpieczeństwa w przypadku ich mieszanin, co szczególnie dotyczy surowców botanicznych (8, 10, 12, 15).

W świetle aktualnego stanu wiedzy żaden suplement diety przeznaczony do walki z otyłością nie jest rekomendowany do stosowania, z powodu braku dowodów skuteczności oraz pełnego bezpieczeństwa dla zdrowia (14, 16). W preparatach na odchudzanie najczęściej występują: kofeina, ekstrakt z zielonej herbaty, L-karnityna, chrom, chitosan, gorzka pomarańcza (8, 11, 14). Randomizowane badania naukowe dotyczące składników takich, jak L-karnityna, Garcinia cambogia, Yerba mate, glukomannan czy zielona herbata nie wykazały żadnego działania przyspieszającego odchudzanie albo niewielkie i monitorowane w krótkim okresie czasu, co nie wystarcza do deklarowania skuteczności w okresie długoterminowym (14, 16-18). Pikolinian chromu w jednym z badań dawał słabe efekty działania (spadek masy ciała 0,08-0,2 kg na tydzień, w porównaniu do placebo), w wielu innych nie odnotowano żadnej skuteczności (7, 14, 16). Podoba sytuacja jest w przypadku chitosanu. Część randomizowanych badań klinicznych wykazała większy spadek masy ciała u pacjentów przyjmujących chitosan w porównaniu do grupy kontrolnej (19), inne równie dobre metodycznie prace nie potwierdziły efektu odchudzającego (16, 17, 20). Z metaanalizy dobrej jakości badań naukowych wynika, że przyjmowanie chitosanu ma niewielki i klinicznie nieistotny wpływ na redukcję masy ciała (rzędu 0,6 kg) (21). Częstym składnikiem preparatów, który w opinii producentów ma sprzyjać odchudzaniu, jest gorzka pomarańcza (Citrus aurantium), określana jako substytut efedryny. Stosowanie jej budzi jednak obawy zdrowotne, z uwagi na zawartość wielu alkaloidów. Jednym z lepiej poznanych jest synefryna, która podnosi ciśnienie krwi. Inne alkaloidy mogą hamować aktywność cytochromu P450 i zwiększać we krwi stężenie zażywanych przez pacjentów leków (8). Podobnie nieskuteczne w świetle badań naukowych są suplementy diety zawierające probiotyki. Z metaanalizy badań naukowych wynika, że podawanie ich pacjentom nie zmniejsza masy ciała i ilości tkanki tłuszczowej, chociaż w ostatnich latach podkreśla się dużą rolę mikroflory jelitowej w regulacji gospodarki energetycznej organizmu i w rozwoju otyłości, na co wskazują różnice w składzie bakterii jelitowych u osób szczupłych i otyłych (22).

Ze względu na to, że żaden składnik spożywczy nie przyniósł dotychczas oczekiwanych rezultatów, niektórzy producenci posuwają się do zafałszowania suplementów diety substancjami niedozwolonymi. Preparaty, szczególnie te w sprzedaży internetowej, mogą zawierać sterydy anaboliczno-androgenne, substancje przeczyszczające, a nawet amfetaminę i jej pochodne (7, 12, 23, 24). Na polskim rynku przykładem preparatu na odchudzanie, w którym w wyniku badań laboratoryjnych nie stwierdzono żadnej deklarowanej substancji pochodzenia roślinnego, a jedynie silne działające substancje syntetyczne, był chiński preparat Meizitang (25). W USA suplementy diety na odchudzanie są drugą po ziołach grupą preparatów najczęściej zgłaszaną przez pacjentów do Krajowego Departamentu Rejestru Działań Ubocznych Suplementów Diety. Obie grupy stanowią odpowiednio 66 i 26% wszystkich zgłaszanych przypadków (26). W Holandii w 2013 roku notowano 11 poważnych incydentów zdrowotnych po zażyciu suplementów diety na redukcję apetytu i masy ciała (27). W Polsce, zgodnie z ustawą o Państwowej Inspekcji Sanitarnej, monitorowanie interakcji i działań niepożądanych suplementów diety należy do zadań Zespołu ds. Suplementów Diety, powołanego w ramach Rady Sanitarno-Epidemiologicznej przy Głównym Inspektoracie Sanitarnym. W praktyce jednak system ten na dzień dzisiejszy nie funkcjonuje. Krajowa literatura naukowa, podobnie jak w krajach zachodnich opisuje przypadki stwierdzonych działań niepożądanych. Dla przykładu negatywne objawy powodujące potrzebę hospitalizacji wystąpiły u młodej pacjentki w 3. dobie zażywania preparatu Linea Detox (zawierającego szereg składników, w tym L-karnitynę, chrom, zieloną herbatę) z powodu silnych reakcji alergicznych (15). U młodego pacjenta przyjętego na Oddział Toksykologii ostre zatrucie wystąpiło po przyjęciu dużej ilości zakupionego przez Internet suplementu wspomagającego odchudzanie Thermal Pro (12).

Reasumując, oferowane obecnie suplementy diety na odchudzanie nie wykazują skuteczności działania, a niektóre mogą powodować reakcje niekorzystne. Eksperci podkreślają zatem, że takie preparaty nie są panaceum na złą dietę, brak ruchu i tryb życia nasilający ryzyko chorób (28).