Dzieci już od najmłodszych lat powinny być pod stałą opieką stomatologiczną, w tym także ortodontyczną. Badania oraz praktyka kliniczna pokazują jednak, że polscy rodzice, w przeważającej większości, późno zgłaszają się do lekarza dentysty. W społeczeństwie panuje pogląd, że do dentysty idzie się w tzw. przypadkach bólowych. Wyniki ogólnopolskich badań epidemiologicznych przeprowadzonych w 2009 roku wśród dzieci w wieku do 3 lat pokazują, że 46% matek dzieci 3-letnich nie było z dzieckiem u stomatologa, natomiast 76% było z dzieckiem w odstępie roku u lekarza pediatry (1, 2). Aktualnie prowadzony przez autorkę cykl pogadanek w przedszkolach pokazuje, że nawet 5-letnie dzieci deklarują, że nie były jeszcze u dentysty. Zdecydowanie częściej dziecko wraz z rodzicami trafia do lekarza pediatry, dlatego też powinien on być bardzo ważnym ogniwem łączącym rodziców i dziecko z lekarzem dentystą (3). Badania przeprowadzone we Włoszech w 2006 roku potwierdzają znaczenie lekarzy pediatrów przy wykrywaniu wad zgryzu, a także w przekazywaniu zaleceń i nauczaniu rodziców, jak należy dbać o zęby i zgryz dziecka. Stąd konieczność aktywnego włączania się lekarzy pediatrów w profilaktykę stomatologiczną. W okresie wczesnego dzieciństwa to właśnie oni mają najczęściej sposobność obserwacji i badania małego pacjenta (1-3). W badaniu ankietowym ciężarnych, 60% respondentek wskazało pediatrę jako osobę, od której chciałyby czerpać wiedzę na temat profilaktyki stomatologicznej i ortodontycznej, a tylko 19% stomatologa (4). W czasie szkoleń prowadzonych w szkołach rodzenia na potrzeby badania własnego stwierdzono, że bardzo często przyszłe matki nie zdają sobie sprawy, jak wiele czynników w czasie ciąży, w tym stan zdrowia jamy ustnej ciężarnej, ma wpływ na stan zdrowia jamy ustnej jej dziecka. Obecność ognisk zapalnych w jamie ustnej u ciężarnej ma wpływ m.in. na zwiększony odsetek porodów przedwczesnych i niską masę urodzeniową noworodków (5).

Pediatrzy chcąc edukować rodziców, muszą mieć odpowiednią wiedzę, aby zrozumieć, przekonać i odpowiednio umotywować rodziców dziecka do realizacji wczesnej profilaktyki zdrowia jamy ustnej (6). Niestety program szkolenia specjalizacyjnego w zakresie pediatrii nie obejmuje tego zagadnienia.

Wśród problemów stomatologicznych dotykających małych pacjentów na szczególną uwagę zasługują próchnica zębów oraz wady zgryzu. Próchnica zębów (caries dentium) należy do najczęściej występujących chorób przewlekłych jamy ustnej, a zatem stanowi jeden z głównych problemów stomatologii (7). Pomimo wielu pozytywnych tendencji w ograniczaniu występowania i obniżania intensywności tej choroby odnotowanych w ciągu ostatnich 10-15 lat, próchnica pozostaje nadal bardzo rozpowszechnionym schorzeniem (8-11). Za powstanie próchnicy odpowiedzialne są bakterie Streptococcus mutans, a także skład diety, higiena i inne nawyki omówione w dalszej części pracy. Wada zgryzu (ang. malocclusions) to pojęcie wprowadzone przez Edwarda Angle’a (1855-1930) opisywane jako „misalignment or incorrect relation between the teeth of the two dental arches when they approach each other as the jaws close” (5). W piśmiennictwie polskim wada zgryzu definiowana jest jako „zaburzenia w budowie i czynnościach narządów jamy ustnej” (12). Na podstawie badań epidemiologicznych w Polsce oszacowano, że odsetek dzieci i młodzieży z wadami zgryzu (o różnej etiologii) wynosi średnio ok. 61,8% (13). Badania populacyjne przeprowadzone w latach 1995-1998 oraz 2000-2003 wykazują, że częstość występowania wad zgryzu u dzieci w wieku przedszkolnym utrzymuje się na stałym poziomie 40-70% (4, 7, 14).

Należy podkreślić, że właściwa okluzja to nie tylko estetyczny obraz zębów, ale przede wszystkim wydolny czynnościowo układ dwu współzależnych łuków zębowych pozostających we wzajemnej stabilnej nieurazowej relacji ze sobą i okolicznymi tkankami (1, 5). Wysoka częstość wad zgryzu w populacji wskazuje na duże narażenie na czynniki uniemożliwiające prawidłowy rozwój narządu żucia (15). U ponad połowy dzieci w wieku przedszkolnym stwierdza się występowanie nawyków – parafunkcji, które obok dysfunkcji i przedwczesnej utraty zębów mlecznych należą do najczęstszych i najbardziej znaczących, miejscowo działających czynników etiologicznych nabytych wad narządu żucia (6). Bardzo wiele z tych nawyków, jak np. oddychanie przez usta, ssanie kciuka, przetrwały niemowlęcy typ połykania, lekarze pediatrzy są w stanie zaobserwować w trakcie standardowej wizyty pediatrycznej. Ich profilaktyka jest szczególnie istotna na wczesnych etapach rozwoju, kiedy układ stomatognatyczny jest najbardziej podatny na zniekształcenia. Powinna obejmować wszystkie dzieci, nawet te, u których zgryz i narządy jamy ustnej rozwijają się prawidłowo (3, 5).

Podstawową klasyfikacją wad zgryzu stosowaną w Polsce jest podział według Orlik-Grzybowskiej (12):

1. wady poprzeczne (zaburzenia we wzroście na szerokość – w odniesieniu do płaszczyzny pośrodkowej),

2. wady dotylne i doprzednie (zaburzenia we wzroście na długość – w odniesieniu do płaszczyzny czołowo-oczodołowej),

3. wady pionowe (zaburzenia we wzroście na wysokość – w odniesieniu do płaszczyzny poziomej),

4. wady z rozległymi zmianami w odniesieniu do trzech płaszczyzn przestrzennych,

5. protruzja dwuszczękowa,

6. stłoczenia zębów (pierwotne, wtórne, trzeciorzędowe),

7. nieprawidłowości zębowe (zaburzenia budowy, liczby, położenia i czasu wyżynania się zębów).

Ponadto, wady zgryzu dzieli na wrodzone i nabyte. Rozpoznanie wady zgryzu, niezależnie od jej etiologii, stawiane jest na podstawie: wywiadu, analizy rysów twarzy, warunków zgryzowych, badania czynnościowego oraz badań dodatkowych (1). Nie wszystkie z rozpoznanych zaburzeń są wskazaniem do podjęcia interwencji ortodontycznej. Zapobieganie, czyli postępowanie mające na celu przeciwdziałanie oraz likwidację przyczyn wywołujących chorobę, jest dużo prostsze i mniej kosztowne niż późniejsze leczenie. Profilaktyka zdrowia jamy ustnej u dziecka obejmuje okresy: niemowlęcy, poniemowlęcy, przedszkolny i szkolny.

Poniżej przedstawiono główne kierunki profilaktyki w poszczególnych okresach życia dziecka.