Argania spinosa (L.) Skeels (Argania sideroxylon Roem. & Schult. ill., Sideroxylon argan (Retz.) Baill., Sideroxylon spinosum L.) – argania żelazodrzew (argania żelazna, olejara żelazna) pochodzi z rodziny Sapotaceae – sączyńcowatych, liczącej około 600-800 gatunków, występujących głównie w strefie zwrotnikowej i tropikalnej (1). Przymiotnik „żelazna” związany jest z twardością drewna, charakterystyczną dla wielu roślin z tej rodziny. Argania występuje endemicznie na terenie południowo-zachodniego Maroka, w postaci drzew lub krzewów. Jej stanowiska naturalne rozciągają się tam w kierunku południowo-zachodnim wzdłuż wybrzeży Atlantyku i wchodzą pasmami w głąb lądu, docierając do wysokości 1300-1500 m n.p.m. Ich obszar szacuje się łącznie na około 8000 hektarów. Inni autorzy do endemicznego rejonu występowania arganii zaliczają również południowo-wschodnią Algierię, głównie rejon Tindouf, gdzie, jak twierdzą, występuje ona na względnie dużych obszarach (2). Marokańskie obszary występowania tej rośliny w rejonie Souss (Sus) zostały objęte w 1998 roku ochroną UNESCO jako rezerwat biosfery.

Argania, podobnie jak jej krewniak, masłosz Parka (Vitellaria paradoxa C. F. Gaertn., syn. Butyro-spermum parkii (G. Don) Kotschy), należy do roślin dostarczających oleju jadalnego, który znajduje się w nasionach (1). Jeszcze przed rokiem 2010 olej arganowy stał się towarem pożądanym na rynku kosmetycznym i spożywczym krajów wysoko rozwiniętych, co spowodowało wzrost zainteresowania jego pochodzeniem, składem i oryginalnością.

Doniesienia o uprawie drzewa arganowego na terenie Maroka są bardzo zdawkowe i nieścisłe. Nie wiadomo, czy dotyczą one drzew rosnących naturalnie i później objętych uprawą, czy też prowadzonych od podstaw upraw arganii. Poza miejscami naturalnego występowania, argania była uprawiana od 1985 roku w Izraelu, górzystych regionach pustyni Negew (3). Uprawy te miały charakter badań doświadczalnych i na razie brak doniesień o ich wdrożeniu na większą skalę. Na podstawie danych piśmiennictwa można stwierdzić, że badania na pustyni Negew stanowią jedyne, dobrze udokumentowane prace nad wdrażaniem arganii do upraw hodowlanych. W tych doświadczeniach drzewa arganowe, rozmnażane ze sprowadzonych z kolekcji botanicznej nasion, wykazywały szybki wzrost i prawidłowy rozwój w regionie charakteryzującym się niską sumą opadów rocznych (90 mm) oraz chłodną zimą z możliwością spadków temperatury do -7°C. Wpływ na szybki i prawidłowy rozwój wybranych okazów wywierało niewątpliwie stosowanie automatycznego ciągłego podlewania dobrą jakościowo wodą, wzbogaconą w odpowiednie środki nawożące (3). Okres kwitnienia wypadał wiosną – w kwietniu i maju – i wynosił od 3 do 4 tygodni. Egzemplarze podlewane przez cały rok zaczynały owocować w trzecim roku wegetacji. Maksymalne owocowanie najlepsze okazy osiągały w szóstym roku rozwoju, dostarczając przeciętnie 30 kg owoców o masie 6-8 g każdy (masa po wysuszeniu na słońcu) (3). Wzrost owoców, który może być w warunkach naturalnych zahamowany w okresie letnim i w rezultacie zajmować nawet do 16 mies., przyspieszono, stosując regularne nawadnianie. Pewną trudność w uprawie arganii stanowi, jak stwierdzają autorzy, stosunkowo niska wydajność oleju (wynosząca około 0,9 kg z jednego drzewa), która może rzutować na opłacalność kosztów prowadzonych upraw. Powodem niskiej wydajności oleju może być według autorów niewielka liczba nasion w owocach i ich niska masa (3). Kwestia opłacalności produkcji oleju nieco korzystniej przedstawia się w przypadku użycia do tego celu owoców naturalnie występującej arganii bez ponoszenia kosztów jej uprawy, jakkolwiek należy się wówczas liczyć z niższą wydajnością i okresowo przedłużającym się oczekiwaniem na w pełni dojrzałe owoce.

Jako roślina, przede wszystkim olejodajna, argania żelazna jest na terenie Maroka gatunkiem ważnym gospodarczo, wraz z drzewami owocowymi, takimi jak drzewo figowe, granatowiec właściwy, migdałowiec słodki, palma daktylowa czy grusza. Olej arganowy był znany w południowo-zachodnim Maroku już od czasów Fenicjan (4).

Argania jest niezwykle odporna na trudne pustynne warunki wegetacji, dobrze znosi dobowe zmiany temperatury oraz jałową, ubogą w sole mineralne glebę, a także długotrwały brak wody. Jest klasycznym kserofitem, potrafiącym żyć w bardzo suchym terenie; kwitnie i owocuje, nawet gdy suma rocznych opadów nie przekracza 100 mm (5). Gatunek ten zwracał uwagę podróżników już od XIX wieku z powodu jego dużej zdolności przystosowania się do ekstremalnych warunków (6). Wytwarza on bardzo głęboko penetrujące w podłoże korzenie – osiągające nawet do 30 m długości. Dlatego też może wegetować w uporczywie suchym terenie, chroniąc go zarazem przed pustynnieniem i poprawiając strukturę gleby. Dorasta do 10 m wysokości, a żyje do 200 lat, chociaż spotyka się nawet 400-letnie okazy (7, 8).

Pokrój arganii żelaznej zależy od warunków wegetacji – na lepszych glebach czy w uprawach nawadnianych tworzy dobrze rozwinięte okazy dorastające do 10 m wysokości, o rozłożystej koronie sięgającej nawet do 14 m średnicy; w bardziej jałowym terenie drzewa są niższe lub powstają formy krzewiaste. Na młodych gałązkach arganii występują kolce, kora jest bardzo charakterystyczna, przypominająca skórę węża (5). Pnie arganii, szczególnie egzemplarzy starszych, są poskręcane. Liście, o kształcie łopatkowatym, skupiają się na końcach gałęzi, a w kątach liści występują niewielkie, żółte kwiaty, zebrane w pęczki. Kwiaty są pięciokrotne, korona kubeczkowata, występuje też pięć pręcików płodnych i pięć bezpłodnych, tzw. prątniczek. Kwitnie w kwietniu i maju, choć w niektórych rejonach Maroka stwierdzono, że kwitnienie może zaczynać się wcześniej i trwać dłużej (3).

Owoc drzewa arganowego nie jest jednoznacznie zdefiniowany. Według niektórych autorów jest to mięsista jagoda (5-6, 9), owoc typowy dla całej rodziny; w innych doniesieniach owoc arganii jest traktowany jako pestkowiec (2, 3, 7). Natomiast w wielu pracach nie definiuje się w ogóle rodzaju owocu, pisząc po prostu „owoc arganii” lub określa się zawierające olej nasiona jako pestki (1, 4, 10). Owoc arganii ma kształt wrzecionowaty lub bardziej owalny, długi na 2-5 cm, po dojrzeniu jasnożółty, a po wysuszeniu – brązowy, o mniej lub bardziej ostrym wierzchołku (w zależności od warunków klimatycznych), wyglądem podobny do dużych oliwek. Wewnątrz owocu znajduje się od 1 do 4 nasion, otoczonych silnie zdrewniałą tkanką sklerenchymatyczną.

Badania wskazujące na owoc arganii jako jagodę przeprowadzili Ruas i wsp. (5) na współczesnych i pochodzących z odkrywek archeologicznych owocach i nasionach arganii (na terenie południowego Maroka, w rejonie Idiliz). W badanym materiale stwierdzili obecność elementów zdrewniałych, w tym dobrze zachowanej sklerenchymatycznej warstwy otaczającej 1-3 nasiona. Zdrewniała, gruba powłoka otaczała pojedyncze nasiona i łączyła się we wspólną powłokę dla dwóch lub trzech nasion owocu, w ten sposób tworząc pozorną pestkę (5). Pestka właściwa (pochodząca z pestkowca) stanowi nasienie otoczone twardą zbudowaną ze sklerenchymatycznych komórek warstwą owocni wewnętrznej, a nie ze zdrewniałej łupiny nasiennej. Niekiedy w piśmiennictwie ta struktura bywa też określana niewłaściwie terminem jako „orzech arganowy” (ang. argan nut). Z botanicznego punktu widzenia orzech to suchy, niepękający owoc, o twardej owocni, zawierający jedno nasienie. Do podobnych co u poprzedników wniosków na temat twardej okrywy nasion arganii dochodzą Bani-Aameur i wsp. (6) z Uniwersytetu w Agadir. W swoich badaniach stwierdzają, że zdrewniała osłona nasion arganii nie pochodzi z wewnętrznej części owocolistków, ale raczej z łupiny nasion (6). Powyższe stwierdzenia wskazują, że owocem arganii jest jagoda, która, jak już wspomniano, jest typowym rodzajem owocu w tej rodzinie.

Natomiast naukowcy algierscy traktują warstwę sklerenchymatyczną, otaczającą nasiona w owocach arganii, jako zdrewniałą owocnię wewnętrzną – endokarp (2). Prowadzili oni badania mikroskopowe nad budową warstwy sklerenchymatycznej, głównie dla wyjaśnienia znacznych trudności w kiełkowaniu nasion arganowych. To utrudnienie w kiełkowaniu szczególnie wyraźnie zaobserwowano w doświadczeniach nad uprawą arganii (3).

Na podobne utrudnienia napotyka się w kiełkowaniu nasion żeń-szenia (Panax ginseng C.A. Meyer), którego owoce (jagody) mają nasiona o bardzo twardych łupinach nasiennych (11). Badano owoce arganii młode i w pełni dojrzałe, zebrane z drzew rosnących w południowo-zachodniej Algierii. Autorzy (2) stwierdzają, że zdrewniała owocnia wewnętrzna otacza po dojrzeniu nasienie. Wiele uwagi poświęcają strukturze sklerenchymatycznej owocni wewnętrznej. Donoszą o istnieniu licznych kanałów międzykomórkowych wskazujących na przepuszczalność endokarpu, dlatego też, według nich, działanie ciepłej wody albo innych bliżej nieokreślonych przez nich łagodnych odczynników chemicznych może ułatwiać kiełkowanie nasion arganii. Autorzy nie odnoszą się do możliwości drewnienia łupiny nasiennej ani nie dociekają genezy powstawania zdrewniałej powłoki otaczającej nasiona. Podobnie do innych naukowców, autorzy izraelscy (3) także uważają, że nasiona arganii otacza część zdrewniałej owocni wewnętrznej, co wskazywałoby, że owocem arganii jest pestkowiec, analogicznie jak w przypadku oliwki, a nie jagoda.