Bogatym źródłem różnorodnych składników naturalnych są rośliny. Uzyskane z nich olejki eteryczne od wieków wykorzystywane były w medycynie tradycyjnej, jako preparaty lecznicze w różnego typu chorobach. Obecnie wiadomo, że olejki eteryczne dają duże możliwości ich zastosowania w przemyśle spożywczym, jako dodatki kształtujące cechy organoleptyczne produktu: smak i zapach, w przemyśle kosmetycznym i perfumeryjnym, a także farmaceutycznym, wchodząc w skład leków (1, 2).

Olejki eteryczne stanowią naturalne, wieloskładni-kowe mieszaniny, będące produktami metabolizmu wtórnego roślin. Liczne dane piśmiennictwa potwierdzają, że wykazują one szeroki zakres działania biologicznego i farmakologicznego (3).

Obecnie badania w dużym stopniu koncentrują się na wyselekcjonowaniu olejków o wysokiej aktywności i szerokim spektrum działania wobec drobnoustrojów. Ma to swoje uzasadnienie także w świetle coraz częściej obserwowanej oporności drobnoustrojów na antybiotyki, antyseptyki oraz substancje konserwujące. Produkty zawierające w swoim składzie substancje naturalne są często lepiej akceptowane przez konsumentów i uważane za bardziej bezpieczne (1, 2).

Olejek lawendowy otrzymywany jest metodą destylacji z kwiatów i nadziemnych części ziela lawendy wąskolistnej (Lavandula officinalis L. syn. Lavandula angustifolia L.), należącej do rodziny jasnotowatych (Lamiaceae). Lawenda jest półkrzewem dorastającym do wysokości jednego metra, jej liście są wiecznie zielone, a kwiaty mają barwę purpurową do fioletowej. Roślina pochodzi z górzystych regionów basenu Morza Śródziemnego, ale występuje także w krajach tropikalnych. Najcenniejszym gatunkiem lawendy dla fitoterapii jest lawenda wąskolistna (Lavandula angustifolia L.). Surowcem leczniczym są kwiaty rośliny, z których pozyskiwany jest olejek eteryczny w ilości ok. 3% (4, 5). Olejek lawendowy jest jasnożółtą lub bezbarwną cieczą. Jego skład chemiczny obejmuje związki z grupy monoterpenów oraz seskwiterpenów. Głównymi związkami olejku są: octan linalilu, linalol i terpinen-4-ol (6-8).

Olejek lawendowy zaliczany jest do substancji antyseptycznych z udokumentowaną aktywnością biologiczną. Wysoką wrażliwością na ten olejek cechują się takie bakterie chorobotwórcze, jak: Streptococcus pneumoniae, Haemophilus influenzae, Staphylococcus aureus czy Streptococcus pyogenes – będące przyczyną zakażeń układu oddechowego. Ze względu na swoje właściwości, z powodzeniem wykorzystywany jest przy zapaleniach jamy ustnej i gardła oraz zakażeniach górnych dróg oddechowych. W dermatologii olejek pomaga w łagodzeniu stanów zapalnych skóry wywołanych przez trądzik i łuszczycę. Ponadto olejek dodawany jest do maści stosowanych w leczeniu ran i oparzeń. Dzięki właściwościom przeciwdrobnoustrojowym powoduje ustępowanie stanów ropnych skóry i poprawia szybkość gojenia się ran (9-12). Olejek lawendowy z powodzeniem wykorzystany jest w aromaterapii. Jest środkiem o potencjalnym działaniu uspokajającym, nasennym, przeciwlękowym i poprawiającym nastrój. Inhalacje prowadzone z użyciem tego olejku mogą wspomagać tradycyjną farmakoterapię w leczeniu zaburzeń neurologicznych (13).

Celem badań było oznaczenie składu chemicznego olejku lawendowego oraz określenie jego minimalnego stężenia hamującego oraz minimalnego stężenia bakteriobójczego i grzybobójczego względem wybranych szczepów bakterii oraz grzybów drożdżoidalnych i pleśni.

Materiał badawczy stanowił handlowy preparat olejku eterycznego z lawendy (marki dr Beta; Pollena Aroma, Warszawa). Olejek przechowywany był w temperaturze 4°C, w oryginalnym opakowaniu. Analizę olejku eterycznego przeprowadzono metodą GC/FID przy użyciu chromatografu gazowego (firmy Hawlett Packard 6890) z polarną kolumną chromatograficzną HP-20M o wymiarach: długość 25 m i szerokość 0,25 mm. Grubość filmu fazy stacjonarnej wynosiła 0,3 μm, a gazem nośnym był hel. Stosowano gradient temperatury: 60°C przez 2 min, a następnie przyrost o 4°C/min do 220°C.

Składniki olejku zidentyfikowano na podstawie czasów retencji (RT) wzorców, a także poprzez porównanie ich wskaźników retencji (RI) w stosunku do szeregu n-alkanów (C7-C30), analizowanych w wyżej opisanych warunkach rozdziału. W celu uzyskania udziału procentowego poszczególnych związków w olejku zastosowano metodę normalizacji bez użycia współczynnika korekcyjnego. Analizy wykonano w trzech powtórzeniach.

Oznaczenie przeciwdrobnoustrojowej aktywności olejku eterycznego przeprowadzono względem szczepów testowych pochodzących z Kolekcji Czystych Kultur Zakładu Biotechnologii i Mikrobiologii SGGW w Warszawie: Bacillus subtilis ATCC 6633, Staphylococcus aureus ATCC 25923, Escherichia coli ATCC 25922, Salmonella enterica ser. Enteritidis ATCC 13076, Penicillium expansum ATCC 7861, Aspergillus niger ATCC 9142, Saccharomyces cerevisiae ATCC 9763 i Candida krusei ATCC 14243.

Aktywność przeciwdrobnoustrojową olejku eterycznego określono, wyznaczając minimalne stężenie hamujące (ang. minimal inhibitory concentration – MIC), minimalne stężenie bakteriobójcze (ang. minimal bactericidal concentration – MBC) i minimalne stężenie grzybobójcze (ang. minimal fungicidal concentration – MFC) zgodnie z zaleceniami CLSI (14-16) oraz Nascente i wsp. (17). MIC olejku lawendowego oznaczano metodą seryjnych rozcieńczeń w zakresie stężeń: 0,078-80 mg/ml. Badanie prowadzono w płynnym podłożu Müller-Hinton (Merck) dla bakterii i płynnym podłożu Sabouraud (BTL) dla grzybów. Do podłoży dodawano Tween 80 w stężeniu 0,002% (Sigma-Aldrich). Szereg probówek zawierających 2 ml podłoża, z odpowiednim (dwukrotnie) malejącym stężeniem olejku eterycznego, szczepiono za pomocą 0,1 ml inokulum. Kontrolę stanowiła próbka hodowli drobnoustrojów niezawierająca olejku. Inokulum bakteryjne w każdej próbówce wynosiło ok. 5 x 10⁵ jtk/ml, z kolei inokulum grzybów drożdżoidalnych bądź zarodników pleśni wynosiło ok. 5 x 10⁴ jtk/ml. Inkubację bakterii prowadzono w temp. 37°C przez 24 godz., a grzybów w temp. 28°C przez 48 godz. Po inkubacji próbek dokonywano wizualnej oceny wzrostu mikroorganizmów w porównaniu do kontroli. MIC określało najmniejsze stężenie olejku lawendowego, przy zastosowaniu którego nie obserwowano wzrostu badanych drobnoustrojów. MBC i MFC olejku lawendowego wyznaczano, posiewając 0,1 ml z każdej probówki, w której nie zaobserwowano wzrostu bakterii na stałe podłoże Müller-Hinton Agar (Merck) lub grzybów, na stałe podłoże Sabouraud Agar (BTL). MBC i MFC definiowano jako najmniejsze stężenie olejku lawendowego, które powodowało redukcję liczby mikroorganizmów o 99,9%, tj. o 3 cykle logarytmiczne.