Lukrecja gładka (Glycyrrhiza glabra L.) z rodziny bobowatych (Fabaceae) jest byliną dorastającą do 1,5 m wysokości (ryc. 1). Z dość wysokiej łodygi wyrastają naprzemianległe, nieparzystopierzaste o ciemnozielonej barwie liście, składające się z 9-17 listków. Lukrecja ma kwiaty grzbieciste, barwy fioletowej bądź liliowej, czasami białej, zebrane w dość luźne grona osadzone na długiej szypule. Owocem lukrecji jest gładki, niekolczasty strąk o skórzastej strukturze, zawierający od 3 do 5 nasion. Pomimo wytwarzania nasion, roślina rozmnaża się wegetatywnie z wykształconych, niekiedy nawet do 4 metrów, rozłogów. Gatunek ten ma silnie rozwinięty system korzeniowy, składający się z palowego korzenia oraz odchodzących od niego długich korzeni bocznych.

Lukrecja w stanie naturalnym spotykana jest najczęściej w rejonie Morza Śródziemnego, głównie w Hiszpanii, we Włoszech oraz w Grecji, Turcji, Syrii, Iranie, południowej i zachodniej Azji. Obecnie jest również gatunkiem uprawianym powszechnie w wielu krajach, w tym także w Polsce. W uprawie znanych jest kilka odmian lukrecji, m.in.: G. glandulifera, G. typica, G. violacea, G. pallida, G. inflanta i G. uralensis (1-4).

Podobnie jak w Polsce, lukrecja popularna jest w innych krajach, stąd spotyka się jej szereg nazw: liquorice, licorice (ang.); règlisse officinale (fr.); Spanishes Süßholz, Lakritze (niem.); liquirizia (wł.); regalicia (hiszp.). Gatunkiem dostarczającym równie cennego surowca jest lukrecja chińska (G. uralensis) oraz G. inflanta (5, 6).

Do celów leczniczych zbiera się płytko i delikatnie okorowane korzenie i rozłogi z 3-4-letnich roślin, zbieranych późną jesienią bądź wczesną wiosną. Zbioru surowca dokonuje się bardzo ostrożnie, aby nie uszkodzić długich rozłogów. Po okorowaniu i dokładnym umyciu części podziemne suszy się w warunkach naturalnych, w cieniu i przewiewie lub w ogrzewanych suszarniach. Następnie kroi się je i miele, nadając wysuszonemu surowcowi formę handlową – korzeń lukrecji (Glycyrrhizae radix). Surowcem leczniczym jest również zagęszczony ekstrakt wodny ze świeżych korzeni i rozłogów – Liquiritiae succus (syn. Glycyrrhizae succus) (7, 8).

Nazwa Glycyrrhiza pochodzi od greckich wyrazów glykis – słodki i rhiza – korzeń. Pierwszy polski słownik ziołolecznictwa wymienia szereg nazw synonimowych, m.in. „słodkie drzewo”, „słodki korzeń”, „korzeń słodzieniowy”. Najwłaściwszym jednak polskim określeniem ludowym lukrecji jest „słodnia”, wskazującym na wybitny słodki smak rośliny (9).

Korzeń lukrecji znany jest i używany w Chinach już od kilku tysięcy lat i do dnia dzisiejszego odgrywa w lecznictwie chińskim niezmiernie ważną rolę. Jej obecność jako głównego składnika w recepturach chińskich preparatów ziołowych jest do dzisiaj wyraźnie widoczna. Słodnię znano już w Grecji i Rzymie. Wspominają o niej w swych dziełach starożytni pisarze greccy i rzymscy (Teofrast, Dioskurydes, Pliniusz, Hipokrates, Celsus, Scribonius Largus, Galen), którzy opisują nawet tzw. sok lukrecjowy – Succus Glycyrrhiza seu Liquiritiae. W Indiach lukrecja znana była i ceniona od czasów starożytności. W wywarze z korzeni kąpie się dotąd posągi Buddy w dniu jego urodzin (ósmego dnia ósmego miesiąca roku) lub też polewa się nim posągi, a spływające krople płynu zbiera się jako lek. W Niemczech pierwszy zainteresował się lukrecją w XIV wieku von Megenberg, później inni zielarze średniowieczni. Uprawę lukrecji w Europie Zachodniej i Środkowej rozpowszechnili benedyktyni w XV wieku. Nasz zielarz z końca wieku XVI – Szymon Syreniusz, wspomina o dużych plantacjach lukrecji koło Trewiru i Bambergu, zaznaczając jednocześnie, że spotyka się tę roślinę także w niektórych ogrodach w Polsce. Znana i wymieniana jest lukrecja w „Dykcyonarzu roślinnym” Krzysztofa Kluka, który jako pierwszy przypisuje jej właściwości lecznicze. W wieku XVII próbowano cukier z trzciny cukrowej zastąpić cukrem z lukrecji, jednakże bez powodzenia (9, 10).

Skład chemiczny korzenia lukrecji gładkiej został dość dobrze poznany. Wykryto w nim do tej pory ok. 400 składników chemicznych. Ich głównymi przedstawicielami są: saponiny triterpenowe, flawonoidy, kumaryny, olejek eteryczny i polisacharydy (2, 4, 7, 8, 11).

Substancje występujące w lukrecji można podzielić na następujące grupy chemiczne: saponiny triterpenowe, flawonoidy, kumaryny, olejek eteryczny, polisacharydy.

W surowcu występują saponiny typu oleanu (2,0-15%), głównie glicyryzyna, a także sole potasowe, wapniowe i amonowe kwasu glicyryzynowego. W wyniku hydrolizy kwasu glicyryzynowego zostają odszczepione dwie cząsteczki kwasu glukuronowego oraz kwas glicyretynowy. Wymieniana jest również obecność kwasów: likwirytynowego, glabrykowego, likwirycjowego, 11-deoksyglicyretynowego oraz glycyretolu, glabrolidu, izoglabrolidu.

Farmakopea Europejska (Ph. Eur. 6.0) oraz Farmakopea Polska VIII wymagają, aby zawartość kwasu glicyryzynowego wynosiła w suchym surowcu roślinnym nie mniej niż 4,0% (6).

Zawartość tych związków w surowcu wynosi 1-2%. Występują: pochodne flawanonu, m.in. likwirytygenina i jej glukozyd likwirytyna (związek biologicznie nieczynny), ramnolikwirytyna, neolikwirytyna, likoflawonol, likoizoflawony A i B, glabrol, glabrydyna, glabron, glizaryna, kumatakenina i inne; pochodne chalkonu: izolikwirytygenina i jej glukozyd izolikwirytyna (związek biologicznie nieczynny), neozolikwirytyna, ramnoizolikwirytyna, likochalkony A i B, echinatyna oraz pochodne izoflawonu – głównie pochodne formononetyny.

W korzeniach lukrecji wykryto także kumaryny, jak likumaryna (6-acetylo-5-hydroksy-4-metylokumaryna), umbeliferon i herniaryna.

Występuje w surowcu w ilości 0,04-0,06%. Zawiera ok. 30 składników, w tym: anetol, estragon, geraniol, fenchon, linalol, alkohol furfurylowy, salicylan metylu, aldehyd benzoesowy, hydroksyaceton, kwas propionowy, 2-acetylopyrol, 2-acetylofuran oraz znaczne ilości kwasów alifatycznych, aldehydów, ketonów, alkoholi i węglowodorów.

W surowcu wykryto kwaśny polisacharyd – glicyryzan GA, złożony z L-arabinozy, D-galaktozy, L-ramnozy, kwasu D-galakturonowego oraz kwasu D-glukuronowego w stosunku ilościowym 22:10:1:2:1, a także dwóch innych polisacharydów o charakterze kwaśnym GP I i GP II.

Pozostałe składniki biologicznie aktywne korzenia lukrecji to: skrobia (2,0-20%), gumy, żywice (do 7,5%), cukry (3,0-14%), takie jak sacharoza, glukoza, alkohol cukrowy – mannitol, aminokwasy (asparagina do 4,0%), białka (albumina), kwasy: uronowy i mannuronowy, a także występujące w mniejszych ilościach: garbniki, lipidy, substancje goryczowe, fitosterole (β-sitosterol) i witaminy z grupy B.

Aktywność biologiczna korzenia lukrecji związana jest przede wszystkim z występowaniem w surowcu triterpenowych pochodnych saponozydowych oraz połączeń flawonoidowych. Ze względu na obecność saponozydów, głównie glicyryzyny, surowiec wykazuje wyraźne działanie sekretolityczne, wykrztuśne, przeciwdrobnoustrojowe, a także przeciwzapalne na błony śluzowe przewodu pokarmowego. Natomiast dzięki obecności związków flawonoidowych surowiec działa spazmolitycznie na mięśnie gładkie przewodu pokarmowego i oskrzeli (7, 12). Jednakże przeprowadzone w ostatnich latach badania aktywności biologicznej korzenia lukrecji wykazały ich znacznie szersze spektrum działania biologicznego.

Stwierdzono, że obecna w korzeniu lukrecji glicyryzyna hamuje przemianę kortyzolu do kortyzonu przez hamowanie działania enzymu dehydrogenazy 11-β-dehydroksysteroidowej (13, 14). Jednocześnie glicyryzyna i kwas glicyretynowy są silnymi inhibitorami 5-α- i 5-β-reduktazy oraz 11-β-dehydrogenazy, enzymów odpowiedzialnych za rozkład steroidów nadnerczowych i progesteronu. Badania in vitro wykazały, że 11-β-dehydrogenaza wyizolowana ze skóry bezwłosych myszy była hamowana przez kwas glicyretynowy, natomiast pobudzana przez hydrokortyzon. Zahamowanie aktywności tych enzymów może spowodować zmniejszenie inaktywacji steroidów (kortyzolu), doprowadzając do wzrostu stężenia tych hormonów, a także do stanu czynnościowej przewagi mineralokortykosteroidów (pseudoaldosteronizmu) (15, 16).

Stwierdzono, że obecność frakcji saponinowej w korzeniu lukrecji powoduje obniżenie napięcia powierzchniowego, a to wpływa na znaczne zmniejszenie lepkości śluzu zalegającego w górnych drogach oddechowych oraz wzrost aktywności sekretolitycznej, jak i wykrztuśnej (11).