Rozwój cywilizacyjny oprócz ułatwiania codziennego życia niesie za sobą wiele negatywnych konsekwencji, m.in. nieprawidłowe zachowania żywieniowe przy równoczesnym ograniczeniu aktywności ruchowej. W badaniu GUS (1) nt. uczestnictwa Polaków w sporcie i rekreacji wykazano, że odsetek osób aktywnych wynosił 46%. Wysiłek fizyczny niezależnie od jego regularności częściej podejmowali mężczyźni (49%) niż kobiety (43%). Do najbardziej aktywnych fizycznie należały dzieci oraz młodzież do 20. roku życia (w grupach tych wynosiła ona około 70%), do najmniej aktywnych osoby w wieku 60 lat i więcej (25%). Również badania Diagnozy Społecznej (2) czy Badania Aktywności Fizycznej Polaków (3) potwierdzają, że osób podejmujących regularną aktywność fizyczną jest niewiele i odsetek ten maleje wraz z wiekiem. Natomiast trzeba pamiętać, że zgodnie z danymi Światowej Organizacji Zdrowia (World Health Organization – WHO) (4) niedostateczna aktywność fizyczna jest czwartym w kolejności czynnikiem ryzyka przedwczesnych zgonów na świecie.

Wysiłek podejmowany systematycznie stymuluje aktywność organizmu, sprzyja profilaktyce wielu chorób, wspomaga przebieg procesu ich leczenia. Regularna aktywność fizyczna odgrywa rolę w profilaktyce choroby niedokrwiennej serca (5). Odpowiednio zaplanowany wysiłek zapobiega: nadciśnieniu tętniczemu, chorobom naczyniowym mózgu, otyłości, cukrzycy, zespołowi metabolicznemu, nowotworom (np. okrężnicy), osteoporozie, zwyrodnieniu stawów (6). Dowody naukowe potwierdzają korzyści płynące z częstego podejmowania wysiłku fizycznego przy leczeniu depresji (7), możliwego działania wspomagającego względem leków antydepresyjnych (8). Z tych przyczyn, aktywność fizyczną zalicza się do jednych z najbardziej ekonomicznych oraz wymiernych w skutkach sposobów pozwalających na profilaktykę oraz wspomaganie leczenia chorób przewlekłych, a także cieszenie się pełnym zdrowiem (6). Celem publikacji było wskazanie roli aktywności fizycznej w odniesieniu do profilaktyki oraz wspomagania leczenia otyłości oraz cukrzycy typu 2 w oparciu o przegląd literatury podmiotu.

Otyłość zaliczana jest do chorób przewlekłych. Jest ona najczęściej konsekwencją niewspółmiernie wysokiej podaży energii dostarczonej ze spożywanych pokarmów względem dziennego wydatku energetycznego (9). Wskaźnik BMI (ang. body mass index – iloraz masy ciała w kilogramach i kwadratu wzrostu w metrach) stosowany jest jako jedna z metod oceny masy ciała, gdzie wartość w granicach 25-29,9 kg/m² świadczy o nadwadze, zaś BMI powyżej 30 kg/m² o otyłości. Wskaźnik ten nie oszacowuje rzeczywistej zawartości tkanki tłuszczowej w organizmie, jest on niewskazany np. dla osób w wieku podeszłym, kobiet ciężarnych, dzieci bądź osób o atletycznej budowie ciała. Obwód talii to kolejny wskaźnik otyłości. Wartość powyżej 88 cm u kobiet i powyżej 102 cm u mężczyzn wskazuje na otyłość (6). Ze względu na miejsce odkładania się nadmiernej ilości tkanki tłuszczowej otyłość dzieli się na: gynoidalną (pośladkowo-udowa), bardziej charakterystyczną dla kobiet, oraz androidalną (brzuszna) – typową dla mężczyzn. W celu określenia typu otyłości oblicza się wskaźnik talia/biodra (ang. waist to hip circumference ratio – WHR). Wartości WHR powyżej 0,8 dla kobiet i powyżej 1 dla mężczyzn potwierdzają otyłość typu androidalnego, wartości poniżej 0,8 dla kobiet i poniżej 1 dla mężczyzn potwierdzają otyłość typu gynoidalnego (10). Elementem postępowania leczniczego u osób z otyłością jest dążenie do redukcji nadmiernej masy ciała. Optymalnym jest obniżenie o min. 5-10% masy wyjściowej w czasie 3-6 miesięcy. Warunkuje to dzienny deficyt energetyczny w granicach 500-1000 kcal, czyli tygodniowy spadek masy ciała o 0,5-1 kg (6). Zalecana aktywność fizyczna obejmuje: marsze, marszobiegi oraz truchty, ćwiczenia wykonywane w odciążeniu, do których należą sporty wodne, takie jak kajakarstwo i wioślarstwo, a także zajęcia na basenie. Aktywność taka jest pożądana z uwagi na działanie ochronne wobec stawów, a w przypadku pływania bądź aerobiku wodnego – wykorzystywania oporu stawianego przez wodę. Rekomendowany jest wysiłek ogólnorozwojowy, ponieważ wrażliwość komórek poddawanych aktywności fizycznej na czynniki lipolityczne nie jest we wszystkich partiach ciała taka sama. Wskazuje się tutaj na dużą podatność na działanie amin katecholowych podskórnej tkanki tłuszczowej odkładanej w obrębie brzucha. Osobę otyłą należy zachęcać do codziennej aktywności, czas trwania ćwiczeń należy rozpocząć od 15 minut, stopniowo je wydłużając (6, 11). Aktywność fizyczną rekomendowaną dla osób z otyłością przedstawiono w tabeli 1.

Według Zahorskiej-Markiewicz (12) korzyści z treningu w aspekcie redukcji masy ciała to dodatkowo: redukcja bólu w okolicach kręgosłupa i stawów, poprawa wydolności i sprawności fizycznej, a także lepsze samopoczucie i wzrost samooceny. Według badań (13-15) zwiększenie aktywności wpływa na profilaktykę otyłości, dodatkowo sprzyjając ogólnej wydolności organizmu. Trening osoby otyłej powinno uzupełniać odpowiednie postępowanie dietetyczne. Optymalna aktywność fizyczna warunkuje przyrost masy mięśniowej, co automatycznie zapobiega jej stratom (tym samym obniżeniu podstawowej przemiany materii pacjenta) podczas stosowania diety niskokalorycznej. W przeglądzie 29 randomizowanych badań (16) dotyczących leczenia otyłości poprzez zwiększony wysiłek fizyczny, dietę niskokaloryczną bądź połączenie obu tych metod, wykazano, że największy ubytek masy ciała był obserwowany w przypadku łącznego zastosowania racjonalnego żywienia z ograniczeniem podaży energii oraz podejmowania wzmożonej aktywności fizycznej z uwzględnieniem czterech aspektów: częstości, intensywności, czasu trwania oraz rodzaju wysiłku. Dodatkowo w badaniach wykazano (17-19), że redukcji masy ciała towarzyszą zazwyczaj korzystne zmiany metaboliczne. Zmniejszenie masy ciała już o 5-15% wpływa na spadek stężenia cholesterolu całkowitego i stężenia cholesterolu LDL, ciśnienia skurczowego i rozkurczowego krwi, a także stężenia glukozy na czczo i insuliny. Dodatkowo według Jegier (6) następuje wzrost wrażliwości tkanek na insulinę, zmniejszenie insulinooporności, wzrost wrażliwości tkanki tłuszczowej na czynniki lipolityczne, podwyższenie aktywności lipazy lipoproteinowej oraz zmniejszenie wielkości adypocytów.