Świąd odbytu (ang. pruritus ani) jest schorzeniem niezwykle kłopotliwym dla pacjentów, a dla lekarzy bardzo ważnym objawem, którego nie należy bagatelizować. Ze względu na lokalizację objętych świądem obszarów, często pacjenci ukrywają uporczywe dolegliwości, przez co problem pogłębia się. Według dermatologów opisywana dolegliwość to najczęstsze schorzenie okolicy anogenitalnej. Rzadko prowadzone są badania epidemiologiczne dotyczące czynników predysponujących do świądu odbytu. Sugeruje się, że ta dolegliwość dotyczy 1-5% populacji, czterokrotnie częściej dotyka mężczyzn niż kobiet, najczęściej w wieku 40-70 lat (1, 2). Jednak świąd odbytu może występować w różnych grupach wiekowych pacjentów, mając zróżnicowane przyczyny. Badacze wyróżniają również świąd odbytu o nieokreślonej etiologii, czyli idiopatyczny – stanowi on niestety większość przypadków (blisko 75%). Niepokojącym jest fakt, że często w przypadku świądu odbytu podejmowane jest jedynie leczenie objawowe, a nie przyczynowe (3). Do świądu pierwotnego, poza świądem idiopatycznym, zaklasyfikowano również świąd występujący wskutek niezdiagnozowanej alergii.

W przypadku świądu wtórnego jako najczęstsze przyczyny wskazano:

– schorzenia proktologiczne, takie jak: szczelina odbytu, choroba hemoroidalna, ropień i przetoka odbytu, wypadanie odbytnicy, nowotwory jelita grubego i odbytu, powikłania pooperacyjne, tzw. mokry odbyt i niedomykalność zwieraczy,

– zakażenia bakteryjne oraz grzybicze skóry okolicy okołoodbytniczej,

– zakażenia wirusowe i pasożytnicze skóry okolicy odbytu, takie jak: kłykciny kończyste, owsica, glistnica, świerzb, wszawica łonowa,

– nadwrażliwość bądź alergia na środki do higieny osobistej, intymnej, na papier toaletowy,

– pierwotne choroby skóry, takie jak: łuszczyca, liszaj, wyprysk, leukoplakia, atopowe zapalenie skóry,

– nieswoiste zapalenia jelit i zespół jelita drażliwego z uporczywą biegunką,

– choroby metaboliczne, takie jak: cukrzyca, niewydolność nerek lub wątroby, żółtaczka, nadczynność tarczycy, niedobór żelaza,

– miejscowe i ogólnoustrojowe niedobory immunologiczne,

– otyłość, głęboki rowek międzypośladkowy, nadmierne owłosienie okolicy odbytu sprzyjają występowaniu świądu,

– niewłaściwą, tj. niedostateczną lub nadmierną, higienę okolicy kroczowej, analne stosunki płciowe i zakażenia przenoszone drogą płciową,

– zaburzenia psychiczne,

– celiakia, choroba Duhringa (4-6).

Badania prowadzone przez Hadasik i wsp. wykazały, że z grupy 55 chorych z diagnozą uporczywego świądu odbytu u 26 pacjentów zdiagnozowano wyprysk kontaktowy. Jednak świąd idiopatyczny stwierdzono aż u 14 chorych, czyli nie odnaleziono przyczyny świądu. U 5 osób stwierdzono paciorkowcowe zapalenie skóry okolicy odbytu, a u kolejnych 5 pacjentów zdiagnozowano wyprzenia drożdżakowe. U pozostałych pacjentów wykryto łuszczycę odwróconą, kłykciny kończyste, łupież rumieniowy, owsicę oraz świąd paraneoplastyczny (2). U młodszych pacjentów uporczywy świąd odbytu często wiąże się z zarażeniem owsikami. Mimo wzrostu higienizacji życia, owsiki są najczęściej stwierdzanymi pasożytami. Rocznie odsetek osób zarażonych w Polsce wynosi średnio 18%. Świąd odbytu mogą powodować również inne pasożyty przewodu pokarmowego, np. glista ludzka i tasiemce (7). Problemem może być również nieprawidłowa higiena, zarówno niewystarczająca (np. u dzieci czy pacjentów z ograniczoną ruchomością), jak i nadmierna, prowadząca do utraty naturalnej warstwy ochronnej i zwiększenia podatności na infekcje. Dodatkowo należy podkreślić, iż świąd odbytu może występować jako powikłanie po zabiegach proktologicznych oraz inwazyjnym leczeniu, np. chemioterapii, które osłabiają odporność pacjenta i mogą sprzyjać zakażeniom wtórnym (8).

W związku z powyższym w postępowaniu klinicznym w rozpoznawaniu przyczyny świądu nadal istotny jest dokładny wywiad z pacjentem, który przyczynia się do wyboru rodzaju dalszej diagnostyki (9). W praktyce lekarze obserwują, że w przypadku leczenia świądu korzystny efekt kliniczny przynoszą pewne restrykcje żywieniowe (9). Zalecenia dietetyczne doświadczonych specjalistów polegają także na wykluczeniu: kawy, herbaty, alkoholu, ostrych przypraw, czekolady i pomidorów. Ponadto, pacjentowi sugeruje się unikanie mleka i produktów mlecznych, jako źródła potencjalnych alergenów (3). Obserwacje kliniczne wskazują, że świąd odbytu występuje często u pacjentów z celiakią (nadwrażliwość na gluten), a także wiąże się z zaburzeniami mikrobioty jelitowej. Zwiększona przesiąkliwość nabłonka jelitowego, spowodowana zaburzeniami mikrobioty lub innymi schorzeniami, sprzyja przedostawaniu się do krwiobiegu zwiększonej ilości białek pochodzących z często spożywanych pokarmów i powstawaniu w konsekwencji nadwrażliwości pokarmowych IgG-zależnych.

Warto podkreślić, że z problemem świądu odbytu mogą spotkać się lekarze bardzo wielu specjalizacji (3), dlatego zasadnym jest omówienie nowych doniesień naukowych i metod diagnostycznych, które mogą przyczynić się do ułatwienia postawienia diagnozy i wyleczenia pacjenta.