Fumaria officinalis – dymnica lekarska, zwana także dymnicą pospolitą, dymówką, rutką polną, ptasią rutą, kokoryczą lekarską oraz kokoryczem lekarskim, należy do rodziny Fumariaceae – Dymnicowatych. Dymnica lekarska jest rośliną roczną występującą niemal w całej Europie i Azji, na Wyspach Kanaryjskich, Maderze oraz w północnej Afryce; w Polsce jest pospolitym chwastem pól, ogrodów, ugorów i odłogów (1).

Dymnica lekarska osiąga wysokość do 50 cm. Łodyga jest wzniesiona lub dźwigająca się, gałęzista, bogato ulistniona. Liście są szarozielone, podwójnie pierzastodzielne, o odcinkach pierzasto- lub dłoniastodzielnych. Kwiaty drobne, grzbieciste, zebrane w zwarte groniaste kwiatostany, barwy purpuroworóżowej, rzadziej bladoróżowej, na szczycie ciemnopurpurowej (1, 2).

Surowcem leczniczym jest ziele dymnicy (Fumariae herba) zebrane w pełni kwitnienia rośliny, zawierające nie mniej niż 0,40% sumy alkaloidów w przeliczeniu na protopinę (3, 4). Według danych literaturowych zawartość ta najczęściej waha się w granicach 0,5-1,0% (5).

Ziele dymnicy zawiera alkaloidy izochinolinowe (protopina = fumaryna, kryptopina, aurotensyna, fumarytyna, chelidonina, sangwinaryna, korytuberyna) oraz alkaloidy indenobenzazepinowe (fumarytrydyna, fumarytryna, fumarofina) (6-10). Dominującym alkaloidem jest protopina, której zawartość w surowcu wynosi 0,08-0,40% (11). W zielu dymnicy występują także związki flawonoidowe (głównie glikozydy kwercetyny i kemferolu) (12-15), wolne kwasy fenolowe (p-kumarowy, synapinowy, ferulowy, protokatechowy, kawowy, chlorogenowy, izochlorogenowy) (6, 8, 9, 13), połączenia estrowe pochodnych kwasu hydroksycynamonowego z kwasem jabłkowym (11), a także śluzy, żywice, związki goryczowe, sole mineralne (potas) (16) oraz organiczne kwasy alifatyczne (fumarowy i jabłkowy) (8).

Ziele dymnicy lekarskiej zwiększa wytwarzanie żółci, stosownie do potrzeb organizmu, lub hamuje wydzielanie żółci w przypadku jej nadmiaru. Wykazano, że surowiec ma także właściwości cholecystokinetyczne (pobudzające opróżnianie pęcherzyka żółciowego), gdyż poprzez rozkurczający wpływ na zwieracz Oddiego ułatwia przepływ żółci do dwunastnicy (4, 6). Ponadto ziele dymnicy lekarskiej przywraca prawidłową perystaltykę jelit i regularne wypróżnienia, jak również wykazuje efekt spazmolityczny w obrębie dróg moczowych i naczyń krwionośnych (1, 6).

Komitet ds. Produktów Leczniczych Roślinnych (HMPC, Committee on Herbal Medicinal Products) oraz ESCOP (European Scientific Cooperative on Phytotherapy) zalecają stosowanie ziela dymnicy lekarskiej jako tradycyjnego roślinnego produktu leczniczego w celu zwiększenia przepływu żółci i łagodzenia objawów niestrawności (uczucie pełności i wzdęcia) (4, 16). Wskazaniami do stosowania ziela dymnicy lekarskiej w Austrii są: dyskineza dróg żółciowych, cholestaza, zapalenie pęcherzyka żółciowego i dróg żółciowych, zespół po cholecystektomii oraz nieoperacyjna kamica żółciowa. We Francji ziele dymnicy lekarskiej stosowane jest jako środek ułatwiający trawienie i moczopędny, w Hiszpanii wspomagający trawienie oraz w stanach spastycznych przewodu pokarmowego (głównie pęcherzyka żółciowego) (16).

Ponadto dymnica lekarska zalecana jest w celu zwiększenia diurezy (11, 17), obniżenia ciśnienia tętniczego krwi, w leczeniu chorób reumatycznych (18), nerwic wegetatywnych oraz w nadkwaśności (19).

Zewnętrznie wyciągi z ziela dymnicy wykorzystywane są do leczenia wykwitów skórnych, w tym różnych rodzajów egzem, łuszczycy oraz świerzbu (17, 20). W leczeniu dermatoz, oprócz stosowania zewnętrznego, zaleca się podawanie doustne wyciągów z surowca (21). Zastosowanie dymnicy lekarskiej w leczeniu chorób skóry może być związane z obecnością w roślinie kwasu fumarowego. Obecnie kwas fumarowy otrzymywany jest syntetycznie i wchodzi w skład m.in. preparatów łagodzących objawy łuszczycy (11).

Wykazano, że wyciąg suchy z dymnicy lekarskiej zwiększał napięcie spoczynkowe mięśni i zmniejszał amplitudę skurczów spontanicznych w izolowanym jelicie czczym królika (odpowiednio w stężeniach od 10^-5 mg/ml do 5 x 10^-5 g/ml i 5 x 10^-4 g/ml) oraz w izolowanej dwunastnicy szczura (10^-3 g/ml), jak również zmniejszał napięcie mięśniowe w izolowanej dwunastnicy szczura wywołane chlorkiem baru (EC₅₀ = 10^-4 g/ml, co odpowiadało ok. 5% wpływu papaweryny). Badany wyciąg hamował skurcze w izolowanej żyle odpiszczelowej wywołane przez noradrenalinę (EC₅₀ = 8,5 x 10^-6 g/ml), porównywalnie do papaweryny (EC₅₀ = 2,9 x 10^-5 g/ml) i protopiny (EC₅₀ = 2,3 x 10^-5 g/ml), natomiast w stężeniach 10^-5-10^-4 g/ml wywoływał skurcz mięśni w izolowanej macicy szczura. W innym badaniu udowodniono, że wodny wyciąg z dymnicy lekarskiej w stężeniu 10^-4 g/ml wykazywał aktywność pobudzającą czynność skurczową pęcherzyka żółciowego i powodował relaksację zwieracza Oddiego w izolowanych drogach żółciowych świń, co umożliwiało wypływ żółci do dwunastnicy, natomiast w stężeniu 5 x 10^-4 g/ml hamował kurczenie się zwieracza Oddiego wywołane morfiną. W eksperymencie badano także protopinę, która w stężeniach 10^-5-10^-7 g/ml wykazywała silne właściwości kurczące zwieracz Oddiego (4).

Wyciąg etanolowy z ziela dymnicy lekarskiej wykazywał działanie przeciwbakteryjne wobec Staphylococcus epidermidis, Bacillus subtilis, Serratia marcescens i Salmonella typhimurium (22, 23), wyciąg heksanowy odznaczał się działaniem w stosunku do S. epidermidis oraz wobec Escherichia coli (23), podczas gdy bakterie B. cereus, B. subtilis, E. coli, Listeria monocytogenes, Proteus vulgaris, Pseudomonas aeruginosa i S. aureus wrażliwe były na działanie wyciągu metanolowego (24). Najszersze spektrum działania przeciwbakteryjnego zanotowano dla wyciągu uzyskanego przez ekstrakcję ziela dymnicy za pomocą mieszaniny etanol-woda (80:20). Na wyciąg ten były wrażliwe szczepy: E. coli, S. aureus, Klebsiella pneumoniae, P. aeruginosa, P. vulgaris, B. cereus, Mycobacterium smegmatis i M. luteus (25).

Badania wykazały również aktywność przeciwgrzybiczą wyciągu etanolowego (Trichoderma, Alternaria solani, Aspergillus niger), metanolowego (Saccharomyces boulardii, S. cerevisiae, Cladosporium herbarum, Paecilomyces variotii) (24), heksanowego (A. solani, A. niger) (23), wodnego (Cladosporium herbarum) (24) oraz etanolowo-wodnego (Candida albicans, Kluyveromyces fragilis, Rhodotorula rubra) (25).

Analizowano aktywność przeciwutleniającą wyciągu z ziela dymnicy uzyskanego przez ekstrakcję surowca 70% etanolem w temperaturze 70°C. W badaniu wykorzystano metodę z użyciem wolnego rodnika DPPH oraz kationorodnika ABTS, jak również analizę redukcji jonów Fe (III) i Cu (II) (odpowiednio FRAP i CUPRAC). Wyniki otrzymane we wszystkich czterech analizach jednoznacznie wskazywały, że etanolowo-wodny wyciąg z ziela dymnicy lekarskiej ma najsilniejsze właściwości antyoksydacyjne spośród badanych gatunków z rodzaju Fumaria, jednak słabsze niż zastosowane substancje referencyjne (kwercetyna, rutyna, kwas ferulowy, kwas synapinowy oraz kwas p-kumarowy) (13).

Przeprowadzono również badania metanolowego wyciągu z nadziemnych części dymnicy lekarskiej uzyskanego poprzez ekstrakcję surowca w aparacie Soxleta. W analizie wykorzystano test β-karoten-kwas linolowy. Aktywność przeciwutleniająca wyciągu metanolowego określano poprzez pomiar stopnia zahamowania tworzenia się lotnych związków organicznych i wodoronadtlenków sprzężonych dienów, powstających podczas utleniania kwasu linolowego. Wyciąg z ziela dymnicy wykazywał aktywność hamującą na poziomie 78,93%. Uzyskany wynik zestawiono z substancjami referencyjnymi: BHA (200 mg/l) – 93,21% oraz BHT (200 mg/l) – 90,71% (24).