Przywrotnik pospolity (Alchemilla vulgaris L., syn. Alchemilla xanthochlora Rothm., Alchemilla silvestris Schm.) jest byliną należącą do rodziny różowatych (Rosaceae). Występuje na obszarze od Ameryki Północnej, przez Grenlandię i Europę aż do Azji. Roślina ta jest często stosowana w arabskiej medycynie, gdzie wykorzystywana była w leczeniu otyłości oraz bólów i zapaleń żołądkowo-jelitowych. W medycynie ludowej znana jako ziele Matki Boskiej, stosowana jest wewnętrznie w łagodzeniu dolegliwości menopauzalnych i menstruacyjnych, zaburzeń żołądkowo-jelitowych, a zewnętrznie do płukania w stanach zapalnych jamy ustnej, gardła oraz w leczeniu wrzodów, egzem i wysypek skórnych (1, 2).

Przywrotnik pospolity jest gatunkiem zbiorowym. Jego łodyga osiąga wysokość do 30 cm, jest żywozielona, niekiedy żółtawo- lub sinawonabiegła, w dolnej części naga, w górnej owłosiona. Liście są okrągławo-nerkowate, podzielone na 8-9 klap o kształcie półokrągłym lub półeliptycznym, ułożone w rozetę. Blaszka liściowa o brzegu ostro ząbkowanym jest owłosiona. Kwiaty, zielone lub żółtozielone, mają 4-działkowy kielich z kieliszkiem i pozbawione są korony kwiatowej. Owocem jest stożkowaty orzeszek (3).

Stosowane w celach leczniczych kwitnące ziele zawiera garbniki (5-8%, największa ich ilość występuje w trakcie kwitnienia) zbudowane w większości z kwasu elagowego, jak również z kwasu galusowego. Do elagotanoidów zawartych w A. vulgaris należą: agrimonina (3,5-3,8%), pedunkulagina (1,2%) i lewigatyna (0,9%) (2, 4). Dostępne są również badania oceniające zawartość tanin w różnych częściach surowca: w liściach 15%, w kwiatach 12%, w zielu 12-13% (2, 5). Ponadto w roślinie tej występują flawonoidy, głównie flawonole: w liściach (2,2-2,5%) i w kwiatach (1,0-1,9%). Są to zwłaszcza pochodne kwercetyny: 3-glukuronid kwercetyny, 3-glukozyd kwercetyny, 3-rutynozyd kwercetyny (rutyna) i 3-arabinozyd kwercetyny (2, 6, 7, 8). W kwiatach stwierdzono też obecność leukocyjanidyn (1%) (2). Do grupy polifenolowych związków A. vulgaris należą kwasy fenolowe (kwas galusowy, chlorogenowy, elagowy) (9, 10). W przywrotniku występują również fitosterole i węglowodany (2).

Działanie przeciwdrobnoustrojowe etanolowego ekstraktu z liści A. vulgaris (otrzymanego przez czterodniowe wytrząsanie suchego surowca w temperaturze pokojowej) zostało zbadane dla wzorcowych 10 szczepów bakterii i jednego szczepu grzyba drożdżoidalnego (Staphylococcus aureus, Escherichia coli, Kocuria rhizophila, Bacillus cereus, Bacillus subtilis, Salmonella typhimurium, Proteus vulgaris, Enterococcus faecalis, Enterobacter cloaceae, Enterobacter aerogenes oraz Candida albicans). Badanie wykonano metodą studzienkową, stosując ekstrakt w stężeniu 4 mg/studzienkę oraz kwas nalidyksowy (30 μg), chloramfenikol (30 μg), ampicylinę (10 μg), nowobiocynę (30 μg) i nystatynę (10 μg) jako kontrole pozytywne. Otrzymane wyniki, w postaci stref zahamowania wzrostu (mm), wykazały słabą przeciwbakteryjną aktywność ekstraktu z liści przywrotnika. Najsilniejsze działanie zaobserwowano wobec S. aureus (12 mm; antybiotyki: 15-20 mm), K. rhizophila (14 mm; antybiotyki: 10-30 mm), P. vulgaris (10 mm; antybiotyki: 10-26 mm), E. faecalis (12 mm; antybiotyki: 16-28 mm). Badany ekstrakt wykazywał też działanie przeciwgrzybicze (10 mm, podczas gdy dla nystatyny strefa ta wynosiła 22 mm). Pozostałe drobnoustroje były niewrażliwe na działanie badanego ekstraktu w zastosowanym stężeniu (11).

Aktywność przeciwwirusowa ekstraktów octanoetylowych z korzeni przywrotnika i etanolowego z nadziemnych części rośliny była testowana in vitro na hodowlach komórkowych linii Vero (komórki nerki małpy). Ekstrakty dodawano na 1 godzinę przed zakażeniem komórek wirusem krowianki lub ektromelii (ortopoksywirusy). Wyniki, wyrażone jako wskaźnik neutralizacji (NI), odczytywano po 6 dniach trwania eksperymentu. Testowane ekstrakty hamowały namnażanie wirusów w hodowlach komórek Vero. Najsilniejsze działanie odnotowano dla ekstraktu octanoetylowego z korzeni przywrotnika (w stężeniu 280 μg/ml wskaźnik NI wynosił odpowiednio 4,0 i 3,5 lg dla wirusa krowianki i ektromelii). Ekstrakt z części nadziemnych działał słabiej, przy czym aktywność obu badanych ekstraktów była zależna od zastosowanego stężenia. Substancja wzorcowa, którą był NIOC-14, związek syntetyczny o działaniu przeciwwirusowym, wykazywała silniejsze działanie od testowanych ekstraktów (w stężeniu 2 μg/ml – wirus krowianki i 0,025 μg/ml – wirus ektromelii, wskaźnik NI wynosił odpowiednio 2,14 i 2,83 lg). Dla ekstraktu z korzeni przywrotnika wykazano również wysoką zawartość katechin i leukocyjanidyn (70%). Ekstrakt alkoholowy z części nadziemnych zawierał głównie flawonoidy (71%). Dodatkowe testy potwierdziły, że badane ekstrakty charakteryzowały się niską toksycznością wobec użytej linii komórkowej (ekstrakty octanoetylowe z korzeni przywrotnika były około 10-krotnie mniej toksyczne wobec badanych komórek niż ekstrakty z części nadziemnych rośliny) (12).

Przeciwzapalne działanie frakcji wodnej handlowego wodno-alkoholowego ekstraktu z A. vulgaris (Pharma & Plantes Laboratories) wykazano w badaniu in vitro oceniającym zdolność hamowania 15-lipooksygenazy. Ponieważ metabolity kwasu arachidonowego są ważnymi mediatorami stanu zapalnego, to hamowanie ich syntezy, m.in. przez szlak lipooksygenazy, może przynajmniej częściowo warunkować działanie przeciwzapalne. Wyniki badań dowiodły, że A. vulgaris w zastosowanym do badań modelu wykazywał silną aktywność przeciwzapalną. Otrzymane wyniki wskazywały, że ekstrakt z A. vulgaris (IC₅₀ = 0,52 mg/ml) działał porównywalnie z ekstraktami z Filipendula ulmaria (IC₅₀ = 0,46 mg/ml) i Rosmarinus officinalis (IC₅₀ = 0,65 mg/ml). Pozostałe 13 ekstraktów z innych roślin miało słabszą aktywność (IC₅₀ = 1,16-3,34 mg/ml) (13).

Ten sam ekstrakt przebadano pod kątem jego przeciwutleniających właściwości, które oceniono metodami ze stabilnym rodnikiem DPPH, z rodnikiem nadtlenkowym i rodnikiem hydroksylowym. W teście z DPPH ekstrakt z A. vulgaris działał lepiej od kilkunastu innych testowanych ekstraktów roślinnych (IC₅₀ = 0,09 mg/ml, drugi pod względem siły działania w badanej grupie ekstraktów) i tylko kilkakrotnie słabiej od zastosowanych substancji wzorcowych: witaminy E (IC₅₀ = 0,025 mg/ml) i kwercetyny (IC₅₀ = 0,012 mg/ml).
Również wynik eksperymentu oceniającego zdolność wychwytu rodników nadtlenkowych uszeregował ekstrakt z A. vulgaris w grupie ekstraktów o wysokiej aktywności przeciwutleniającej (A. vulgaris: IC₅₀ = 0,95 mg/ml, kwercetyna: IC₅₀ = 0,15 mg/ml). Test badający zdolność wychwytu rodników hydroksylowych, najbardziej toksycznych dla komórek organizmu, wykazał, że ekstrakt z przywrotnika ma dużą zdolność zmiatania rodników hydroksylowych, tylko pięciokrotnie słabszą od kwercetyny (IC₅₀ = 0,18 mg/ml dla przywrotnika oraz IC₅₀ = 0,034 mg/ml dla wzorcowej kwercetyny) (13).

W innym eksperymencie badano zdolność wodno-alkoholowych ekstraktów z A. vulgaris (kwiatostan i liście) do ochrony bakterii Escherichia coli przed bakteriostatycznym i bakteriobójczym działaniem H₂O₂ i menadionu (menadion w pożywce tlenowej wytwarza anion ponadtlenkowy O₂^-, co wywołuje stan stresu oksydacyjnego). Otrzymane rezultaty pozwoliły stwierdzić, że badane ekstrakty wykazywały znaczący efekt ochronny wobec szczepów bakterii poddanych działaniu H₂O₂. Obliczony współczynnik, opisujący wpływ ekstraktów na wzrost E. coli (swoista szybkość wzrostu E. coli w pożywce zawierającej ekstrakty i H₂O₂ w porównaniu do swoistej szybkości wzrostu w pożywce zawierającej tylko H₂O₂), świadczył o silnym działaniu ekstraktów z A. vulgaris, zarówno z liści, jak i kwiatostanów. Natomiast w eksperymencie z menadionem wykorzystanie ekstraktu z liści A. vulgaris obniżało bakteriostatyczne działanie tej substancji niemal dwukrotnie. W tym samym badaniu przeprowadzono testy in vitro, stosując wolny rodnik DPPH oraz test oceniający właściwości chelatujące ekstraktu z liści przywrotnika. Okazało się, że wykazywał on wysoką (71,8%) zdolność zmiatania wolnego rodnika oraz chelatowania jonów żelaza (II) (84,6%). Badany był również bezpośredni ochronny wpływ ekstraktu wobec bakteryjnego, plazmidowego DNA, narażonego na uszkodzenia pod wpływem rodników hydroksylowych. Zastosowanie ekstraktu z liści przywrotnika skutkowało średnią aktywnością ochronną (37,2%) (14).