Od dziesięcioleci niepokojąco wzrasta liczba osób cierpiących z powodu zespołów bólowych w obrębie dużych stawów kończyn górnych i dolnych. Problem ten nasila się wraz z wiekiem, a w perspektywie zwiększania się populacji osób w okresie starości będzie on dotyczył coraz większej grupy polskiego społeczeństwa (1-3).

Starzenie się układu ruchu jest procesem nieuchronnym, powiązanym z występowaniem zmian zwyrodnieniowych w obrębie stawów (4). Dodatkową przyczyną zwiększania się liczby osób z dolegliwościami stawów jest szybko postępująca zmiana trybu życia współczesnego pokolenia, powodująca ograniczenie aktywności fizycznej, jak również przeciążenia narządu ruchu wynikające m.in. z warunków pracy. Zmiany zachodzące w procesie starzenia w obrębie stawów przyczyniają się do zmniejszenia zakresu ruchów, a wiek w tym przypadku jest czynnikiem najbardziej istotnym (5). Po 50. roku życia proces ten występuje niezależnie od pojawiających się zmian zwyrodnieniowych, jednak mały zakres ruchomości stawów nasila ich występowanie. Z prowadzonych badań wynika, że po 60. roku życia takie zmiany stwierdza się u ponad połowy osób, a u części z nich proces ten doprowadzi do niepełnosprawności. Zmiany te są obserwowane najczęściej w obrębie stawów biodrowych i kolanowych, kręgosłupa oraz stawów międzypaliczkowych rąk (6, 7). Obniża to sprawność fizyczną, a jej niski poziom może być przyczyną upadków, które prowadzą do urazów, a w konsekwencji do dalszego obniżenia ruchomości stawów i samodzielności (3, 8, 9). Z tego względu istotne jest monitorowanie sprawności funkcjonalnej osób starszych oraz dążenie do zmiany ich trybu życia w celu ukierunkowania go na zwiększenie aktywności fizycznej tych osób. Dobór ćwiczeń fizycznych dla osób starszych nie jest prostym zadaniem. Zawsze należy uwzględnić stan zdrowia i poziom sprawności motorycznej osób uczestniczących w programie. Według zaleceń WHO (10) dotyczących minimalnej tygodniowej aktywności fizycznej rekomendowanej dla osób starszych, powinny się w nich znaleźć ćwiczenia kształtujące poziom wytrzymałości, siły, koordynacji motorycznej oraz gibkości. Dla utrzymania prawidłowego zakresu ruchu w stawach istotne znaczenie mają ćwiczenia rozciągające. W przypadku stawów kończyn dolnych, biodrowych, kolanowych i skokowych jest to ważne dla postawy ciała oraz sprawnej lokomocji, a ograniczenia ruchomości przekładają się na problemy z chodem i mogą zwiększać ryzyko upadków.

Głównym celem badań była ocena efektów zastosowanego programu ćwiczeń zwiększających aktywność fizyczną osób starszych. Ukierunkowane były one na poprawę sprawności funkcjonalnej, w tym zwiększenie zakresu ruchomości stawów kończyn dolnych u mężczyzn, którzy ukończyli 60. rok życia.

Badania oraz program ćwiczeń zostały przeprowadzone w terminie od października do grudnia 2015 roku. Pomiary wykonano w Pracowni Badań Biokinetyki Akademii Wychowania Fizycznego we Wrocławiu. Uczestnikami programu byli słuchacze Karkonoskiego Uniwersytetu Trzeciego Wieku, który działa przy Karkonoskiej Państwowej Szkole Wyższej w Jeleniej Górze oraz osoby należące do Klubu Aktywnego Seniora. Badania przeprowadzono dwukrotnie przez ten sam zespół badawczy. Pierwsze pomiary odbyły się przed rozpoczęciem zaplanowanych ćwiczeń, drugie badanie zostało powtórzone po zrealizowaniu programu. Materiał badawczy stanowiły wyniki pomiarów uzyskane przed programem i po programie ćwiczeń u tych samych mężczyzn, w grupie liczącej 33 osoby. Wiek badanych mieścił się w przedziale od 60 do 75 lat. Średni wiek badanych mężczyzn wynosił 67,4 roku (± 4,7 roku).

Warunkiem włączenia do projektu było spełnienie następujących kryteriów:

– płeć męska,

– przedział wiekowy 60-75 lat,

– subiektywnie dobry stan zdrowia,

– pisemna zgoda lekarza pierwszego kontaktu na udział osoby w projekcie i brak przeciwwskazań do wykonywania określonych ćwiczeń fizycznych oraz planowanego zakresu badań,

– podpisanie dobrowolnej zgody na wzięcie udziału w badaniach.

Każdy z uczestników został poinformowany o celu badań, rodzaju i sposobie ich przeprowadzania oraz możliwości rezygnacji z ćwiczeń i badań bez podania przyczyn. Z projektu zostały wykluczone osoby, które:

– posiadały głębokie deficyty w zakresie funkcji narządu ruchu,

– wykazywały stany ostre z objawami neurologicznymi w zespołach bólowych kręgosłupa,

– były po zawałach mięśnia sercowego, po udarach mózgu, z nieleczonym nadciśnieniem tętniczym, nowotworami, epilepsją.

Ćwiczenia wykonywano przez 6 tygodni, 3 razy w tygodniu (w poniedziałki, środy i piątki) i obejmowały one każdorazowo następujący program, jednakowy dla każdego uczestnika:

– ćwiczenia aerobowe o umiarkowanej intensywności (na sali sportowej i pływalni),

– ćwiczenia wzmacniające siłę mięśni (wszystkich głównych grup mięśniowych),

– ćwiczenia koordynacyjne, w tym równowagi,

– ćwiczenia rozciągające.

Ćwiczenia prowadzone były pod nadzorem autora projektu w obiektach sportowych Karkonoskiej Państwowej Szkoły Wyższej (sala sportowa, pływalnia).

U każdego badanego przeprowadzono pomiary zakresów ruchomości w stawach: biodrowych, kolanowych i skokowo-goleniowych, za pomocą goniometru, zgodnie z przyjętą metodologią badania. Do celów pracy mierzono zakresy ruchów czynnych w stawach wykonywanych siłą mięśni badanego. Wszystkie pomiary rozpoczynano od pozycji zerowej. Badany po przyjęciu pozycji wyjściowej dla pomiaru w danym stawie wykonywał samodzielnie maksymalny ruch. Wynik podawany był w stopniach i zapisywany zgodnie z metodą SFTR.

Analizę statystyczną wyników przygotowano z zastosowaniem programu STATISTICA 12.0 (StatSoft Polska). Dla wszystkich zmiennych obliczono podstawowe statystyki opisowe. Normalność rozkładów sprawdzano testem Shapiro-Wilka, który wykazał brak rozkładu normalnego dla większości zmiennych. Istotność różnic między pomiarami oceniano nieparametrycznym testem kolejności par Wilcoxona, różnice uznano za istotne statystycznie dla p < 0,05.