Medycyna (łac. medicina, „sztuka lekarska”) – nauka empiryczna oparta na doświadczeniu, obejmująca całość wiedzy o zdrowiu i chorobach człowieka oraz sposobach ich zapobiegania i leczenia (1).

Początki medycyny jako dyscypliny miały miejsce w okresie dominacji religii i zabobonów. W zachodnim świecie uwolniła się ona spod tego wpływu poprzez stanie się częścią jońskiej filozofii przedsokratejskiej, z której zaczerpnęła fascynację w wyjaśnianiu świata przez intelekt, jak również zainteresowanie kwestiami przyczyny, skutku oraz zmiany. W tym okresie lekarze i filozofowie, jak również medycyna, nauka i filozofia nie odróżniały się zbytnio od siebie.

Medycyna stała się niezależnym zawodem w V wieku przed Chrystusem, po pojawieniu się szkoły Hipokratesa. Edelstein podkreśla, że medycyna przybrała wówczas dwie wyróżniające ją cechy: podkreślała ważność opierania swojego kunsztu na obserwacji pacjentów oraz bazowania na ramach etycznych (2).

Niewiele podręczników medycznych porusza temat tego, czym jest medycyna. Zazwyczaj, po krótkim omówieniu kwestii oceny klinicznej stanu pacjenta lub relacji lekarz-pacjent, przystępują one do szczegółowych opisów konkretnych jednostek chorobowych. Zaniedbanie to prowadzi do powstawania raczej luźnych interpretacji medycyny: medycyna jest tym, co robią lekarze, medycyna to nauka praktykowana dla dobra ludzkości lub medycyna to sztuka obejmująca wszystkie zainteresowania ludzkości.

Definicja medycyny jest niezbędna do jakiejkolwiek krytycznej refleksji na temat funkcji i celów zawodów związanych z praktyką medyczną, sposobu kształcenia lekarzy, kwestii oczekiwań, jakie mamy wobec lekarzy oraz tego, w jaki sposób medycyna jest powiązana z innymi kulturowymi przejawami współczesnego człowieka.

Wyobrażenie na temat tego, czym jest medycyna (a w tym ginekologia) w wyraźny i silny sposób kształtuje każdy aspekt przedsięwzięcia medycznego – edukacyjny, praktyczny, medyczno-prawny, etyczny, społeczny i ekonomiczny. Leży ono również u podstaw klinicznych decyzji, postaw lekarzy oraz spostrzeżeń, jakie mają oni na temat samych siebie. Niezależnie od współczesnej niechęci do definicji, konieczne jest stwierdzenie, czym jest medycyna. Za każdym zachowaniem medycznym stoi przynajmniej pośrednia koncepcja medycyny, która musi być wytłumaczona i wyjaśniona, jeżeli mamy logicznie wypowiadać się na temat tego zachowania.

Według Pellegrino i Thomasma medycyna nie jest ani jedynie sztuką, ani nauką we współczesnym sensie tych terminów. Jest ona odrębną, pośrednią dziedziną, tertium quid, czyli trzecią, pośrednią możliwością pomiędzy sztuką i nauką, ale odmienną od obu. W sensie arystotelesowskim jest to nawyk praktycznego rozumienia, doskonalony przez doświadczenie w zajmowaniu się pacjentami (2).

Do czasów średniowiecza medycyna zdobyła wystarczającą wiedzę, aby być uznawana za naukę praktyczną lub sztukę mechaniczną, podobną do rolnictwa. Już Awicenna napisał traktat, który w niezwykle jasny sposób zgłębiał podział pomiędzy teorią i praktyką w medycynie. Niemniej jednak, przed powstaniem współczesnej nauki oraz okresem fascynacji pozytywizmem, uważano za wystarczający opis lekarza jako vir bonus medendi peritus – eksperta w kwestii dobrego leczenia. Zdaniem Pellegrino i Thomasma: „w historii medycyny zauważamy tendencję do sporadycznego inspirowania się popularnym w danym okresie czasu nurtem filozoficznym. Dopiero metodologiczna siła współczesnej nauki umocniła medycynę przeciwko dominacji ze strony filozofii”. Zagadnienie to zostało przedstawione 8 listopada 1973 roku w „Medicine and Philosophy”, dorocznym przemówieniu wygłoszonym do członków Society for Health and Human Values przez jednego z jej współzałożycieli. Poniżej prezentujemy krótkie omówienie tej koncepcji.

W światach helleńskim i greckim całe systemy medyczne były tworzone ze skrawków filozofii Arystotelesa, Platona, Pitagorasa i in. – jako licznych i odnoszących sukcesy szkół dogmatyzmu, metodyzmu lub eklektyzmu. W średniowieczu scholastyka i teologia chrześcijańska objęły swoim wpływem myśl i praktykę medyczną. Następnie potężny wpływ wywarła, i do dziś wywiera na medycynę, mechanistyczna biologia Descartesa, rozpoczynając od jatromechaników, jatrochemików (alchemików lekarskich) oraz jatrofizyków XVII i XVIII wieku, aż do biologicznych redukcjonistów naszych czasów. Jednym z mniej odległych wpływów filozofii na medycynę jest wpływ idealizmu niemieckiego XVIII i XIX wieku, reprezentowanego przez Hoffmana, Stahla, Johna Browna i Williama Cullena. Risse i Galdston udowadniali, że pojęcia takie, jak: „eter”, „animizm” lub „witalizm”, mogą wypływać z błędnych lub właściwych interpretacji dzieł Hegla, Kanta, Schelling czy Fichte’a. W okresie romantyzmu nastąpił rozkwit systemu diagnozy i leczenia nieograniczonego przez obserwacje empiryczne i naukowe i przez pewien czas zahamował on rozwój medycyny naukowej. W odpowiedzi na przyswajanie przez medycynę źle rozumianych modeli filozoficznych, współczesna medycyna stała się nieufna w stosunku do filozofii i jej wpływów. Ta trwająca przez tak wiele wieków podatność medycyny na tyranię systemów filozoficznych wywodzi się z braku naukowo potwierdzonej bazy wiedzy. Myśl, która nie napotkała sprzeciwu w formie faktu, była zbyt silna, aby ją zakwestionować. Jednak triumf eksperymentalizmu Bernarda z ostatniego wieku oraz włączenie nauk chemicznych i biologicznych do medycyny klinicznej w dużym stopniu zmniejszyły tę podatność. Filozoficznym zagrożeniem dla medycyny w obecnych czasach nie jest nadmierne i nieograniczone budowanie systemu, a zbytnia wiara w redukcjonistyczne i pozytywistyczne modele myśli i wyjaśniania. Medycyna jest ponownie, podobnie jak w starożytnej Grecji, wystarczająco silna, aby dopuścić do połączenia z filozofią, jak równy z równym, i jednocześnie jest w stanie postawić opór próbom dominacji. Przez ponad wiek filozofia reagowała na ryzykowny nadmiar idei filozofii romantycznych i idealizmu. Za pośrednictwem logicznego pozytywizmu, ograniczeń Koła Wiedeńskiego oraz analitycznego i językowego nacisku na filozofię anglo-amerykańską, udało się zneutralizować prąd metafizyczny w Stanach Zjednoczonych. Filozofia, podobnie jak niektóre spośród nauk społecznych, poszukiwała nieproblematycznej podstawy, na której może się opierać w logice i metodzie naukowej (2, 4).

Współcześnie obserwuje się powrót zainteresowania fundamentalnymi kwestiami wartości, celu, znaczenia ontologicznego oraz głównego pytania o egzystencję ludzką. Według Pellegrino i Thomasma medycyna poszła zbyt daleko w kierunku redukcjonizmu, natomiast filozofia w kierunku analizy. Medycyna nie będzie potrafić uchwycić w pełni rzeczywistości jej celu, czyli człowieka, nie będzie też wiedziała, jak wykorzystać swoją wiedzę w humanitarny i zgodny z zasadami moralnymi sposób, jeżeli nie pozbędzie się uprzedzenia pozytywistycznego, które wciąż trwa, mimo tego, że traci na mocy, w filozofii. Z kolei filozofia nie może rozpatrywać pojawiających się nowych pytań na temat człowieka, poprzez bezkompromisowe trwanie przy kryteriach weryfikacji Koła Wiedeńskiego lub poprzez zawężenie obiektu zainteresowań do zastosowań językowych oraz zasad „metakwestii” (2, 4). Poważne, normatywne kwestie pojawiające się na przykład w etyce medycznej wymagają, według Pellegrino i Thomasma, czegoś więcej niż użycia „metaetyki” w analitycznym znaczeniu tego terminu. „Jeżeli nie będziemy podchodzić do tych kwestii z filozoficznego punktu widzenia, będą one rozwiązywane w kryzysowej sytuacji klinicznej przez poszczególnych lekarzy według ich własnego systemu pragmatycznych przekonań. Są to zbyt ważne dla społeczeństwa kwestie, aby decydować o nich bez poważnej, krytycznej refleksji i udziału myślicieli z zewnątrz, jak również ze środowiska medycznego. Filozofia będzie musiała ponownie skupić się na pytaniach o wartości i cele ludzkiego życia, a także o zastosowanie zawodów jako instrumentów celu osobistego i społecznego.” Bez potępienia postępów w filozofii poczynionych przez szkoły analityczne i pozytywistyczne, kwestie, które pojawiają się w wyniku rozwoju medycyny, są częściej bliższe zainteresowaniom tradycyjnej filozofii niż obiektom zainteresowania współczesnej filozofii anglo-amerykańskiej. Filozofia europejska, kładąca szczególny nacisk na fenomenologię i egzystencjalizm, skręciła w stronę nienaukowych wymiarów ludzkiej egzystencji i zmagała się z niektórymi kwestiami, badanymi również przez medycynę. W szczególności można by tu przywołać dzieło Marcela, Merleau-Ponty’ego, Lain Entralgo, Foucaulta i E. Strausa. Myśliciele ci zwracają uwagę na świadomą drobiazgowość w kwestii pytań ontologicznych i unikają starożytnej idei „pierwszej” filozofii, która mierzy się z odwiecznie istotnymi pytaniami, które pozostają bez odpowiedzi. Z drugiej strony, europejska filozofia w całości zareagowała na fakt konieczności zajęcia się pytaniami innego rodzaju, i że pytania te muszą ponownie dotyczyć kondycji ludzkiej, jej znaczenia oraz najważniejszej kwestii – czym „jest” człowiek. Marcel, Camus i Sartre zmagając się ze złożonościami i absurdami ludzkiej egzystencji, starają się przynajmniej stawić czoło tym zagadnieniom, nawet jeśli rozwiązania przez nich proponowane nie są akceptowalne. Nawet teraz, w anglojęzycznej rzeczywistości, nie rozpoznaje się formalnie dyscypliny pod nazwą filozofia medycyny. Uznajemy filozofię prawa, edukacji, nauki, religii i historii. W dziele Edwardsa „Encyclopedia of Philosophy” nie znajduje się żaden artykuł o takim tytule, nie ma też artykułu traktującego o etyce medycznej. W rzeczywistości, jedyne odniesienie do medycyny stanowi artykuł na temat Hipokratesa. W kontynentalnej Europie, jak podkreślają Pellegrino i Thomasma, filozofia medycyny posiada bardziej dający się zdefiniować status. Rozpoczynając od XIX wieku, w tej kategorii pojawiła się spora ilość badań w Niemczech, Francji, Polsce, Włoszech i Rosji, na co wskazuje przegląd Szumowskiego. Badania te dotyczą szerokiego zakresu tematów, takich jak: logika i epistemologia medycyny, konceptu zdrowia i choroby, etyki medycznej, przyczynowości w medycynie, relacji umysł-ciało, mechanizmu i witalizmu. W latach 20. w Polsce powołano kilka katedr filozofii i medycyny w polskich uniwersytetach.