Od ponad 400 lat bracia Zakonu Szpitalnego Świętego Jana Bożego, zwani popularnie bonifratrami, prowadzą na ziemiach polskich działalność leczniczą i opiekuńczą. Wśród wielorakiej aktywności zakonu szczególne miejsce zajmuje tradycyjne ziołolecznictwo, oparte na dawnych recepturach sprawdzonych w wieloletniej praktyce. Poradnia Ziołolecznicza Konwentu Bonifratrów w Łodzi, będąca spadkobierczynią wileńskiej szkoły ziołolecznictwa, od 1945 roku przyjmuje pacjentów z całej Polski. Wśród diagnozowanych chorób coraz częściej mamy do czynienia z dolegliwościami cywilizacyjnymi, będącymi efektem złych nawyków żywieniowych oraz zmniejszonej aktywności fizycznej. Jedną z nich jest cukrzyca typu 2 i związane z nią różnorakie powikłania.

Wzrastająca w naszej populacji liczba pacjentów chorych na cukrzycę lub zagrożonych jej rozwojem sprawia, że do poradni trafia wielu z nich, szukając w fitoterapii uzupełnienia lub alternatywy dla typowego leczenia diabetologicznego. Mamy do dyspozycji wiele surowców roślinnych wspomagających kontrolę poziomu cukru we krwi, a także przeciwdziałających powstawaniu powikłań cukrzycowych. Znajdują się wśród nich surowce rodzime, znane i stosowane od wielu lat, takie jak: ziele i korzeń pokrzywy, ziele rutwicy, kłącze perzu oraz liść borówki czernicy. Ale są także surowce pochodzące z innych rejonów świata, m.in.: korzeń tarczycy bajkalskiej, kora cynamonowca, jak również stosowany od niedawna liść morwy białej. Przepisywane są z nich pacjentom różnego rodzaju preparaty galenowe, m.in. mieszanki ziołowe do zaparzenia oraz nalewki wytwarzane w Aptece Ziołoleczniczej według tradycyjnych receptur bonifraterskich. Na rynku obecne są także liczne preparaty pochodzenia roślinnego oraz suplementy diety wytwarzane przez różne firmy farmaceutyczne polskie i zagraniczne. Wiele z nich jest dostępnych w sprzedaży odręcznej i pacjenci mogą je otrzymać bez recepty. Jednak w większości przypadków niezbędna jest konsultacja lekarska.

Niniejsze opracowanie ma na celu przedstawienie możliwości stosowania leków ziołowych opartych na tradycyjnych recepturach oraz pewnych schematów postępowania w terapii cukrzycy i stanów jej towarzyszących. Powstało ono na podstawie doświadczenia zebranego w trakcie pracy w Poradni Ziołoleczniczej Konwentu Bonifratrów w Łodzi.

W dużym uproszczeniu cukrzyca jest stanem organizmu, w którym dochodzi do nieprawidłowego podwyższenia poziomu glukozy we krwi, spowodowanego niedoborem albo upośledzeniem wydzielania insuliny przez trzustkę lub zaburzeniem jej działania w tkankach (tzw. insulinoopornością). Przedłużająca się hiperglikemia prowadzi do uszkodzenia w pierwszej kolejności ścian naczyń krwionośnych, co skutkuje różnorodnymi powikłaniami związanymi z szeroko rozumianym niedokrwieniem narządów – serca, ośrodkowego układu nerwowego, nerek, siatkówki oka czy kończyn dolnych.

W cukrzycy typu 1, pojawiającej się zwłaszcza u dzieci i osób młodych, oraz w cukrzycy typu LADA – późno rozwijającej się cukrzycy o podłożu autoimmunologicznym u osób starszych, podstawą postępowania jest specjalistyczna opieka diabetologiczna, czyli dieta wsparta edukacją, modyfikacja stylu życia, odpowiednio dostosowana do konkretnego pacjenta aktywność fizyczna oraz indywidualnie dobrana i kontrolowana insulinoterapia. Stosując fitoterapię w początkowych stadiach cukrzycy typu 1, nie chcemy zwykle ingerować w samo wyrównywanie glikemii, ale staramy się wspomagać odporność pacjentów i leczyć ewentualne choroby współistniejące. Dopiero w późniejszych stadiach, u osób starszych, kiedy insulinoterapia nie zapewnia odpowiedniej kontroli glikemii, wprowadzamy preparaty ziołowe – mieszanki lub pojedyncze zioła wspomagające regulację poziomu glukozy we krwi. Oczywiście, w sytuacji gdy pojawiają się powikłania cukrzycy czy inne choroby, możemy również stosować zioła uzupełniające ich leczenie.

Zupełnie inaczej postępujemy w cukrzycy typu 2 i w tzw. stanach przedcukrzycowych, jak nieprawidłowa tolerancja glukozy i nieprawidłowa glikemia na czczo, którym często towarzyszą nadwaga, otyłość i insulinooporność. W tych sytuacjach już na etapie postępowania niefarmakologicznego, czyli wprowadzania diety cukrzycowej oraz zwiększania aktywności fizycznej, zalecanych przez standardy opieki diabetologicznej, możemy włączyć zioła wspomagające redukcję masy ciała i obniżające poziom glikemii. Wprowadzenie leków ziołowych może wyprzedzić włączenie doustnych leków syntetycznych, odroczyć ich stosowanie, a w niektórych przypadkach może być wystarczające przez długie lata jako jedyna forma terapii.

Leki pochodzenia roślinnego w terapii diabetologicznej mogą być przyjmowane jako pojedyncze surowce roślinne, a także mieszanki złożone z wielu składników przeznaczonych do zaparzania (odwary i napary) oraz w postaci tabletek i nalewek.

W tych sytuacjach zależy nam na zapobieganiu rozwojowi cukrzycy, a także modyfikacji lub eliminacji czynników ryzyka, które do niej prowadzą. Lekami ziołowymi możemy wspierać obniżanie glikemii, redukcję podwyższonego poziomu cholesterolu i odchudzenie pacjenta z nadwagą lub otyłością. Zalecana jest także zwiększona aktywność fizyczna, pomocna w spalaniu nadmiaru kalorii. Przykład mieszanki ziołowej stosowanej u pacjentów z nadwagą:

Kozłek lekarski – korzeń 5 g

Mięta pieprzowa – liść 10 g

Len zwyczajny – siemię 10 g

Krwawnik pospolity – ziele 10 g

Rdest ptasi – ziele 10 g

Skrzyp polny – ziele 10 g

Melisa lekarska – liść 10 g

Dziurawiec zwyczajny – ziele 10 g

Mniszek lekarski – korzeń i ziele 10 g

Perz właściwy – kłącze 15 g.

Z powyższej mieszanki, podobnie jak w przypadku większości przepisywanych mieszanek bonifraterskich, sporządzamy odwar w proporcji 2-3 łyżki stołowe mieszanki na 2-3 szklanki wody. Jest to ilość przeznaczona do wypicia w ciągu doby w 2-3 dawkach podawanych przed posiłkami.

Profil działania takiej mieszanki obejmuje wspomaganie pracy wątroby i nerek, regulację układu trawiennego, przyspieszanie przemiany materii, obniżanie poziomu cholesterolu i kwasu moczowego oraz nieznaczne obniżanie poziomu cukru we krwi. Może ona także korzystnie wspierać walkę z nadwagą czy otyłością.

U pacjentów z już rozpoznaną cukrzycą stosujemy mieszanki bardziej zdecydowanie obniżające poziom glikemii. Przykładem może być mieszanka o następującym składzie:

Kozłek lekarski – korzeń 5 g

Perz właściwy – kłącze 5 g

Szałwia lekarska – liść 5 g

Nawłoć pospolita – ziele 5 g

Drapacz lekarski – ziele 5 g

Rdest ptasi – ziele 10 g

Brzoza brodawkowata – liść 10 g

Borówka czernica – liść 10 g

Pokrzywa zwyczajna – liść 15 g

Fasola zwyczajna – naowocnia 30 g.

Po przeanalizowaniu zakresu działania substancji biologicznie aktywnych występujących w trzech najważniejszych składnikach takiego odwaru można stwierdzić jego korzystne właściwości z punktu widzenia cukrzycy.