Nadciśnienie tętnicze krwi (Hypertensio arterialis) określa się na podstawie pomiarów klinicznych. Wartości prawidłowe to: ciśnienie tętnicze skurczowe < 140 mmHg i rozkurczowe < 90 mmHg. Natomiast za wartość optymalną ciśnienia tętniczego przyjmuje się odpowiednio: dla skurczowego < 120 mmHg, a dla rozkurczowego < 80 mmHg (1).

Niektórzy specjaliści w dziedzinie kardiologii, zwłaszcza w USA i Kanadzie, wymieniają jeszcze tzw. ciśnienie graniczne: skurczowe 130-139 mmHg, rozkurczowe 85-89 mmHg (2).

Nadciśnienie tętnicze może mieć charakter pierwotny, czyli samoistny (o nieznanej przyczynie; powyżej 90% przypadków), lub wtórny, tzn. nabyty (o znanej etiologii) (1).

Do przyczyn wtórnego nadciśnienia tętniczego krwi należą:

– choroby nerek (ostre i przewlekłe zapalenie kłębuszków nerkowych),

– choroby gruczołów wydzielania wewnętrznego (nadczynność tarczycy),

– zwężenie światła aorty,

– zatrucie ciążowe,

– ostry stres,

– choroby układu nerwowego (zespół Guillaina i Barrègo),

– leki (kortykosteroidy),

– substancje toksyczne (narkotyki) (1, 2).

W zależności od zaawansowania nadciśnienia tętniczego rozróżnia się:

– stopień I – łagodne: skurczowe 140-159 mmHg, rozkurczowe 90-99 mmHg,

– stopień II – umiarkowane: skurczowe 160-179 mmHg, rozkurczowe 100-109 mmHg,

– stopień III – ciężkie: skurczowe powyżej 180 mmHg, rozkurczowe powyżej 110 mmHg (1, 2).

Znane jest również pojęcie tzw. nadciśnienia białego fartucha. Jest to nadciśnienie występujące u niektórych pacjentów podczas wykonywania pomiaru przez personel medyczny, a niepotwierdzone wynikami w warunkach ambulatoryjnych (3).

Opiera się na co najmniej dwóch pomiarach ciśnienia tętniczego wykonanych podczas dwóch bądź trzech wizyt zaplanowanych w odstępie kilku miesięcy w przypadku, gdy jest ono nieznacznie podwyższone oraz kilku tygodni lub nawet dni, jeśli wartości ciśnienia są znacznie podwyższone (ciśnienie skurczowe wynosi ponad 140 mmHg, a ciśnienie rozkurczowe przekracza 90 mmHg) (1, 2).

Wśród czynników ryzyka wymienia się:

– złe nawyki żywieniowe (nadużywanie soli, pokarmy zawierające tłuszcze nasycone oraz cukry),

– używki (herbata, kawa prawdziwa, alkohol),

– hiperlipidemia,

– palenie tytoniu,

– długotrwały stres,

– brak aktywności fizycznej,

– wiek (powyżej 60. roku życia),

– choroby układu sercowo-naczyniowego (1, 2, 4).

W nadciśnieniu tętniczym rozróżnia się następujące zmiany:

– nadciśnienie bez zmian narządowych,

– nadciśnienie z niewielkimi zmianami narządowymi (przerost lewej komory serca, retinopatia nadciśnieniowa I i II stopnia, białkomocz),

– nadciśnienie z ciężkimi zmianami narządowymi (niewydolność lewokomorowa, później obukomorowa, retinopatia nadciśnieniowa III oraz IV stopnia, niewydolność nerek, powikłania mózgowe),

– nadciśnienie złośliwe (może zaistnieć na każdym etapie zmian i cechuje się ciśnieniem rozkurczowym powyżej 120 mmHg, zmianami w dnie oka III i IV stopnia oraz niewydolnością nerek). Niebezpieczną postacią są tzw. przełomy nadciśnieniowe, tzn. nagłe i znaczne wzrosty ciśnienia tętniczego, które mogą zagrażać życiu pacjenta i objawiają się przeciążeniem lewej komory serca, zagrażając obrzękiem płuc, atakami dławicy piersiowej oraz encefalopatią, mogącą skutkować udarem mózgu (1).

Nadciśnienie tętnicze krwi zwykle jest ściśle związane ze stylem życia oraz z niewłaściwymi nawykami żywieniowymi. Czynniki związane ze stylem życia to przede wszystkim: palenie tytoniu, stres i brak aktywności fizycznej. Natomiast czynniki dietetyczne odnoszą się do nadmiernego spożycia pokarmów, zbyt wysokiego stężenia sodu względem potasu, diety bogatej w cukry oraz tłuszcze nasycone, przy jednocześnie niskim spożyciu niezbędnych nienasyconych kwasów tłuszczowych. Ponadto diety ubogie w wapń, magnez i witaminę C oraz nadmierne spożycie alkoholu lub kofeiny także wpływają na podwyższenie ciśnienia tętniczego krwi (1-3).

Z uwagi na fakt, iż ponad 80% pacjentów z nadciśnieniem tętniczym krwi to osoby z nadciśnieniem łagodnym, większość przypadków można kontrolować za pomocą odpowiedniej diety oraz zdrowego stylu życia. Terapie, gdzie zastosowano metodę żywieniową, ćwiczenia fizyczne oraz techniki relaksacyjne, okazywały się skuteczniejsze od leków, zwłaszcza w nadciśnieniu typu granicznego oraz łagodnego (2).

Natomiast w przypadku nadciśnienia w stopniu umiarkowanym i ciężkim, z uwagi na zbyt znaczne ryzyko dla zdrowia i życia pacjenta zaleca się oprócz wspomnianych metod nieinwazyjnych leczenie farmakologiczne.

Najważniejszym celem dietetycznym dla wszystkich pacjentów z jakąkolwiek postacią nadciśnienia tętniczego jest dążenie do osiągnięcia prawidłowej masy ciała. Obniżenie masy ciała zazwyczaj skutkuje znaczną poprawą, a niekiedy całkowitym wyeliminowaniem tego problemu. W niektórych przypadkach może to również przełożyć się na zmniejszenie ilości zapisywanych leków (3-5).

Aby osiągnąć prawidłową masę ciała, należy zwiększyć w diecie udział pokarmów roślinnych. Wegetarianie na ogół mają niższe ciśnienie krwi i mniejszą podatność na występowanie nadciśnienia tętniczego oraz innych chorób układu sercowo-naczyniowego, w odróżnieniu od niewegetarian. Chociaż poziomy sodu w diecie nie różnią się znacząco w obu wspomnianych grupach, to jednak dieta wegetariańska zwykle zawiera więcej potasu, węglowodanów złożonych, korzystnych olejów roślinnych (nienasyconych kwasów tłuszczowych), błonnika, pektyn, wapnia, magnezu, witaminy C, bioflawonoidów oraz znacznie mniejszą ilość kwasów tłuszczowych nasyconych i rafinowanych węglowodanów. Wszystkie te czynniki mają istotnie korzystny wpływ na ciśnienie krwi (6).

Wykazano na podstawie wieloletnich badań, iż zwiększenie spożycia owoców oraz warzyw znacznie obniża ciśnienie krwi (7). Efekt ten upatruje się w wysokim stężeniu przeciwutleniaczy w diecie. Dowiedziono również, że osoby z nadciśnieniem tętniczym mają podwyższony stres oksydacyjny, dlatego przeciwutleniacze występujące w warzywach i owocach są dla nich szczególnie przydatne (8, 9).

Do produktów spożywczych o najkorzystniejszych właściwościach terapeutycznych w nadciśnieniu tętniczym zalicza się:

– szczypiorek, czosnek, liście czosnku niedźwiedziego,

– orzechy włoskie oraz olej z nich pozyskiwany,

– otręby owsiane (błonnik rozpuszczalny),

– ryby (pstrąg tęczowy, łosoś, makrela – kwasy tłuszczowe omega-3),

– sok z selera naciowego,

– zielone warzywa liściaste (duża zawartość potasu, wapnia i magnezu),

– całe ziarna zbóż oraz rośliny strączkowe (błonnik i pektyny),

– pokarmy bogate w witaminę C (acerola, dzika róża, żurawina, owoce cytrusowe, brokuły, brukselka, papryka słodka i pomidory),

– produkty bogate we flawonoidy (aronia, owoc głogu, borówka czernica, porzeczka czarna, wiśnie, winogrona czerwone lub czarne oraz czerwona fasola) (2, 10).

Przeprowadzono badanie kliniczne dotyczące wpływu diety na nadciśnienie tętnicze, tzw. diety DASH (The Dietary Approaches to Stop Hypertension), sfinansowane przez National Heart, Lung and Blood Institute (NHLBI). Celem badań była dokładna ocena skuteczności zaleceń dietetycznych w leczeniu nadciśnienia tętniczego (11). Dieta DASH jest bogata w owoce, warzywa i niskotłuszczowe lub beztłuszczowe produkty mleczne, w błonnik pokarmowy i pektyny, potas, wapń i magnez, produkty z umiarkowaną zawartością białka oraz tłuszczu pochodzenia roślinnego.

Badanie zostało przeprowadzone wśród 459 dorosłych osób (kobiet i mężczyzn należących do różnych grup etnicznych) z ryzykiem rozwoju nadciśnienia (ze stanem przednadciśnieniowym) oraz z rozpoznanym nadciśnieniem tętniczym (> 160/95 mmHg), lecz niestosujących leków obniżających ciśnienie tętnicze krwi.