Okresowe zaburzenia funkcjonowania układu pokarmowego dotykają prawie każdego. Czasami przeradzają się one w choroby. Statystyki wskazują, że 53% ludzi powyżej 18. roku życia chorowało lub choruje na przewlekłe zapalenie błony śluzowej żołądka, 10-15% okresowo leczy się na chorobę wrzodową żołądka i dwunastnicy, 30% kobiet, które rodziły, cierpi na dolegliwości dróg żółciowych i pęcherzyka żółciowego. Stale rośnie liczba osób skarżących się na dolegliwości związane z re?uksem żołądkowo-przełykowym i jelitem drażliwym. Produkty naturalne są dość skuteczne w leczeniu omawianych chorób i nadają się do tego, aby powracające dysfunkcje przewodu pokarmowego nie przerodziły się w choroby zlokalizowane w tym układzie.

Terapia chorób toczących się w obrębie przewodu pokarmowego powinna uwzględniać możliwie jak najmniejszą ingerencję w fizjologiczne procesy toczące się w jego obrębie. Zaburzenia trawienia, które są czasami spowodowane stosowaniem leków, zwłaszcza syntetycznych, mogą nieść ze sobą odległe powikłania. Współczesna gastroenterologia coraz częściej na to wskazuje. Zioła i inne produkty naturalne powinny działać komplementarnie wobec leków syntetycznych. Czasami, zwłaszcza w łagodniejszych stanach chorobowych, rośliny lecznicze odgrywają dominującą rolę w postępowaniu terapeutycznym.

Produkty naturalne, szczególnie surowce roślinne, używane w terapii chorób układu pokarmowego, z uwagi na działanie wiodące można podzielić na następujące grupy: przeciwzapalne i osłaniające, poprawiające trawienie, uspokajające oraz przeciwdrobnoustrojowe. Należy przy tym podkreślić, że surowce roślinne działają wielokierunkowo i nie zawsze mieszczą się w sztywnych ramach takiego podziału.

W artykule wykorzystano publikacje (1-21), których spis zamieszczono na końcu niniejszego opracowania.

Korzeń lukrecji jest surowcem zielarskim o działaniu przeciwzapalnym. Związane jest to z adrenokortykotropowym wpływem saponin, głównie kwasu glicyryzynowego lub jego soli. Korzeń lukrecji wykazuje także działanie spazmolityczne, za co odpowiadają prawdopodobnie flawonoidy w nim zawarte. Działa przeciwdrobnoustrojowo, sekretolitycznie i przeciwbakteryjnie. Wszystkie te właściwości sprawiają, że stosowany jest zarówno w stanach zapalnych przewodu pokarmowego, jak i w zapaleniach dróg oddechowych, co ma znaczenie w przypadku niektórych objawów refluksu żołądkowo-przełykowego. Najczęstszą zalecaną dawką terapeutyczną według ESCOP jest 5-15 g korzenia na dobę, co odpowiada 200-400 mg kwasu glicyryzynowego. Stosując korzeń lukrecji (najczęściej w postaci składnika mieszanek ziołowych, rzadko w monoterapii), należy pamiętać, że może on obniżać poziom potasu w surowicy krwi, a przy długim stosowaniu wywoływać obrzęki goleni. Odpowiada za to efekt mineralokortykotropowy, który prowadzi do zatrzymania w organizmie sodu i wody. Lukrecja nie jest zalecana u osób z ciężkimi chorobami wątroby oraz z chorobami wątroby z zastojem żółci, a także w ciężkiej niewydolności nerek.

Kwiatostan rumianku jest surowcem zielarskim stosowanym bardzo często w różnych mieszankach ziołowych. Swoją popularność zawdzięcza szerokiemu spektrum działania. Wykazuje właściwości przeciwzapalne. Za to działanie odpowiadają głównie substancje zawarte w olejku eterycznym, takie jak chamazulen oraz bisabolol. Przeciwzapalnie działają również zawarte w rumianku śluzy. Roślina wykazuje efekt spazmolityczny w stosunku do mięśni gładkich, co spowodowane jest obecnością flawonoidów i wspomnianych już składników olejku eterycznego. Przeciwbakteryjne i przeciwgrzybiczne działanie kwiatostanów rumianku ma znaczenie zwłaszcza w leczeniu choroby wrzodowej żołądka i dwunastnicy, a zawarte w nich polisacharydy prawdopodobnie odpowiadają za efekt immunostymulujący. Ponadto chamazulen hamuje wyzwalanie endogennej histaminy, działa zatem przeciwalergicznie. Ma to znaczenie zwłaszcza w alergii pokarmowej. Efekty przeciwzapalne i przeciwalergiczne wykorzystywane są w przypadku tego surowca w postępowaniu zewnętrznym. Kwiatostan rumianku jest jednym z najbardziej popularnych ziół do pielęgnacji skóry dziecięcej zajętej procesem alergicznym. Kwiat rumianku wykazuje łagodne działanie uspokajające, co ma znaczenie w przypadku emocjonalnego podłoża dolegliwości trawiennych. Zazwyczaj surowiec ten jest dobrze tolerowany, ale ze względu na zawartość oleju eterycznego przed zastosowaniem, zwłaszcza u dzieci atopowych, należy wykonać próbę uczuleniową. Obserwuje się reakcję organizmu po nałożeniu na skórę wacika lub gazy nasączonych naparem z rumianku. Dawkę surowca określa się zgodnie z ESCOP na ok. 9 g surowca na dobę (podawanego w 3 porcjach).

Liść babki lancetowatej to klasyczny surowiec przyśpieszający gojenie się skóry i błon śluzowych. W związku z tym nadaje się do wykorzystania w mieszankach ziołowych stosowanych w uszkodzeniu błony śluzowej przewodu pokarmowego lub dróg oddechowych. Polisacharydy śluzowe zawarte w roślinie stymulują odporność organizmu oraz osłaniają śluzówkę przewodu pokarmowego. Sok z babki lancetowatej wykazuje działanie przeciwbakteryjne w stosunku do wielu popularnych drobnoustrojów chorobotwórczych, co stawia go w rzędzie surowców przeciwbakteryjnych i przeciwwirusowych. Odpowiada za to w dużej mierze aukubina, której przypisuje się nie tylko właściwości przeciwzapalne i przeciwbakteryjne, ale i spazmolityczne. Liść babki lancetowatej stosuje się w ilościach od 3 do 6 g na dobę.

Kwiat nagietka w przypadku stanów zapalnych i zakaźnych skóry i błon śluzowych jest jednym z najczęściej stosowanych surowców zielarskich. Zawdzięcza to właściwościom przeciwzapalnym, przeciwgrzybicznym i przeciwbakteryjnym, a także immunostymulującym. Działa także przeciwskurczowo oraz zwiększa wydzielanie soku żołądkowego. Zaleca się stosowanie naparu z 1-2 g surowca 2-3 razy dziennie.

Korzeń prawoślazu dzięki zawartości substancji, które działają osłaniająco na błony śluzowe, jest surowcem nadającym się do leczenia stanów zapalnych górnego odcinka przewodu pokarmowego oraz dróg oddechowych. Korzeń prawoślazu działa także immunostymulująco, gdyż podwyższa aktywność fagocytarną. Najczęściej zaleca się stosowanie 5-6 g surowca na dobę.

Nasienie lnu, czyli popularne siemię lniane, to także typowy surowiec śluzowy, którego maceraty działają powlekająco. Łagodzą stany zapalne jamy ustnej, gardła i przewodu pokarmowego. Jest najczęściej stosowany jako pojedynczy surowiec, rzadziej używa się go w mieszankach. Należy jednak pamiętać, że śluzy w nim zawarte mogą zmniejszać wchłanianie substancji odżywczych z przewodu pokarmowego, szczególnie witamin rozpuszczalnych w wodzie. Według Farmakopei VI stosuje się maceraty wykonane z 8-10 g nasion lnu.

Ziele bożego drzewka poprawia trawienie, działa żółciotwórczo i żółciopędnie, a także rozkurczająco na mięśnie gładkie dróg żółciowych. Za te właściwości odpowiedzialne są w dużej mierze kumaryny, zwłaszcza izofraksydyna. Substancje gorzkie zawarte w surowcu zwiększają wydzielanie soku żołądkowego i trzustkowego. Ziele bożego drzewka wykazuje również działanie przeciwrobacze w odniesieniu do robaków obłych, zwłaszcza glist jelitowych i owsików. To szerokie spektrum działania skłania do wykorzystywania rośliny w terapii zaburzeń trawienia. Zaleca się 3 g ziela 2-3 razy dziennie. Nie powinno się jednak stosować surowca w przypadku niedrożności dróg żółciowych.

Korzeń mniszka to surowiec stosowany powszechnie w zaburzeniach trawienia. Działa żółciopędnie, żółciotwórczo oraz rozkurcza mięśnie gładkie przewodu pokarmowego. Ponadto, dzięki zawartości substancji goryczowych, zwiększa wydzielanie soku żołądkowego. O ile korzeń mniszka jest typowym środkiem poprawiającym trawienie, o tyle ziele mniszka znane jest z działania moczopędnego, co sprawia, że jest składnikiem mieszanek ziołowych stosowanych w chorobach dróg moczowych. Korzeń mniszka stosowany jest zarówno w postaci naparu, jak i odwaru. Wówczas dawka surowca różni się. Według EMA zaleca się picie naparów z 4-10 g 3 razy dziennie lub odwarów z 3-4 g 3 razy dziennie.

Ziele krwawnika jest surowcem o działaniu wielokierunkowym. Szczególnie cenne są jego właściwości przeciwkrwotoczne, ma to znaczenie zarówno w chorobach przewodu pokarmowego, jak i w nadmiernym krwawieniu miesięcznym bądź w przypadku mięśniaków macicy, które również objawiają się nadmiernym krwawieniem. W fitoterapii ginekologicznej wykorzystuje się również to, że ziele krwawnika działa rozkurczowo na mięśnie gładkie narządu rodnego. Właściwości przeciwskurczowe mają znaczenie w chorobach gastroenterologicznych. Wówczas dużym walorem surowca jest także jego działanie przeciwzapalne, uwarunkowane obecnością chamazulenu w olejku krwawnikowym. Olejek eteryczny zawiera również związki goryczowe, które pobudzają łaknienie oraz zwiększają wydzielanie żółci. Ziele krwawnika działa także przeciwbakteryjnie oraz chroni wątrobę przed uszkodzeniem toksycznym. Najczęściej zaleca się dawkowanie w ilości 2-4 g surowca dziennie w postaci naparu.

Liść mięty jest surowcem znanym powszechnie nie tylko przez zwolenników fitoterapii. Działa rozkurczowo i przeciwzapalnie w obrębie przewodu pokarmowego, stymuluje wydzielanie enzymów trawiennych i żółci oraz zmniejsza odruch wymiotny. Wykazuje również właściwości przeciwbakteryjne. Wszystko to sprawia, że ma zastosowanie w przypadku niestrawności, stanów zapalnych i skurczowych przewodu pokarmowego oraz przy wzdęciach. Substancje czynne, wpływające na efekty terapeutyczne liścia mięty, zawarte są w olejku eterycznym. Zaleca się stosowanie ok. 1,5-3 g surowca 3 razy dziennie w postaci naparu.

Liść melisy działa uspokajająco i rozkurczowo w stosunku do mięśni gładkich, a także przeciwbakteryjnie. Odpowiadają za to prawdopodobnie składniki olejku eterycznego. Surowiec ma właściwości przeciwdrobnoustrojowe (m.in. w odniesieniu do grzybów Candida albicans), wykazuje także korzystny efekt w stosunku do wirusów, np. wirusa opryszczki Herpex simplex. Skuteczność tę przypisuje się obecności barwników i kwasu rozmarynowego. Surowiec działa przeciwutleniająco, gdyż jest bogaty we flawonoidy i fenolokwasy, a także immunostymulująco. Liść i ziele melisy zwiększają także wydzielanie śluzu w drogach oddechowych oraz mają właściwości przeciwzapalne. Liść melisy może być z powodzeniem stosowany w przypadku zaawansowanego refluksu żołądkowo-przełykowego. Jest bardzo popularnym składnikiem mieszanek ziołowych i produktów galenowych. Zaleca się stosowanie 1,5-4 g surowca kilka razy dziennie. Liść melisy może spowalniać szybkość reakcji, co ma wpływ na zdolność prowadzenia pojazdów mechanicznych.