Rodzaj Geum należy do rodziny Rosaceae (Różo-wate) i obejmuje około 70 gatunków roślin zielnych występujących w strefie umiarkowanej obu półkul (1, 2). Na terenie Polski w stanie naturalnym obecnych jest pięć gatunków: Geum urbanum L. (kuklik pospolity), G. montanum L. (kuklik górski), G. reptans L. (kuklik rozesłany), G. aleppicum Jacq. (kuklik sztywny) i G. rivale L. (kuklik zwisły) (3).

Angielskie nazwy G. urbanum to: St. Benedict’s herb, Wood Avens (synonimy: Avens Root, Colewort, Herb Bennet, City Avens, Way Bennet, Goldy Star, Blessed Herb) (4). W Polsce kuklik pospolity znany jest pod nazwami ludowymi: kuklik goździk, ziele goździkowe, Benedykt (5).

Kuklik pospolity jest wieloletnią byliną spotykaną na niżu i w niższych partiach gór, w lasach liściastych i mieszanych, w zaroślach, rowach, na śmietniskach. Ma delikatnie owłosioną, wyprostowaną, sztywną łodygę wysokości około 60 cm, niekiedy do 120 cm, liście dolne pierzaste, górne trzylistkowe, z długimi szypułkami, również owłosione. Kuklik pospolity kwitnie od maja do czerwca, wykształcając żółte kwiaty o pięciokrotnych płatkach korony długości 3-8 mm i kielich z kieliszkiem. Owoc stanowi niełupka z charakterystycznym haczykowatym owłosieniem, dzięki któremu nasiona przyczepiają się do sierści zwierząt, ubrań ludzi. Kłącze jest czerwonobrunatne, dość grube, o gorzkim smaku i zapachu goździków (1, 4, 6).

Surowcem leczniczym jest kłącze i korzeń kuklika. Był on stosowany już w czasach starożytnych w leczeniu chorób żołądkowo-jelitowych, zaburzeń czynności wątroby, dróg żółciowych i macicy, a także przeciwko hemoroidom (1). Odwar z korzeni i kłączy zalecano w leczeniu biegunki, czerwonki, w niestrawności, zapaleniu żołądka i jelit (1, 4, 6), natomiast napary z części nadziemnych wykorzystywano w przypadku upławów, krwotoków, także w reumatyzmie, dnie moczanowej, czerwonce i w gorączce (1, 7).

Zewnętrznie odwary z korzeni używane były do płukania dziąseł i w stanach zapalnych błon śluzowych oraz do przemywań przy odmrożeniach i w chorobach skóry (2, 4), a żucie korzeni zalecane było w zapaleniu przyzębia oraz jako środek wzmacniający dziąsła i zęby (2). W piśmiennictwie opisywane jest stosowanie G. urbanum w leczeniu chorób serca, podobnie do azjatyckiego gatunku G. japonicum, z którego wyciąg lub otrzymany z niego związek kardiogenny wpływał na szybszą odnowę mięśnia sercowego po zawale (8). Surowiec podawany był także w dreszczach, co sugeruje jego skuteczność w leczeniu choroby Parkinsona (9).

Korzenie zawierają garbniki jako główną grupę związków odpowiedzialnych za działanie surowca, w starszych pracach określane są one jako galotaniny (do 18% w korzeniach i do 28% w kłączach). Stwierdzono także obecność D-katechiny, kwasu galusowego, kwasu elagowego i 6-galoiloglukozy (4, 6, 10) oraz kwasu kawowego i chlorogenowego (1, 11). Korzenie bogate są w rzadki w świecie roślinnym disacharyd – wicjanozę oraz inne cukry: sacharozę, glukozę, fruktozę, stachylozę (11). Związkiem charakterystycznym jest geina, stanowiąca połączenie eugenolu z wicjanozą (wicjanozyd eugenolu), z którego podczas suszenia tworzy się eugenol (4, 6). Olejek eteryczny występujący w ilości 0,02-0,15%, jako główny składnik: zawiera eugenol, a także cis- i trans-myrtanal oraz cis- i trans-myrtanol (4, 6).

Dopiero prace prowadzone w ostatnich latach (1, 2, 11-13) doprowadziły do identyfikacji szeregu związków z grupy elagotanoidów, proantocyjanidyn oraz triterpenów. Prace Piwowarskiego i wsp. (14) obejmowały izolację z wysuszonych korzeni sześciu związków o charakterze elagotanoidów, które zidentyfikowano jako: geminę A i geminę G, a także monomeryczne elagotaniny: pendukulaginę, stachyurynę, kasuaryninę oraz stenofyllaninę A. Gemina A jest elagotaniną obecną w kilku gatunkach rodzaju Geum, geminę G wcześniej wykryto wyłącznie w G. japonicum (11).

Następnie wyizolowano i zidentyfikowano we frakcji octanu etylu uzyskanej z wyciągu wodnego: (+) katechinę, procyjanidyny: B6, B3, C2, afzelechino-(4α-8)-katechinę, 3’-O-galusan procyjanidyny C2, 3-O-galusan procyjanidyny B3 oraz kolejne elagotanoidy: geminę C, geminę A, kasuaryninę, stenofyllininę A, kwas agrimonowy B, potentillinę, koriarynę B, kasuaryktynę, urabaninę A, tellimagrandynę II, a także lakton kwasu waloneoikowego i kwas wanilinowy. Dominującą grupę związków w ekstrakcie stanowiły elagotaniny, głównie gemina A, pendukulagina, stachyuryna, kazuarynina i pochodne kwasu elagowego, natomiast procyjanidyny i kompleks tanin obecne były w mniejszej ilości. Badano także metodą HPLC-DAD-MSⁿ wyciąg wodny oraz otrzymane z niego frakcje: eterową, octanu etylu, n-butanolu i wodną pozostałość, stwierdzając w nich obecność: kwasu galusowego, pendukulaginy 1 i pendukulaginy 2, stenofyllininy A, stachyuryny, kasuaryniny, kilku pochodnych kwasu elagowego o nieznanej dokładnie budowie (o charakterze heksozydów, pentozydów, ramnozydu kwasu elagowego i ich metylowych pochodnych), kwasu elagowego, geminy A, a także galusanu procyjanidyny (2).

Z ekstraktu metanolowego z korzeni G. urbanum Dymitrova i wsp. (1) wyizolowali i zidentyfikowali: kwas tormentowy (kwas 2,3,19-trihydroksyursolowy – pentacykliczny triterpen o działaniu przeciwnowotworowym, przeciwzapalnym, przeciwmiażdżycowym), 3?-O-α-3?-O-acetyloramnopiranozyd kwasu 3-O-metyloelagowego, 3?-O-α-2?-O-acetyloramnopiranozyd kwasu 3-O-metyloelagowego, katechinę, 4-O-β-glukopiranozyd kwasu 3,3?-di-O-metyloelagowego (o działaniu hamującym peroksydację lipidów w mikrosomach wątroby szczura) oraz niga-ichigozyd F1 (glikozyd triterpenowy o właściwościach kardiogennych i przeciwzapalnych) oraz geinę.

Badania ilościowe obejmowały oznaczenie w ekstrakcie metanolowym z ziela i z korzeni oraz w otrzymanych frakcjach (octanu etylu, eteru naftowego, butanolowej) zawartości sumy polifenoli za pomocą odczynnika Folin-Ciocalteu. Zawartość sumy polifenoli we frakcji octanu etylu, ekstrakcie metanolowym, frakcji n-BuOH i eteru naftowego wynosiła kolejno: 61,0; 19,0; 16,1; 2,8% z korzeni oraz 32,0; 11,3; 13,0 i 1,0% z ziela (1).

Owczarek i wsp. (11) oznaczyli metodą HPLC w częściach nadziemnych oraz podziemnych G. urbanum zawartość kwasów: elagowego (EA) oraz galusowego (GA) wolnego, a także obecnego w ekstraktach po hydrolizie kwasowej, która wynosiła w przypadku wolnego EA 0,57 i 0,44 mg/g i po hydrolizie 46,7 i 32,19 mg/g, wolnego kwasu galusowego nie stwierdzono, a w hydrolizatach ekstraktu występował on w ilości 8,35 i 5,25 mg/g w zielu i w korzeniach, odpowiednio.

Z ekstraktu etanolowego z korzeni G. urbanum Ton i wsp. (12) wyodrębnili metylową pochodną kwasu dehydrodigalusowego, a także kwasy fenolowe (galusowy, wanilinowy, izowanilinowy), geinę, pochodne kwasu metyloelagowego, triterpeny, kwas ursolowy i jego pochodne (niga-ichigozyd, kwas pomonowy) oraz kwas oleanolowy i jego pochodne (robuzydy A i D, arjunglukozyd I), a także β-sitosterol i jego 3-O-β-glukopiranozyd.