Fitoterapię (ziołolecznictwo, fitofarmakologię) w jednej z definicji określa się jako dział medycyny i farmakologii, zajmujący się stosowaniem w profilaktyce i terapii chorób leków ziołowych wytwarzanych z naturalnych bądź przetworzonych surowców, uzyskiwanych z roślin leczniczych.

Określenie „ziołolecznictwo” (herbalizm, medycyna ludowa, etnomedycyna) używane jest również dla określenia gałęzi medycyny, niesłusznie określanej jako alternatywna, zajmującej się leczeniem preparatami roślinnymi, a czerpiącej swoją wiedzę z wielu tradycji: systemu ziołolecznictwa starożytnych Greków i Rzymian, systemów medycznych Indii (Ayurveda), tradycyjnej medycyny chińskiej (TCM), medycyny japońskiej (Kampo), tybetańskiej, medycyny Indian, klasztornej i innych. Ziołolecznictwo w takim rozumieniu zakłada synergizm lub efekt addycyjny między składnikami ziół, charakteryzuje się podejściem holistycznym, wykorzystuje złożone zestawienia ziół, nie wymaga standaryzacji ani badań naukowych potwierdzających skuteczność stosowanych ziół.

Racjonalna fitoterapia natomiast poszukuje dowodów na synergizm lub efekt addycyjny między ziołami, cechuje się nieholistycznym podejściem, zaleca nowoczesne formy preparatów (tabletki, kapsułki), zawierające głównie pojedyncze składniki (zioła, wyciągi), wymaga standaryzacji preparatów, a także oparta jest na badaniach naukowych.

W Polsce roślinne produkty lecznicze mogą uzyskać status produktu leczniczego o charakterze tradycyjnym (uproszczona procedura dopuszczenia do obrotu) lub produktu leczniczego o udokumentowanym działaniu leczniczym. Tradycyjne stosowanie oznacza, że chociaż nie ma wystarczających dowodów z badań klinicznych, to skuteczność jest wiarygodna i są dowody, że zioła te były bezpiecznie stosowane w danym zakresie co najmniej 30 lat (w tym co najmniej 15 lat w UE), ponadto te zastosowania nie wymagają nadzoru medycznego.

Udokumentowane działanie lecznicze oznacza, że są dane bibliograficzne zapewniające naukowe dowody skuteczności i bezpieczeństwa ziół, podczas wykorzystywania w danym wskazaniu w okresie co najmniej 10 lat w UE. Odrębną grupę stanowią suplementy diety, a więc środki spożywcze, które oprócz witamin i biopierwiastków, zawierają składniki roślinne, w tym także takie, które mają udokumentowane działanie lecznicze. Suplementy diety, w myśl definicji, nie powinny mieć jednak właściwości produktu leczniczego w rozumieniu przepisów prawa farmaceutycznego.

Jako pierwszy terminu „fitoterapia” użył francuski lekarz Henri Leclerc w 1913 roku, autor podręczników „Prècis de phytothèrapie”, wydawanych od 1922 roku.

Definicję fitoterapii do języka angielskiego wprowadził natomiast w 1934 roku Eric Frederick William Powell, praktykujący ziołolecznictwo i homeopatię.

Zarówno Leclerc, jak i niemiecki lekarz i zielarz Rudolf Fritz Weiss, autor „Die Pflanzenheilkunde in der Ärztlichen Praxis”, a później „Lehrbuch der Phytotherapie”, kładli silny nacisk na to, co później określono jako „racjonalna fitoterapia”, tj. wiedzę opartą na dowodach naukowych. Określenie „racjonalna fitoterapia” pojawia się w 1996 roku w tytule podręcznika „Rationale Phytotherapie: Ratgeber für die Ärztliche Praxis”, który napisali Volker Schulz i Rudolf Hänsel. W rok później ukazuje się tłumaczenie angielskie pt. „Rational Phytotherapy”, a do autorów dołącza amerykański farmakognosta, Varro Tyler. Aktualna, piąta edycja została wydana w 2014 roku, a kolejnym współautorem jest Marc Blumenthal.

W Polsce dostępne jest też tłumaczenie podręcznika autorów niemieckich (Brinkmann Helmut, Gehrmann Beatrice, Wibmeyer Klaus): „Fitoterapia. Racjonalne porady i zalecenia” z serii: Do kieszeni Fartucha („Phytotherapie Rationale Empfehlungen fur die behandlung für die Kitteltasche”). Prace nad weryfikacją skuteczności i bezpieczeństwa surowców roślinnych rozpoczęły się w 1979 roku w ramach powołanej w Niemczech Komisji E, a następnie od 1989 roku kontynuowane przez ESCOP (European Scientific Cooperative on Phytotherapy).

Aktualnie działa EMA – European Medicines Agency (Europejska Agencja Leków) z siedzibą w Amsterdamie, przy której w 2004 roku powołano, w celu wydawania opinii dotyczących leków ziołowych, Komitet do Spraw Produktów Leczniczych Roślinnych (Committee for Herbal Medicinal Products – HMPC), złożony z przedstawicieli krajów członkowskich Unii Europejskiej i ekspertów z różnych dziedzin, m.in. toksykologii, pediatrii czy farmakologii klinicznej. Komitet opracował, poddał ocenie, dyskusji i konsultacjom około 150 monografii, które są dostępne na stronie EMA (www://ema.europa.eu).

Duże znaczenie dla racjonalnej fitoterapii i nauczania farmakognozji mają podręczniki, z których wymienię: „Herbal Drugs and Phytopharmaceuticals” (Max Wichtl, ed.), a także „Pharmacognosy Phytochemistry Medicinal Plants” (Jean Bruneton).