*Elżbieta Kowalska-Wochna, Mikołaj Tomulewicz
Miodownik melisowaty (Melittis melissophyllum L.) – mało znana roślina lecznicza
Melittis melissophyllum L. (bastard balm) – a little-known medicinal plant
Wyższa Szkoła Medyczna w Białymstoku
Rektor Wyższej Szkoły Medycznej: prof. dr hab. n. med. Lech Chyczewski
Streszczenie
Miodownik melisowaty (Melittis melissophyllum L.) z rodziny Lamiaceae jest byliną dziko żyjącą na terenie Europy. Jako roślina lecznicza występuje jedynie w medycynie ludowej, ze wskazaniami przy problemach trawiennych, bezsenności oraz jako środek przeciwzapalny i przeciwskurczowy. Współczesne badania fitochemiczne ekstraktów uzyskanych z części nadziemnych miodownika melisowatego wykazały obecność wielu substancji biologicznie aktywnych, od dawna znanych z właściwości leczniczych. Ich silne oddziaływanie na ludzki organizm może stanowić uzasadnienie stosowania miodownika w terapiach niekonwencjonalnych, a jednocześnie sygnalizuje możliwość rozszerzenia wskazań o zastosowania medyczne. Duże nadzieje budzi wykorzystanie ekstraktów z miodownika melisowatego w recepturach maści leczniczych przyspieszających gojenie się ran, odleżyn, oparzeń i innych uszkodzeń skóry oraz wykazujących działanie przeciwdrobnoustrojowe, porównywalne z tradycyjnie stosowanymi środkami antyseptycznymi. Próby takich zastosowań są obecnie prowadzone w Wyższej Szkole Medycznej w Białymstoku.
Prezentowany artykuł jest przeglądem aktualnego piśmiennictwa na temat potencjalnych możliwości wykorzystania Melittis melissophyllum L. do celów leczniczych. Stanowi materiał wyjściowy dla naszych dalszych publikacji pojawiających się w miarę postępu prac nad odkrywaniem nowych właściwości terapeutycznych tej rośliny.
Summary
Melittis melissophyllum L. from the family Lamiaceae is a wild perennial living in Europe. As a medicinal plant, it occurs only in folk medicine, with indications for digestive problems, insomnia and as an anti-inflammatory and antispasmodic agent. Modern phytochemical studies of extracts obtained from the aerial parts of Melittis melissophyllum have shown the presence of many biologically active substances that have long been known for their pharmacological medicinal properties. Their strong impact on the human body may justify the use of Melittis melissophyllum in unconventional therapies, and at the same time signals the possibility of extending the indications for medical applications. The use of Melittis melissophyllum extracts in the recipes of medicinal ointments accelerating the healing of wounds, pressure sores, burns and other skin damage, and showing antimicrobial effects comparable to traditionally used antiseptics, raises great hopes. Such studies are currently being conducted at the University of Medical Sciences in Bialystok.
The presented article is a review of current literature on the potential use of Melittis melissophyllum L. for medicinal purposes. It is a pilot material for our further publications appearing as work progresses on discovering new therapeutic properties of this plant.
Wstęp
Melittis melissophyllum L. (Lamiaceae) jest byliną dziko rosnącą na obszarach leśnych środkowej, południowo-zachodniej, południowo-wschodniej oraz wschodniej Europy. W Polsce występuje na niżu (z wyjątkiem Pomorza Zachodniego i znacznej części Wielkopolski). Można go spotkać także w pasie wyżyn, natomiast rzadko w niższych partiach górskich. Część stanowisk miodownika znajduje się na terenach parków narodowych: białowieskiego, pienińskiego i ojcowskiego (1, 2). W Polsce Melittis melissophyllum jest gatunkiem występującym rzadko. W latach 2001-2004 podlegał ochronie częściowej, następnie w latach 2004-2014 ochronie ścisłej, a od roku 2014 ponownie został objęty ochroną częściową (3-5).
Miodownik melisowaty jest wykorzystywany w terapiach naturalnych od wielu pokoleń. Jego właściwości terapeutyczne po raz pierwszy opisał w 1542 roku niemiecki lekarz i botanik Leonhart Fuchs (6). Surowcem leczniczym jest ziele zbierane w okresie kwitnienia. Uprawiany jest też w ogrodach jako roślina ozdobna, a także ze względu na atrakcyjny cytrynowy zapach.
Obecnie miodownik melisowaty jest używany tylko w medycynie ludowej, zwłaszcza we Włoszech i w Serbii. Znalazł się na liście roślin powszechnie stosowanych w lecznictwie ludowym mieszkańców środkowych Włoch, gdzie nazywany jest erba lupa, erba limona lub cedrina. Wykaz jego zastosowań został sporządzony przez Guarrera (7), w oparciu o szeroko zakrojone badania etnofarmakologiczne prowadzone w trzech lokalizacjach testowanego obszaru. Informacje o wykorzystaniu leczniczym roślin zbierano wśród ludzi starszych, głównie rolników i pasterzy owiec; w sumie wysłuchano ponad 300 osób. Respondenci byli pytani o lecznicze wykorzystanie i sposoby aplikacji ziół rosnących na ich terenie (podczas wywiadów posługiwano się nazwami roślin w języku ojczystym). Wskazano na 71 gatunków roślin wykorzystywanych w terapiach u ludzi, 29 gatunków w leczeniu weterynaryjnym, a 10 gatunków stosowano do leczenia zarówno ludzi, jak i zwierząt.
Melittis melissophyllum był wymieniany jako środek skuteczny w leczeniu bezsenności, także jako środek przeciwskurczowy i działający przeciwzapalnie, szczególnie w stanach zapalnych oczu. Jako formę leczniczą wymieniono napary z kwiatów w postaci napoju do picia lub kompresów (7). Gorące odwary z miodownika, jako środek na problemy trawienne oraz do leczenia kaszlu i bólu gardła, przygotowują pasterze z Abruzji podczas sezonowej wędrówki przy wypasie zwierząt (8). W Serbii miodownik jest stosowany jako lek uspokajający w stanach pobudzenia nerwowego i w histerii. Ze świeżych lub suszonych liści sporządza się aromatyczne napary, które stosuje się po posiłku, również w celu poprawienia trawienia i jako środek rozkurczowy (9). W Polsce wykorzystuje się głównie walory zapachowe miodownika melisowatego do aromatyzowania alkoholi i wyrobów tytoniowych (10).
Opis gatunku
Miodownik melisowaty Melittis melissophyllum L. jest byliną. Rośnie w suchych, świetlistych lasach z przewagą dębu i grabu oraz w zaroślach. Preferuje umiarkowanie ciepłe warunki klimatyczne lub najcieplejsze regiony i mikrosiedliska. Populacje tego gatunku są małe, liczące do kilkudziesięciu osobników; rośnie też pojedynczo. Jest hemikryptofitem. Melittis melissophyllum L. ma wzniesioną, nierozgałęzioną łodygę, osiągającą wysokość 30-50 cm, gęsto pokrytą białymi włoskami. Liście są duże, ogonkowe, owłosione, na brzegach karbowane. Mają kształt sercowaty lub eliptyczno-lancetowaty z wyraźnym unerwieniem. Kwiaty są duże, wargowe, w kolorze białym lub różowym. Wydzielają silny cytrynowy zapach, dzięki czemu są bardzo atrakcyjne dla owadów. Rozwijają się na owłosionych szypułkach, w liczbie 2-6 sztuk w nibyokółkach, umiejscowione w kątach górnych i środkowych liści. Miodownik melisowaty kwitnie w okresie od maja do czerwca. Owocem są rozłupki pokryte białymi włoskami (1, 2, 10).
Niewiele jest informacji na temat biologii miodownika melisowatego, zwłaszcza odnośnie mechanizmów jego rozmnażania. Próby przeprowadzone metodą tradycyjną, czyli przez wysiew nasion, wykazały, że nasiona wymagają stratyfikacji, przy czym tempo kiełkowania jest niskie, a wschody siewek nierównomierne. Zadowalającą metodą szybkiego rozmnażania miodownika, opracowaną w Polsce, okazały się hodowle in vitro na drodze stymulacji tworzenia pędów bocznych. Materiał do zapoczątkowania hodowli stanowią wierzchołki pędów pobierane w maju z roślin 3-letnich (11).
Miodownik melisowaty występuje w trzech podgatunkach, różniących się pod względem cech morfologicznych i obszaru występowania:
– Melittis melissophyllum subsp. albida (Guss) P.W.Ball,
– Melittis melissophyllum subsp. carpatica (Klokov) P.W.Ball (= M. grandiflora Sm.em.Soó),
– Melittis melissophyllum subsp. melissophyllum.
Subsp. melissophyllum jest obecny na całym obszarze zasięgu gatunku; subsp. albida występuje w krajach śródziemnomorskich od Sardynii po Turcję, a subsp. carpatica w Europie Środkowej, od Austrii po kraje bałtyckie, głównie w Słowacji i Czechach. W Polsce przebiega północna granica zasięgu występowania miodownika w Europie (12, 13).
Skład chemiczny i działanie lecznicze
Skuteczność terapeutyczna roślin leczniczych jest wynikiem obecności aktywnych farmakologiczne metabolitów wtórnych wytwarzanych przez roślinę oraz ich działania synergistycznego. O ostatecznych właściwościach rośliny decydują związki reprezentowane w największych ilościach. Obecny rozwój metod badawczych w zakresie fitochemii i farmakologii umożliwił przeprowadzenie szczegółowych analiz wielu surowców zielarskich, również takich, które wcześniej używane były wyłącznie w medycynie ludowej, przekazywanej z pokolenia na pokolenie. Potwierdzono nie tylko skuteczność leczniczą wielu roślin, ale także określono budowę chemiczną związków odpowiedzialnych za efekt terapeutyczny oraz zbadano mechanizmy ich działania. Co więcej, stwierdzono, że rośliny tradycyjnie stosowane w leczeniu określonych chorób mogą mieć obecnie jeszcze szersze, nowe zastosowania (14).
Zainteresowanie dotyczy także miodownika melisowatego Melittis melissophyllum L. Roślina ta jest dziś coraz częściej przedmiotem badań naukowych, które potwierdzają jej właściwości lecznicze, znane od dawna w medycynie ludowej. W składzie chemicznym Melittis melissophyllum wykryto wiele cennych substancji biologicznie aktywnych o dużej sile oddziaływania na organizm człowieka. U podstaw właściwości leczniczych tej rośliny leży aktywność biologiczna głównie takich składników, jak: irydoidy, flawonoidy i kwasy fenolowe. Pewną rolę przypisuje się także obecnym w roślinie związkom lotnym.
Irydoidy
Irydoidy są monoterpenami najczęściej występującymi w postaci glikozydów. Ich nazwa pochodzi od mrówek z rodzaju Iridomyrmex, które wytwarzają te związki w postaci wydzieliny obronnej. U roślin irydoidy występują jako wtórne metabolity, szczególnie wśród gatunków należących do rodzin Apocynaceae, Lamiaceae, Loganiaceae, Rubiaceae, Scrophulariaceae i Verbenaceae.
Spektrum aktywności biologicznej irydoidów jest szerokie. Wykazano, że mogą one działać neuroprotekcyjnie, zabezpieczając przed niedokrwieniem mózgu oraz chorobą Alzheimera i Parkinsona. Mają właściwości przeciwmutagenne i przeciwnowotworowe, jak również immunomodulujące, hepato- i kardioprotekcyjne, przeciwdrobnoustrojowe i przeciwutleniające. Wiele związków irydoidowych wykazuje działanie przeciwzapalne, przeciwbólowe i przeciwskurczowe. Najbardziej rozpowszechnionym glikozydem irydoidowym jest aukubina (15).
Powszechnie wykorzystywanym irydoidowym surowcem farmakologicznym są bulwiaste korzenie hakorośli rozesłanej Harpagophytum procumbens (Burch.) ex. Meisn. Jest to ważna roślina w medycynie naturalnej, uznana również przez medycynę oficjalną – figuruje w wykazie Farmakopei Europejskiej (16). Według Farmakopei Polskiej X (2014) surowiec zielarski stanowią wysuszone i sproszkowane korzenie hakorośli (Harpagophyti radix) (17). Hakorośl rozesłana występuje naturalnie w regionie Kalahari w południowej Afryce. Jako surowiec zielarski jest trudno dostępna ze względu na objęcie jej w krajach ojczystych ochroną gatunkową. Ponadto przetwarzanie surowca jest trudne i pracochłonne. Potoczna nazwa rośliny, diabelski pazur (ang. devil’s claw; niem. Teufelskralle), została nadana ze względu na haczykowate zakończenia wyrostków owoców, przy pomocy których przyczepiają się one do skóry i sierści zwierząt, powodując poważne zranienia, a nawet śmierć (18, 19).
Biologiczna aktywność irydoidów H. procumbens jest wykorzystywana głównie do leczenia reumatyzmu, zapalenia stawów oraz w zmniejszaniu dolegliwości bólowych różnego pochodzenia. Działanie harpagozydu jest porównywalne do efektów powszechnie stosowanych leków syntetycznych – fenylobutazonu i kortyzonu, i co ważne – bez niepożądanych efektów ubocznych. Ze względu na aktywność przeciwzapalną, w oficjalnych preparatach farmaceutycznych korzeń hakorośli wykorzystywany jest także pomocniczo do leczenia chorób alergicznych, autoimmunologicznych (np. łuszczycy), trądziku i zapalenia ścięgien (15, 19-22).
Niewiele jest badań dotyczących składu irydoidów u przedstawicieli gatunku Melittis melissophyllum L. Najlepiej pod tym względem zostały przebadane dwa podgatunki: subsp. melissophyllum i subsp. albida. Wykryto w nich obecność kilku glikozydów irydoidowych, mianowicie: monomelittozyd, melittozyd, harpagid, 8-O-acetyl-harpagid, ajugozyd oraz allobetonikozyd. U podgatunku albida dodatkowo występują: virginiozyd i kwas genipozydowy, których obecności nie stwierdzono u podgatunku melissophyllum. Opisane różnice składu frakcji irydoidowej stanowią dla botaników wygodne kryterium fitochemiczne do klasyfikowania wymienionych podgatunków miodownika (23).
Z przeprowadzonych badań wynika również, że Melittis melissophyllum subsp. melissophyllum może stać się dobrym źródłem cennych leczniczo glikozydów irydoidowych, alternatywnym wobec ograniczonej pod względem dostępności hakorośli rozesłanej. Sugerowaną potencjalną metodą biotechnologiczną ich pozyskiwania mogą stać się hodowle miodownika in vitro, suplementowane roślinnymi czynnikami wzrostu. Udowodniły to pierwsze próby takiego postępowania przeprowadzone w Polsce. W hodowlach miodownika wykazano duże nagromadzenie irydoidów, zwłaszcza harpagidu i 8-O-acetyl-harpagidu, największą w 8. dniu hodowli (24).
Flawonoidy i kwasy fenolowe
Flawonoidy stanowią grupę ważnych roślinnych związków chemicznych ze względu na szerokie spektrum aktywności farmakologicznej. Mają silne właściwości przeciwutleniające, przeciwzapalne, hepatoprotekcyjne, moczopędne, uspokajające, estrogenne i przeciwnowotworowe (25-27). Właściwości przeciwutleniające flawonoidów wynikają z hamowania aktywności enzymów uczestniczących w powstawaniu wolnych rodników oraz chelatowania jonów metali przejściowych, głównie miedzi i żelaza. Natomiast działanie przeciwnowotworowe jest możliwe dzięki właściwościom przeciwutleniającym oraz możliwości wpływania na sygnalizację międzykomórkową i indukowanie apoptozy (27).
Powyżej zamieściliśmy fragment artykułu, do którego możesz uzyskać pełny dostęp.
Mam kod dostępu
- Aby uzyskać płatny dostęp do pełnej treści powyższego artykułu albo wszystkich artykułów (w zależności od wybranej opcji), należy wprowadzić kod.
- Wprowadzając kod, akceptują Państwo treść Regulaminu oraz potwierdzają zapoznanie się z nim.
- Aby kupić kod proszę skorzystać z jednej z poniższych opcji.
Opcja #1
29 zł
Wybieram
- dostęp do tego artykułu
- dostęp na 7 dni
uzyskany kod musi być wprowadzony na stronie artykułu, do którego został wykupiony
Opcja #2
69 zł
Wybieram
- dostęp do tego i pozostałych ponad 7000 artykułów
- dostęp na 30 dni
- najpopularniejsza opcja
Opcja #3
129 zł
Wybieram
- dostęp do tego i pozostałych ponad 7000 artykułów
- dostęp na 90 dni
- oszczędzasz 78 zł
Piśmiennictwo
1. Szafer W, Kulczyński L, Pawłowski B. Rośliny polskie. PWN, Warszawa 1988.
2. Piękoś-Mirkowa H, Mirek Z. Rośliny chronione. Flora Polski. Multico Ofic Wyd, Warszawa 2006.
3. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 11 września 2001 r. w sprawie listy gatunków roślin rodzimych dziko występujących objętych ochroną gatunkową ścisłą częściową oraz zakazów właściwych dla tych gatunków i odstępstw od tych zakazów. Dz. U. z 2001 r., nr 106, poz. 1167.
4. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 lipca 2004 r. w sprawie gatunków dziko występujących roślin objętych ochroną. Dz. U. z 2004 r., nr 168, poz. 1764.
5. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 października 2014 r. w sprawie ochrony gatunkowej roślin. Dz. U. z 2014 r., nr 0, poz. 1409.
6. Hegi G. Illustierte Flora von Mittel-Europa. Carl Hanser Verlag, München 1964; 2468-72.
7. Guarrera PM. Traditional phytotherapy in Central Italy (Marche, Abruzzo, and Latium). Fitoter 2005; 76 (1):1-25.
8. Motti R, Mazzoleni S. Ethnobotanical and phytomedicinal knowledge in a long-history protected area, the Abruzzo, Lazio and Molise National Park (Italian Apennines). J Ethnopharmacol 2010; 127(2):379-95.
9. Jarić S, Popović Z, Macukanović-Jocić M i wsp. An ethnobotanical study on the usage of wild medicinal herbs from Kopaonik Mountain (Central Serbia). J Ethnopharmacol 2007; 111(1):160-75.
10. Szymborska-Sandhu I, Pióro-Jabrucka E, Bączek K i wsp. Charakterystyka populacji miodownika melisowatego (Melittis melissophyllum L.) pochodzącego z rejonu wschodniej Polski. Symp Nauk nt. Zasoby genowe roślin użytkowych na rzecz hodowli. Kazimierz Dolny 6-8 wrzesień 2017.
11. Bączek K, Szymborska-Sandhu I, Pawełczak A i wsp. In vitro propagation of bastard balm (Melittis melissophyllum L.). Herba Pol 2015; 61(3):67-76.
12. http://www.eu-nomen.eu/portal/taxon.php?GUID=589854EA-05E9-4709-9B27-3C103FB952D3.
13. https://atlas.roslin.pl/plant/7403.
14. Drozd J. Wczoraj i dziś ziołolecznictwa. Przegl Med Uniw Rzesz Narod Inst Leków, Rzeszów 2012; 2:245-51.
15. Tundis R, Loizzo M, Menichini F i wsp. Biological and pharmacological activities of iridoids: recent developments. Mini-Rev Med Chem 2008; 8:399-420.
16. Harpagophyti radix. European Pharmacopoeia 9th Edition: European Directorate for the Quality of Medicines, Council of Europe 2017; 1335.
17. Farmakopea Polska. Wyd X, t. I. PTF, Warszawa 2014; 1480-2, 1554.
18. Shushu DD. In vitro regeneration of the Kalahari devil’s claw, Harpagophytum procumbens, an important medicinal plant. South Afr J Bot 2001; 67:378-80.
19. Wolski T, Baj T, Ludwiczuk A i wsp. Hakorośl rozesłana (Harpagophytum procumbens DC.) – roślinny surowiec o wielokierunkowym działaniu farmakologicznym. Post Fitoter 2010; (1):3-22.
20. Karłowicz-Bodalska K, Han S, Bodalska A i wsp. Przeciwzapalne właściwości wybranych roślin zawierających związki irydoidowe. Post Fitoter 2017; 18(3):229-34.
21. Parenti C, Arico G, Pennisi M i wsp. Harpagophytum procumbens extract potentiates morphine antinociception in neuropathic rats. Nat Prod Res 2016; 30(11):1248-55.
22. Viljoen A, Mncwangi N, Vermaak I. Anti-inflammatory iridoids of botanical origin. Curr Med Chem 2012; 19(14):2104-27.
23. Venditti A, Frezza C, Guarcini L i wsp. Reassessment of Melittis melissophyllum L. subsp melissophyllum iridoidic fraction. Nat Prod Res 2016; 30(2):218-22.
24. Skrzypczak-Pietraszek E, Reiss K, Żmudzki P i wsp. Enhanced accumulation of harpagide and 8-O-acetyl-harpagide in Melittis melissophyllum L. agitated shoot cultures analyzed by UPLC-MS/MS. Plos ONE 2018; 13(8):1-34.
25. Lopez-Lazaro M. Distribution and biological activities of the flavonoid luteolin. Mini-Rev Med Chem 2009; 9(1):31-59.
26. Majewska M, Czeczot H. Flawonoidy w profilaktyce i terapii. Farm Pol 2009; 65(5):369-77.
27. Czaplińska M, Czepas J, Gwoździński K. Budowa, właściwości przeciwutleniające i przeciwnowotworowe flawonoidów. Post Biochem 2012; 58(3):235-44.
28. Świątek L, Chybowski J. Identification of chemical components of Melittis melissophyllum L. Ann Univ Mariae Curie Sklodowska Med 1982; 37:163-70.
29. Skrzypczak-Pietraszek E, Pietraszek J. Seasonal changes of flavonoid content in Melittis melissophyllum L. (Lamiaceae). Chem Biodivers 2014; 11(4):562-70.
30. Skrzypczak-Pietraszek E, Pietraszek J. Chemical profile and seasonal variation of phenolic acid content in bastard balm (Melittis melissophyllum L., Lamiaceae). J Pharm Biomed Anal 2012; 66:154-61.
31. Kaurinovic B, Popovic M, Vlaisavljevic S i wsp. Antioxidant activities of Melittis melissophyllum L., Lamiaceae. Molecules 2011; 16(4):3152-67.
32. Maggi F, Mártonfi P, Conti F i wsp. Volatile components of whole and different plant parts of bastard balm (Melittis melissophyllum L., Lamiaceae) collected in Central Italy and Slovakia. Chem Biodivers 2011; 8(11):2057-79.
33. Baldini R, Maccioni S, Bedini G i wsp. Essential oils composition of Melittis melissophyllum L. and Oenanthe pimpinelloides L. (Liguria, Italy). Atti Soc Tosc Sci Nat Mem 2009, Ser B; 116:61-6.
34. Maggi P, Conti F, Cristalli G i wsp. Chemical differences in volatiles between Melittis melissophyllum L. subsp. melissophyllum and subsp. albida (Guss) P.W. Ball (Lamiaceae) determined by solid-phase microextraction (SPME) coupled with GC/FID and GC/MS. Chem Biodivers 2011; 8:325-43.
35. Maggi F, Bilek T, Luccarini D i wsp. Melittis melissophyllum L. subsp. melissophyllum (Lamiaceae) from central Italy; A new source of a mushroom-like flavour. Food Chem 2009; 113(1):216-21.
36. Bielawska K, Malinowska M, Cyuńczyk M. Wpływ kumaryn na organizm człowieka. Bromat Chem Toksykol 2014; 47(2):213-21.
37. Malinowska M, Bielawska K. Metabolizm i właściwości antyoksydacyjne kumaryn. Bromat Chem Toksykol 2013; 46(3):393-403.
38. Maggi F, Barboni L, Caprioli G i wsp. HPLC quantification of coumarin in bastard balm (Melittis melissophyllum L., Lamiaceae). Fitoterapia 2011; 82(8):1215-21.
39. Sproll C, Ruge W, Andlauer C i wsp. HPLC analysis and safety assessment of coumarin in foods. Food Chem 2008; 109:462-9.
40. Compendium of botanicals that have been reported to contain toxic, addictive, psychotropic or other substances of concern. EFSA J 2009; 7(9):281.
41. Regulation (EC) No 1334/2008 of the European Parliament and of the Council of 16 December 2008 on flavourings and certain food ingredients with flavouring properties for use in and on foods and amending Council Regulation (EEC) No 1601/91, Regulations (EC) No 2232/96 and (EC) No 110/2008 and Directive 2000/13/EC.
42. Ehlers D, Pfister M, Bork WR i wsp. HPLC analysis of tonka bean extracts. Z Lebensm Unters Forch 1995; 201:278-82.
43. https://polskatimes.pl/podrabiana-zubrowka-podbija-usa/ar/339788.
44. https://dziennikzachodni.pl/zubrowka-ze-zlotym-medalem-na-festiwalu-alkoholi-w-usa/ar/10201684.
45. Zakrzeska A. The therapeutic benefits of Melittis melissophyllum extracts in wound healing. Clin Pediatr Dermatol 2018; 4:59.
46. Kępka S. The therapeutic benefits of Melittis melissophyllum extracts in wound healing. Med Plants 2017; 6(5, suppl.):51.
47. Tomulewicz M. Patent EP 3 115 055 B1. Herbal preparation comprising an extract of Melittis melissophyllum for use in wound healing.
Autorzy składają podziękowanie dr n. med. Agnieszce Zakrzeskiej i mgr. Pawłowi Kitlasowi za pomoc w kompletowaniu piśmiennictwa do niniejszego artykułu.
