Choroba wrzodowa żołądka i dwunastnicy (łac.morbus ulcerosus ventriculi et duodeni; ang. gastric and duodenal ulcer disease) jest najczęstszą chorobą przewodu pokarmowego (ryc. 1). Zachorowalność szacuje się na poziomie 5-10% w populacji osób dorosłych (1, 2).

Schorzenie to zostało zdefiniowane jako cykliczne pojawianie się wrzodów trawiennych w żołądku lub w dwunastnicy. Wrzód trawienny charakteryzuje się ograniczonym ubytkiem, sięgającym w głąb błony śluzowej poza blaszkę mięśniową, któremu towarzyszą stan zapalny z naciekiem oraz skrzepowa martwica w bezpośrednim otoczeniu. Umiejscowienie wrzodów trawiennych najczęściej występuje w okolicy odźwiernika żołądka oraz opuszce dwunastnicy, czyli w tych odcinkach przewodu pokarmowego, w których błona śluzowa ma bezpośredni kontakt z kwasem solnym, pepsyną lub innymi wrzodotwórczymi substancjami chemicznymi (1, 2).

Do powstania choroby wrzodowej, czyli uszkodzenia części powierzchni żołądka lub dwunastnicy, dochodzi na skutek zaburzeń równowagi pomiędzy wydzielaniem kwasu solnego, pepsyną lub działaniem innych substancji chemicznych (toksyn bakteryjnych, np. Helicobacter pylori, lub leków, np. salicylanów, leków przeciwreumatycznych, NLPZ) a odpornością błony śluzowej na ich wrzodotwórcze działanie (1, 2).

Do częstych przyczyn zalicza się:

– zakażenie bakteryjne, np. Helicobacter pylori, które może powodować stan zapalny oraz owrzodzenie żołądka i dwunastnicy,

– niektóre leki, w tym NLPZ,

– nadmierne wydzielanie soku żołądkowego (osoby z grupą krwi 0),

– długotrwały stres i przewlekłe napięcie nerwowe, powodujące obkurczenie naczyń krwionośnych, wskutek czego następuje zmniejszone zaopatrzenie błony śluzowej w krew i zaburzona zostaje jej bariera ochronna,

– substancje oraz produkty spożywcze drażniące żołądek (np. pieprz czarny, ostra papryka, ocet, tytoń, mocny alkohol, kawa, napoje gazowane),

– alergia i nietolerancje pokarmowe (1-5).

 

Pozostałe przyczyny:

– zespół Zollingera i Ellisona,

– choroba Leśniowskiego i Crohna,

– zespół rakowiaka,

– przerost komórek G w części odźwiernikowej żołądka,

– zwężenie dwunastnicy,

– zakażenie wirusami CMV oraz HSV,

– sarkoidoza,

– napromienianie,

– chemioterapia,

– idiopatyczne (1-3).

Typowym objawem jest dyskomfort lub ból w nadbrzuszu, występujący 1-3 godzin po posiłkach, natomiast ustępujący bezpośrednio po spożyciu pokarmu bądź przyjęciu leków zobojętniających lub hamujących wydzielanie kwasu solnego (IPP). Dolegliwości mogą pojawiać się także w porze nocnej lub nad ranem. Aczkolwiek ból w nadbrzuszu należy do mało swoistego objawu dla wrzodu trawiennego, ponieważ w ok. 50% przypadków powodem tych dolegliwości mogą być zupełnie inne przyczyny, np. zapalenie dróg żółciowych lub pęcherzyka żółciowego, dyspepsja czynnościowa, choroba refluksowa przełyku itp. W chorobie wrzodowej żołądka i dwunastnicy mogą występować również wymioty oraz nudności, przebieg może być też bezobjawowy. Możliwe przy tym są powikłania (zwężenie odźwiernika z powodu stanu zapalnego i obrzęku w obrębie wrzodu w kanale odźwiernika, krwawienie oraz perforacja wrzodu) (1, 2).

Badania:

1. Endoskopia.

2. Badanie rentgenoskopowe (sporadycznie wykonywane ze względu na mniejszą dokładność).

3. Testy do wykrywania zakażenia H. pylori:

– test ureazowy,

– badanie histologiczne wycinka błony śluzowej,

– hodowla bakteryjna,

– testy oddechowe,

– test na antygeny H. pylori w kale.

Rozpoznanie choroby wrzodowej żołądka i dwunastnicy ustala się w oparciu o badanie endoskopowe lub sporadycznie rtg (1-3).

1. Dieta.

2. Unikanie stresu oraz napięcia nerwowego.

3. Zaprzestanie palenia papierosów (utrudnia gojenie wrzodu oraz zwiększa ryzyko nawrotu).

4. Unikanie niektórych leków (aspiryna), w tym NLPZ, lub włączenie leczenia gastroprotekcyjnego.

5. Leczenie farmakologiczne w przypadku zakażenia H. pylori polega na stosowaniu 2 lub 3 antybiotyków w połączeniu z IPP, tzw. schemat terapii potrójnej lub poczwórnej, a przy antybiotykooporności także w połączeniu z bizmutem. Leczenie powinno trwać 14 dni.

6. W przypadku chorych niezakażonych H. pylori stosuje się leczenie IPP lub H₂-blokerami przez okres 1-2 miesięcy.

7. Leczenie operacyjne (rzadko stosowane) w przypadku nieskuteczności leczenia farmakologicznego lub powikłania wrzodu (krwotok, perforacja, zwężenie odźwiernika) (1-3).

Z uwagi na wciąż rosnącą oporność H. pylori na stosowane antybiotyki oraz związany z tym spadek efektywności leczenia poszukuje się nowych metod terapeutycznych. W oparciu o przeprowadzone badania poznano wiele substancji pochodzenia roślinnego, które okazały się skuteczne w niszczeniu bakterii chorobotwórczych, co też potwierdza zasadność włączenia ich do leczenia antybiotykowego bądź jako alternatywy w zwalczaniu tego groźnego patogenu (3, 6, 7).

Helicobacter pylori należy do bakterii powszechnie występującej w przyrodzie i stanowi pewne zagrożenie dla zdrowia. Zakażenie organizmu tą patogenną pałeczką Gram-ujemną może wywołać szereg poważnych dolegliwości i schorzeń, np. stan zapalny błony śluzowej żołądka, chorobę wrzodową żołądka i dwunastnicy, chłoniaka oraz raka żołądka. Powodować może ona również niedokrwistość z niedoboru żelaza, reakcje alergiczne, a także chorobę wieńcową serca. Dotyczy to 20% przypadków wrzodów żołądka oraz 30% wrzodów dwunastnicy, nie można więc uznać Helicobacter pylori za przyczynę wszystkich wrzodów żołądka i dwunastnicy. Jednakże Światowa Organizacja Zdrowia zaklasyfikowała H. pylori do pierwszej grupy, jako karcynogen odpowiedzialny za zmiany nowotworowe, przede wszystkim w obrębie żołądka (ryc. 2) (1, 2, 5, 8).

Fitoterapia dysponuje wieloma surowcami zielarskimi zawierającymi substancje aktywne (flawonoidy, garbniki, związki terpenowe), które m.in. wykazują (udokumentowane badaniami farmakologicznymi) działanie przeciwdrobnoustrojowe, w tym także przeciw H. pylori (2, 9-11).

Stąd też postępowanie fitoterapeutyczne w chorobie wrzodowej żołądka i dwunastnicy polega na stosowaniu ziół lub preparatów pochodzenia roślinnego o działaniu osłaniającym, przeciwzapalnym, przeciwdrobnoustrojowym oraz uspokajającym i regulującym procesy trawienne. Działają one wielokierunkowo, mają szerokie spektrum działania, nie zakłócając przy tym fizjologicznych procesów w organizmie (2, 4, 11, 12).

W artykule z powodu ograniczenia obszerności tekstu zostały przedstawione tylko te spośród wielu środków leczniczych pochodzenia naturalnego, które są ogólnie dostępne, a równocześnie skuteczne w zwalczaniu H. pylori oraz leczeniu choroby wrzodowej żołądka i dwunastnicy, będące przy tym bezpieczne w stosowaniu oraz niepowodujące działań ubocznych, przy przestrzeganiu zalecanych dawek.

Len zwyczajny (Linum usitatissimum L.) – roślina znana i uprawiana w Polsce oraz wielu krajach świata (ryc. 3).

Nasiona tej rośliny, nazywane również siemieniem lnianym, stanowią cenny surowiec śluzowy o wyjątkowych właściwościach osłaniających przewód pokarmowy. Wodne maceraty, przygotowywane na gorąco lub w postaci odwaru podawane doustnie, powlekają cienką warstwą śluzu błony śluzowe gardła, przełyku, żołądka oraz dwunastnicy, chroniąc je przed szkodliwymi (drażniącymi lub żrącymi) substancjami pochodzenia zewnętrznego (np. niektóre leki – aspiryna) bądź wewnętrznego (toksyny bakteryjne). Ma to istotne znaczenie w przypadku owrzodzenia żołądka i dwunastnicy, ponieważ zazwyczaj towarzyszy im nadmiar soku żołądkowego o silnych właściwościach uszkadzających, które mogą powodować dalszy rozwój procesu chorobowego. Śluz pochodzący z nasion lnu o dużej lepkości, odporny na czynniki hydrolizujące, skutecznie zabezpiecza przed działaniem szkodliwych związków. Pewna jego część przemieszcza się aż do jelita grubego, zatrzymując żrące substancje oraz utrudniając ich dostęp do ścian przewodu pokarmowego, zmniejszając tym samym odczyn zapalny (9, 10, 13).

Preparat złożony (receptura własna): 2 łyżki stołowe nasion lnu zalać 2 szklankami wody o temp. pokojowej, doprowadzić do wrzenia, a następnie gotować na małym ogniu przez 5-7 min, przecedzić, dodać 60 ml miodu akacjowego oraz 90 ml pasteryzowanego soku z aloesu Bio (np. Medicura). Pić 3 razy dziennie po 1/3 ciepłego preparatu, 1 godz. przed lub 2 godz. po jedzeniu. Preparat wykazuje właściwości osłaniające na błonę śluzową, szczególnie górnego odcinka przewodu pokarmowego, i przeciwdziała nadmiernemu wydzielaniu soku żołądkowego, a także przeciwzapalne, przyspiesza proces gojenia się owrzodzeń (epitelizacja) oraz przeciwbakteryjne. Podawany w zalecanych dawkach nie wywołuje skutków ubocznych. Zalecany czas kuracji 2-3 miesiące.

Aloes zwyczajny (Aloe vera L., Aloe barbadensis Mill.) – nazywany także prawdziwym lub pospolitym. Roślina należy do rodziny Liliowatych (Liliaceae), która liczy ok. 360 gatunków, z których 20 uznaje się za lecznicze. Aloes zwyczajny pochodzi z terenów Afryki oraz Azji Mniejszej, a obecnie uprawiany jest w wielu krajach świata o klimacie gorącym (ryc. 4).

Miąższ aloesowy (żel aloesowy) zawiera witaminy rozpuszczalne w wodzie (C, B₁, B₂, B₃, B₆, B₁₂, kwas foliowy, biotynę) i rozpuszczalne w tłuszczach (E, β-karoten); jest bogatym źródłem soli mineralnych (sód, potas, wapń, magnez, fosfor, cynk, żelazo, mangan, miedź, kobalt, nikiel, molibden, stront, bar oraz w małych ilościach german). Zawiera znaczne ilości łatwo przyswajalnego białka w postaci 18 aminokwasów spośród 22, które występują w żywności, w tym aż 7 egzogennych (poza tryptofanem) spośród 9, które są niezbędne dla organizmu człowieka. Posiada także pewne ilości tłuszczów (2,9%), w tym kwas linolowy i a-linolenowy, kwasy organiczne (bursztynowy, cynamonowy, cytrynowy, salicylowy, winowy, jabłkowy) oraz saponiny, związki polifenolowe (przeciwutleniacze). Występują również antraglikozydy, które pobudzają perystaltykę jelit, wykazują właściwości przeciwbakteryjne, przeciwwirusowe oraz grzybobójcze. Obecne aloktyna-A i aloktyna-B odpowiadają za właściwości immunochemiczne i pobudzające mitozę oraz wzrost liczby limfocytów, badania in vivo oraz in vitro potwierdziły rolę aloktyny-A jako immunomodulatora (14, 15).

Wyjątkowo cennym składnikiem żelu aloesowego, zwłaszcza w przypadku choroby wrzodowej żołądka i dwunastnicy, są polisacharydy śluzowe, które tworzą ochronną zawiesinę koloidalną dla błony śluzowej przewodu pokarmowego. Polisacharydy te buforują działanie kwasów oraz zasad i charakteryzują się m.in. właściwościami odtruwającymi, aktywując przy tym komponent C3 surowicy ludzkiej, który pobudza limfocyty B do produkcji przeciwciał, oraz indukują opsoniny surowicy krwi odpowiedzialne za usprawnianie mechanizmu pochłaniania bakterii przez leukocyty i pobudzają proces mitozy limfocytów (16-19).

Aloes zwyczajny (Aloe vera) posiada więc wszystkie niezbędne kierunki działania, jakie są potrzebne w leczeniu choroby wrzodowej żołądka i dwunastnicy, a mianowicie: osłaniające, przeciwzapalne, przeciwbólowe, bakteriobójcze, regulujące trawienie, obniżające podwyższoną kwasowość soku żołądkowego, w tym odżywcze i wzmacniające organizm. Nie sposób znaleźć chociażby zbliżony odpowiednik pośród leków farmakologicznych o tak szerokim spektrum działania leczniczego, a przy tym, przestrzegając zaleconych dawek, niepowodujący skutków ubocznych.

W chorobie wrzodowej żołądka i dwunastnicy korzystniej jest stosować świeżo pozyskany żel lub pasteryzowany sok pozbawiony alony lub o niskiej jej zawartości z trzyletnich liści aloesu zwyczajnego (Aloe vera) z upraw organicznych, bez konserwantów.

Preparat złożony (receptura własna): 30 ml świeżo pozyskanego żelu aloesowego lub pasteryzowanego soku z Aloe vera Bio (np. Medicura) na 1 szklankę ciepłej przegotowanej wody z dodatkiem 1 łyżki miodu akacjowego. Składniki połączyć i przyjmować 3 razy dziennie na 1 godz. przed jedzeniem. Zalecany czas kuracji 2-3 miesiące.

Preparat złożony (receptura własna): żel lub sok z aloesu Bio 250 ml (np. Medicura) w połączeniu z 500 ml soku z czerwonych winogron Bio (np. Hollinger lub Oberhofer) i 500 g miodu akacjowego oraz 200 ml Tictura Calendulae (Phytopharm). Składniki starannie wymieszać i przechowywać w lodówce w szklanej butelce. Dawkowanie: 3 razy dziennie 30 ml (2 łyżki stołowe) na 1 szklankę letniej przegotowanej wody. Spożywać należy powoli na 1 godz. przed posiłkami. Okres przyjmowania preparatu: 2-3 miesiące, po 2-tygodniowej przerwie można rozpocząć kolejny cykl. Składniki działają synergistycznie, a preparat polecany jest szczególnie we wrzodzie żołądka i dwunastnicy oraz w wielu innych schorzeniach.

Nagietek lekarski (Calendula officinalis L.) – roślina jednoroczna należąca do rodziny Astrowatych (Asteraceae). W stanie naturalnym występuje na Bliskim Wschodzie oraz w rejonie śródziemnomorskim. Uprawiana w wielu krajach, w tym także w Polsce zarówno jako roślina lecznicza, jak i ozdobna (ryc. 5).

Kwiaty nagietka zawierają saponiny triterpenowe, karotenoidy (m.in. likopen), flawonoidy, gorycze, śluz, fitosterole, olejek eteryczny, kwasy organiczne, seskwiterpeny, żywice, związki fenolowe oraz sole mineralne. Wykazują działanie przeciwzapalne, bakteriobójcze oraz grzybobójcze (triterpeny, karotenoidy). Karotenoidy (prowitamina A) wpływają na prawidłowy wzrost nabłonka, przyspieszają ziarninowanie oraz bliznowacenie wszelkich uszkodzeń skóry, także w skórnych zmianach nowotworowych. Związki nagietka oddziałują nie tylko na błony śluzowe przewodu pokarmowego, ale też pochwy, oczu i nosa (9, 10, 13, 20).