Choroby wieku podeszłego pojawiające się u seniorów najczęściej są leczone farmakologicznie. W ostatnich latach ukazały się publikacje zwracające uwagę na możliwości wspomagania terapii niektórych z nich naturalnymi substancjami bioaktywnymi, pozyskiwanymi z surowców roślinnych, w tym owoców rokitnika. Okazało się bowiem, że rośliny gromadzą, w różnych częściach, różnorodne bioaktywne substancje chemiczne, mogące oddziaływać na nasz organizm. Jedną z takich roślin jest rokitnik (Hippophaë rhamnoides L.), krzew liściasty z rodziny Elaeagnaceae, porastający centralne obszary kontynentu euroazjatyckiego i Kanady (1, 2). Znaczenie terapeutyczne różnych części rokitnika opisywano w tradycji medycznej narodów euroazjatyckich (Rosji, Chin, Tybetu itd.). Dostępnych jest wiele opracowań wskazujących na przydatność terapeutyczną tej rośliny, a właściwości lecznicze owoców rokitnika są dość dobrze udokumentowane w literaturze światowej (3-5).

W artykule przedstawiono aktualny stan badań nad możliwościami wykorzystania wybranych preparatów otrzymywanych z owoców rokitnika w profilaktyce i terapii niektórych chorób geriatrycznych, takich jak: choroby układu moczowego, prostaty i cukrzycy typu 2. Autorzy artykułu od wielu lat badają owoce rokitnika i były one przedmiotem kilku prac doktorskich oraz projektu naukowego (6, 7), a wyniki tych badań stały się inspiracją do napisania tej pracy. Owoce rokitnika to naturalna „mikrofitoapteka”, co uzasadniają liczne obserwacje epidemiologiczne oraz badania. W ramach wspomnianego powyżej projektu (6) opracowano technologię otrzymywania kilku preparatów zaliczanych do suplementów diety, wdrożonych lub aktualnie wdrażanych do powszechnego użytku i stosowania.

Owoce rokitnika zawierają 80-90% wody, jedynie owoce zbierane w krajach o suchym klimacie mają jej mniej. Aktualnie istnieje światowa tendencja zmierzająca do zwiększania suchej masy w owocach rokitnika, a następnie wykorzystywanie ich jako komponentów suplementów diety. Opracowane technologie bazują na koncentracji składników poprzez całkowite lub częściowe usunięcie wody, wyodrębnianie substancji bioaktywnych ze świeżych lub wysuszonych owoców poprzez ługowanie, ekstrakcję, ultrafiltrację itp. W ramach realizowanego projektu autorzy artykułu opracowali technologię otrzymywania suplementów diety mogących wspomagać leczenie chorób, w tym m.in. choroby układu moczowego, prostaty i cukrzycy typu 2, chorób układu krążenia i wielu innych dolegliwości. Opracowano sposób produkcji trzech grup produktów zalecanych do stosowania jako suplementy diety. Pierwszą grupę stanowią produkty suche: (a) owoce lub (b) wytłoki/młóto liofilizowane, rozdrobnione i kapsułkowane, (c) preparat suszony soku rokitnikowego z dodatkiem maltodekstryny. Drugą grupę – wyciągi lub ekstrakty z owoców i wytłoków suchych: (a) wodny lub etanolowy ekstrakt z owoców rokitnika (tabletkowany), (b) preparat karotenoido-fosfolipidowy na bazie błonnika, (c) preparat karotenoido-fosfolipidowy (tabletkowany). Wszystkie produkowane na bazie owoców rokitnika suplementy diety mogą być wzbogacane dodatkowo w witaminy i pierwiastki bioaktywne. Trzecią grupę stanowią oleje: (a) bioolej rokitnikowy z miąższu (oil from fruit pulp – extra verginia), (b) bioolej rokitnikowy z nasion (oil from seeds – extra verginia), (c) biooleosom (extra verginia). Podstawowym surowcem użytym do produkcji suplementów były owoce trzech odmian rokitnika (Podarok Sadu, Botaniczeskaj, Trofimowskaja) uprawianego w systemie bioplantacji sadowniczej. Z przeprowadzonego przeglądu wyników dotychczasowych badań wiadomo, że tradycyjne przekonanie o pozytywnym działaniu preparatów z owoców rokitnika na organizm zostało poparte badaniami farmakologicznymi i klinicznym, i są one zgodne z oświadczeniami zdrowotnymi i wskazaniami do stosowania (5, 8-12). To sprawiło, że preparaty otrzymywane z różnych części rokitnika (owoców, liści, kłączy) są zarejestrowane jako suplementy diety w wielu krajach Azji, Europy, w Kanadzie, Japonii. Dotychczasowy wykaz oświadczeń zdrowotnych dla rokitnikowych suplementów diety tworzono na mocy art. 13 Europejskiego Urzędu ds. Bezpieczeństwa Żywności (EFSA) (13) i są one sformułowane w następujący sposób: (i) pomaga w przypadku dolegliwości wynikających z suchej skóry, w tym m.in. pomaga utrzymać zdrową skórę; (ii) wzmaga funkcję błon śluzowych: suchego oka, pochwy i jamy ustnej; (iii) przyczynia się do naturalnej obrony organizmu – wspiera funkcje obronne organizmu; (iv) wspiera układ odpornościowy organizmu. Ten szeroki zakres profilaktyczny wynika z faktu, że owoce rokitnika są bogatym źródłem związków chemicznych o zróżnicowanych właściwościach fizjologicznych. Badania Shimoda i wsp. (12) dowodzą, że ekstrakty otrzymywane z owoców rokitnika oraz olej rokitnikowy oddziałują pozytywnie w zaburzeniach układu moczowego spowodowanych rozrostem prostaty lub nadreaktywnością pęcherza moczowego. Preparaty z rokitnika wykazują korzystne właściwości w przypadku innych chorób geriatrycznych, takich jak suchość oczu i skóry, cukrzyca typu 2, wrzody żołądka, niewydolność nerek, otyłość, zwłóknienie wątroby i choroby sercowo-naczyniowe, ułatwiają też gojenie się ran (5, 8-12). Zastosowanie preparatów rokitnikowych w profilaktyce nowotworowej opisano we wcześniejszym artykule opublikowanym w „Postępach Fitoterapii” (4).

Owoce rokitnika to jedne z najczęściej badanych owoców, których skład chemiczny oraz właściwości nutraceutyczne są opisane w wielu krajowych i zagranicznych publikacjach naukowych. Skład chemiczny owoców rokitnika jest unikalny i zależy od wielu czynników, m.in.: odmiany, metod uprawy, strefy klimatycznej i panujących tam warunków, okresu zbioru, wielkości owoców oraz ich dojrzałości (1, 2, 14-16). To sprawia, że ilości poszczególnych składników wynoszą od μg do g/100 g owoców, a ich wymierna wartość zależy od zawartości wody. W związku z tym skład chemiczny preparatów liofilizowanych jest ściśle skorelowany ze składem owoców świeżych. Podczas liofilizacji owoców lub wytłoków następowała ok. 7-8-krotna koncentracja składników chemicznych.

Głównym komponentem suchej masy są węglowodany. W wyprodukowanych liofilizatach ilość cukrów wynosiła w owocach 40,2 ± 4,9%, miąższu 48,9 ± 5,6%, wytłoku 9,0 ± 2,2% (tab. 1), głównie były to: glukoza i fruktoza (ok. 90% całkowitej zawartości cukrów) oraz ksyloza. Ponadto występują niewielkie ilości alkoholi cukrowych, tj. mannitolu, sorbitolu i ksylitolu (0,35 g/100 g s.m.) (17). Poza cukrami rozpuszczalnymi obecne są polisacharydy tworzące błonnik (celuloza, pektyny), występujące w owocach, miąższu i wytłokach w zakresie od 25,8 ± 2,5 do 32,0 ± 4,0%, a w nasionach 13,0 ± 1,9%.

W liofilizowanych preparatach ilość białka ulega koncentracji i wynosi w owocach 6,2 ± 0,7%, miąższu 5,2 ± 0,4%, a w pozostałości po tłoczeniu 10,1 ± 2,6% (tab. 1). Główną frakcją białek są gluteliny, których udział stanowi ok. 94%. Białko rokitnika to przede wszystkim białko funkcjonalne, tworzące otoczkę kuleczki tłuszczowej (oleosomu), zbudowane z 18 aminokwasów, głównie kwasu asparaginowego i glutaminowego (7).

Ilość związków mineralnych w wysuszonych owocach wynosiła od 1,7 ± 0,5 do 2,4 ± 0,9% (tab. 1) i niezależnie od odmiany, dominowały: wapń, magnez, sód i żelazo (7).

W preparatach liofilizowanych zawartość tłuszczu w owocach wynosiła 33,7 ± 3,8%, w miąższu 34,6 ± 2,7%, a w pozostałości po tłoczeniu 30,7 ± 4,9% (tab. 1), w tym od 3,6 do 5,2% fosfolipidów. Podstawową frakcją lipidów są triacyloglicerole i acyloglicerole częściowe występujące w lipidach owoców i miąższu w ponad 97%, nasion 92% i wytłoków 91%, pozostałą część stanowiły lipidy polarne (fosfolipidy i glikolipidy) (7). Lipidy owoców rokitnika zbudowane są z około 45 kwasów tłuszczowych, wśród których dominują kwasy C16:0, C16:1, C18:1, C18:2 i C18:3, ilości pozostałych kwasów nie przekraczają 2%. Unikalnym kwasem jest rzadko występujący w przyrodzie kwas oleopalmitynowy (C16:1 omega-7).