Terminem „miód pszczeli” zgodnie z Polską Normą określamy produkt wytwarzany przez pszczoły z nektaru kwiatowego lub spadzi. W zależności od rodzaju pożytku, z którego powstaje, można zaliczyć go do jednego z 3 typów miodu: nektarowego (pochodzącego z nektaru roślin), spadziowego (powstałego ze spadzi iglastej lub liściastej) lub nektarowo-spadziowego (wytwarzanego zarówno z nektaru, jak i spadzi). Natomiast biorąc pod uwagę rodzaj i gatunek roślin, z których pszczoły pobierają nektar lub spadź, wyróżniamy 9 krajowych odmian miodu: rzepakowy, akacjowy, lipowy, gryczany, wrzosowy, wielokwiatowy, spadziowy ze spadzi iglastej, spadziowy ze spadzi liściastej i miód nektarowo-spadziowy. Miody odmianowe, w zależności od pochodzenia, są zróżnicowane pod względem właściwości organoleptycznych, fizykochemicznych, składu, właściwości biologicznych, działania oraz zastosowania profilaktycznego i leczniczego. Popularne w naszym kraju są ponadto odmiany miodu wytwarzane przez pszczelarzy na mniejszą skalę, m.in.: tymiankowy, malinowy, mniszkowy oraz koniczynowy. Cechą wspólną wszystkich miodów odmianowych jest wysoka zawartość węglowodanów (ponad 70%), w tym łatwo przyswajalnych cukrów prostych: glukozy i fruktozy o różnych proporcjach. Natomiast odrębne są ich właściwości organoleptyczne, fizykochemiczne i biologiczne, uzależnione od składu nektaru lub spadzi, z których zostały wytworzone. W związku z powyższym ich działanie lecznicze i zastosowanie w poszczególnych jednostkach chorobowych także będzie nieco odmienne. Podobnie pozostałe składniki miodu: sacharoza i inne cukry, woda, HMF (hydroksymetylofurfural), enzymy, kwasy organiczne, związki polifenolowe (flawonoidy i kwasy fenolowe), substancje lotne, witaminy i biopierwiastki, są obecne w określonych odmianach miodu w różnych stężeniach. Ich ogólna zawartość w miodzie z pewnymi wyjątkami dla poszczególnych odmian jest określona w Polskiej Normie na miód pszczeli. Związki chemiczne charakterystyczne dla danej odmiany miodu, tzw. markery chemiczne, mogą należeć do różnych grup związków biologicznie aktywnych, tj. kwasów alifatycznych, flawonoidów, kwasów fenolowych lub terpenów. Przy wykorzystaniu do ich oceny (jakościowej i ilościowej) nowoczesnych metod analitycznych, można stwierdzić, że poszczególne składniki chemiczne, ich profil lub zawartość procentowa są stałe i charakterystyczne dla danej odmiany miodu. Rzutuje to w konsekwencji na właściwości organoleptyczne, sposób krystalizacji, a w efekcie na działanie biologiczne i ukierunkowanie lecznicze poszczególnych miodów odmianowych. W odróżnieniu od analizy pyłkowej, oznaczanie specyficznych markerów chemicznych jest najbardziej obiecującą metodą określania pochodzenia botanicznego, geograficznego i identyfikacji miodów. Innym sposobem oceny jest konstrukcja profili chemicznych określonej grupy związków (najczęściej flawonoidów lub kwasów fenolowych), które są charakterystyczne dla poszczególnych miodów odmianowych (1). W opracowaniu przedstawiono charakterystykę krajowych odmian miodu ze szczególnym uwzględnieniem składników typowych dla danej odmiany i kierunków ich profilaktycznego i leczniczego wykorzystania.

Miód rzepakowy jest przykładem odmianowego miodu wiosennego. Pozyskuje się go w okresie kwitnienia rzepaku (Brassica napus L. subsp. oleifera Metzg.) na przełomie kwietnia i maja, którego nektar jest doskonałym pożytkiem dla pszczół.

Miód rzepakowy w stanie płynnym ma barwę słomkową, po skrystalizowaniu nieco jaśnieje, przyjmując odcień biały lub szarokremowy. Ze względu na przewagę glukozy nad fruktozą, dość szybko krystalizuje, przybierając mazistą konsystencję. Jego aromat jest słaby, przypominający zapach kwiatów rzepaku, w smaku łagodny, nieco mdły i lekko gorzkawy (2-4).

W miodzie rzepakowym występują: olejek eteryczny, garbniki, związki goryczowe, flawonoidy, biopierwiastki, witaminy z grupy B, K, C, kwas nikotynowy, β-karoten, cholina (5). W grupie substancji lotnych zidentyfikowano charakterystyczny związek – disiarczek dimetylu (ryc. 1), a wśród substancji fenolowych: mirycetynę i kemferol (ryc. 2) (1).

Jako miód wczesny wiosenny, wykazuje słabe właściwości biologiczne, w tym przeciwdrobnoustrojowe (wartość inhibinowa 1 i 2) (7, 8). Do jego głównych zastosowań leczniczych można zaliczyć: choroby serca i układu krążenia, nadciśnienie tętnicze, choroby wątroby i dróg żółciowych, zatrucie organizmu. Stanowi dobry materiał energetyczny do pracy serca i innych narządów. U osób z chorobą niedokrwienną serca, którym systematycznie podawano miód rzepakowy, obserwowano wyraźną poprawę stanu ich zdrowia (3, 9, 10).

Z uwagi na zdolność podwyższania odporności fizycznej i psychicznej jest stosowany w stanach wyczerpania fizycznego i psychicznego oraz w nerwicy i apatii. Wysoka zawartość łatwo przyswajalnych cukrów prostych stanowi podstawę do uniwersalnego wykorzystania go w celach odżywczych i regenerujących, niezależnie od wieku, a zwłaszcza w geriatrii. Natomiast poprzez stymulowanie układu immunologicznego przyśpiesza leczenie chorób przeziębieniowych oraz zapalnych w obrębie górnych dróg oddechowych.

Dzięki właściwościom odnawiającym tkankę wątrobową, detoksykującym i regulującym metabolizm lipidowy, stosowany jest w celu ochrony wątroby i dróg żółciowych w sytuacji osłabienia ich prawidłowych funkcji, jak również w zatruciach alkoholem i lekami. Cukry proste zwiększają zdolność detoksykacyjną wątroby, prowadząc do odtruwania organizmu poprzez wiązanie szkodliwych metabolitów z kwasem glukuronowym (powstającym z glukozy) i flawonoidami pochodzącymi z nektaru, co ułatwia ich eliminację z organizmu przez układ moczowy. Ponadto miód rzepakowy wspomaga leczenie chorób nerek i układu moczowego, a także choroby wrzodowej żołądka i dwunastnicy.

Miodem cieszącym się dużą popularnością w naszym kraju jest miód akacjowy, pozyskiwany z nektaru kwiatów robinii akacjowej (Robinia pseudoacacia L.), zwanej grochodrzewem, białą akacją lub białą lipą, która dostarcza doskonałego pożytku miododajnego dla pszczół w maju i czerwcu.

Z uwagi na przewagę fruktozy nad glukozą przez długi czas (od kilku miesięcy do roku) pozostaje w stanie płynnym. Jest prawie bezbarwny, po krystalizacji przyjmuje zabarwienie białe lub kremowożółte. Odznacza się delikatnym, lekko mdłym aromatem, przypominającym zapach kwiatów akacji, w smaku jest delikatny, bardzo słodki. Zawartość sacharozy łącznie z trójcukrem melecytozą, zgodnie z Polską Normą, nie może przekraczać 11%, przy czym stężenie sacharozy obniża się powoli w trakcie przechowywania (11, 12). Miód akacjowy zawiera również flawonoidy (robinina i akacetyna), olejek eteryczny, kwas syryngowy i niewielkie ilości biopierwiastków. Charakterystycznymi związkami lotnymi są benzaldehyd i tlenek cis-linalolu (ryc. 3) (13, 14).

Wśród związków fenolowych (46 mg/kg) wykryto: chryzynę (56%), galanginę (17%) i kwercetynę (11%) (ryc. 4), w mniejszych ilościach kemferol, apigeninę i luteolinę (2, 3, 13).

Odznacza się niską zawartością białka (86 mg/kg) i wolnych aminokwasów, wśród których dominuje prolina (546 mg/kg), stąd jest korzystny w chorobach układu moczowego.

Miód akacjowy wykazuje łagodne działanie antybiotyczne i przeciwzapalne. Zalecany w chorobach przewodu pokarmowego: w zaburzeniach trawiennych, stanach skurczowych, zapalnych żołądka i jelit, w nadmiernym wydzielaniu soku żołądkowego. Stosowany wspomagająco w przypadku choroby wrzodowej żołądka i dwunastnicy, przyspiesza odnowę błony śluzowej tych narządów, poprawia ich motorykę, a także zwiększa wydzielanie śluzu i polepsza ziarninowanie (2, 10).

Wskazany jest uzupełniająco w terapii chorób z przeziębienia, a zwłaszcza w towarzyszących im stanach zapalnych górnych dróg oddechowych, z uwagi na działanie przeciwzapalne, przeciwdrobnoustrojowe i odbudowujące błonę śluzową nabłonka migawkowego dróg oddechowych. Niektóre dane wskazują na wyjątkową aktywność antybiotyczną miodu akacjowego wobec bakterii Gram-dodatnich, w tym gronkowców, paciorkowców, a więc drobnoustrojów często izolowanych z ognisk chorobowych pacjentów (7, 9, 15). Jest on również polecany przy kaszlu, najlepiej w postaci rozpuszczonej w naparze z kwiatu ślazu dzikiego (malwy) w proporcji 50 g miodu/250 ml naparu.

Ze względu na niski indeks glikemiczny (IG < 55), wynikający m.in. z wysokiej zawartości cukru owocowego – fruktozy, może być stosowany u chorych z cukrzycą typu 2. Osobom tym poleca się zastępowanie węglowodanów wchodzących w skład pożywienia miodem, jak również eliminowanie z diety cukru buraczanego, czyli sacharozy.

Miód akacjowy jest ceniony również jako środek wspomagający pracę nerek, układu moczowego i prostaty, a także w kamicy nerkowej, ze względu na wyjątkowo niską zawartość biopierwiastków i aminokwasów oraz właściwości przeciwdrobnoustrojowe, przeciwzapalne, moczopędne i rozkurczające (2, 3, 9).

Działanie uspokajające i ogólnie wzmacniające miodu akacjowego może być korzystne w bezsenności, jak również w objawach zmęczenia, znużenia i wyczerpania organizmu. Dzięki łatwo i szybko przyswajalnym przez organizm cukrom prostym, stanowi cenną odżywkę regeneracyjną w przypadkach zmęczenia fizycznego i umysłowego (1, 10).

Ze względu na delikatny smak i aromat oraz odpowiednią konsystencję, jest popularnym środkiem słodzącym do wielu potraw, napojów i deserów, korzystnym ze względu na zwiększanie przyswajalności składników pożywienia i podniesienie ich wartości odżywczej.

Podobnie jak inne odmiany miodu, można go stosować w chorobach skóry. Przykładany w postaci opatrunku na zakażone rany, skutecznie eliminuje drobnoustroje, zarówno tlenowe (gronkowce, paciorkowce), jak i beztlenowe (laseczki zgorzeli gazowej) z miejsca zakażenia.

Rośliną miododajną, z której nektaru pszczoły wytwarzają miód lipowy, są dwa gatunki lip popularnie występujących w Polsce: drobnolistna (Tilia cordata Mill.) i szerokolistna (Tilia platyphyllos Scop.). Ich kwiaty dostarczają cennego pożytku nektarowego na przełomie czerwca i lipca, najczęściej przez kilkanaście dni. Pozyskiwany produkt cieszy się opinią jednego z najwartościowszych odmianowych miodów nektarowych.

Miód lipowy w stanie płynnym przyjmuje barwę od żółtej o różnym natężeniu do jasnobursztynowej, zależną od okresu zbioru nektaru przez pszczoły; pozyskany później ma barwę brązową. Po procesie krystalizacji w postaci na ogół drobnoziarnistej lub krupowatej, zmienia zabarwienie na biało- lub złocistożółte. Odznacza się wyraźnym, przyjemnym aromatem charakterystycznym dla kwiatów lipy. W smaku jest dość ostry, nieco gorzkawy, w zależności od zawartości składnika olejku eterycznego – farnezolu (3, 16).

Typową substancją charakterystyczną dla miodu lipowego jest kwas cykloheksa-1,3-dien-1-karboksylowy (ryc. 5) (1).

Wśród charakterystycznych lotnych związków chemicznych miodu lipowego można wymienić: linalol i 3-metylo-2-butanon (ryc. 6), kwas p-kumarynowy, a z flawonoidów: pinocembrynę (ryc. 7). Ponadto zawiera inne kwasy organiczne i flawonoidy, tarakserol, białka, peptydy, wolne aminokwasy (prolina, alanina), enzymy (α-amylaza, inwertaza, lizozym), witaminy, β-karoten (średnio 67 μg w 100 g) (1, 13).

Obecności substancji o działaniu przeciwdrobnoustrojowym (kwasów organicznych, flawonoidów i terpenów) zawdzięczamy jego wysoką aktywność antybiotyczną wobec drobnoustrojów, a szczególnie bakterii Gram-dodatnich (7, 11, 15).

Miód ten jest zalecany w chorobach infekcyjnych, m.in. w przeziębieniu, grypie, w stanach zapalnych przebiegających z wysoką temperaturą oraz zakażeniach górnych i dolnych dróg oddechowych. Zwiększa odporność immunologiczną organizmu na zakażenia, a dzięki obecności składników antybiotycznych (terpeny, związki polifenolowe) hamuje rozwój drobnoustrojów chorobotwórczych, tj. bakterii Gram-dodatnich (Staphylococcus sp., Streptococcus sp.), Gram-ujemnych (Klebsiella pneumoniae, Escherichia coli) oraz grzybów drożdżoidalnych i wirusów, występujących zwykle na błonach śluzowych dróg oddechowych, zwłaszcza nosa i gardła pacjentów (2, 3, 9, 10).

Ze względu na właściwości napotne, przeciwgorączkowe, przeciwzapalne, rozkurczowe, przeciwkaszlowe i wykrztuśne, przyczynia się do ustępowania stanu zapalnego w obrębie układu oddechowego i polepszenia ogólnego samopoczucia. Dla wzmocnienia działania leczniczego dobrze jest rozpuszczać go w naparze z kwiatu lipy, owocu maliny oraz stosować w połączeniu z sokiem z cytryny lub mlekiem.

Kolejnym wskazaniem do stosowania miodu lipowego profilaktycznego lub wspomagającego podstawowe leczenie są choroby sercowo-naczyniowe, w tym choroba wieńcowa serca, nadciśnienie tętnicze. Korzystne oddziaływanie w tym zakresie, tj. głównie poprzez działanie rozkurczające, uspokajające i moczopędne, można przypisać takim składnikom, jak: olejek eteryczny, flawonoidy oraz cukry proste – glukoza i fruktoza (4, 17).

Ze względu na łagodne działanie uspokajające, rozkurczowe i nasenne, może być stosowany w chorobach układu nerwowego: w nerwicach, nadmiernym pobudzeniu, niepokoju, stresie i bezsenności. U osób skarżących się na problemy z zasypianiem lepszy efekt uzyskuje się poprzez dodawanie miodu lipowego do naparu z kwiatów lipy i powolne picie małymi łykami przed snem. Warto również zwrócić uwagę na skuteczność omawianej odmiany miodu we wspomaganiu leczenia chorób ginekologicznych, układu moczowego i reumatycznych. Walory organoleptyczne i zróżnicowany skład chemiczny sprawiają, że stanowi on cenny produkt odżywczy w okresach zwiększonego zapotrzebowania na energię, w rekonwalescencji oraz w okresie wzrostu i dojrzewania u dzieci i młodzieży. Wyjątkowo przyjemny smak i aromat miodu lipowego sprawiają, że wykorzystuje się go do jako dodatek do potraw i napojów, a także do wzbogacania smaku i aromatu innych miodów, w tym miodów pitnych (18).

Tę wartościową odmianę miodu wytwarzają pszczoły z nektaru drobnych, białych lub różowych kwiatów gryki zwyczajnej (Fagopyrum sagittatum Gilib.) Jest to roślina o dużej wartości pszczelarskiej ze względu na dobre nektarowanie i wysoką wydajność miodową z 1 ha. W stanie płynnym ma barwę od jasno- do ciemnobrunatnej z czerwonawym odcieniem, po skrystalizowaniu nieco jaśniejszą. Odznacza się intensywnym zapachem kwiatów gryki. Wykazuje słodki, piekący i lekko korzenny smak, spowodowany obecnością związków lotnych. Niewielki dodatek nektaru gryki stanowi częstą domieszkę miodów wielokwiatowych, która nadaje im zdecydowanego smaku i aromatu (4, 5, 14, 20). Spośród charakterystycznych składników lotnych wykryto aldehyd fenylooctowy i 2-fenyloetanol (ryc. 8) (2, 3, 19).

Zawiera ponadto znaczną ilość związków ­fenolowych pochodzących z pyłku kwiatowego i propolisu (w przeliczeniu na kwas galusowy: 456-796 mg/kg), a za najbardziej charakterystyczne uważa się kwas chlorogenowy i kwas p-hydroksybenzoesowy (ryc. 9) (1).

Miód gryczany zawiera biopierwiastki (magnez, żelazo, fosfor, miedź, cynk, bor, jod, nikiel, kobalt) w formie połączeń organicznych oraz witaminy, głównie C, B₁, B₂, PP i β-karoten. Wykazuje silne właściwości biologiczne, tj. antybiotyczne, przeciwutleniające, przeciwzapalne i aktywność enzymatyczną, co wyrażają wysokie wartości liczb: diastazowej i inwertazowej. Z krajowych miodów uznawany jest za najbogatszy w enzymy. Badania przeprowadzone w Instytucie Pszczelnictwa w Puławach wskazują, że nawet po roku przechowywania w temperaturze pokojowej aktywność α-amylazy (diastazy) kształtuje się znacznie powyżej normy (12).