Preparaty naturalne, w tym produkty pszczele, odgrywają ważną rolę w kształtowaniu układu odpornościowego organizmu. Istotne zadanie spełnia także odpowiednio zbilansowana dieta skomponowana z produktów o jak najmniejszym stopniu przetworzenia i dużej zawartości błonnika pokarmowego (działanie prebiotyczne). Nieodzownymi składnikami codziennego pożywienia są ponadto bakterie probiotyczne o korzystnym wpływie na organizm poprzez utrzymanie właściwej mikroflory w przewodzie pokarmowym. Obie grupy czynników, tj. probiotyki i prebiotyki, łącznie są nazywane synbiotykami, a skojarzone działanie wywołane za ich przyczyną nazywa się działaniem synbiotycznym. Właściwości probiotyczne wielu szczepów wynikają głównie z aktywności antagonistycznej w stosunku do drobnoustrojów jelitowych; przejawiają się przede wszystkim w zdolności do kolonizacji przewodu pokarmowego i regulacji procesów trawiennych organizmu. Działają także poprzez obniżenie pH środowiska jelit, niekorzystnego dla drobnoustrojów chorobotwórczych, konkurencję o składniki odżywcze i wytwarzanie substancji antybiotycznych. Najkorzystniejszym dla organizmu naturalnym źródłem bakterii probiotycznych są fermentowane produkty mleczne i tradycyjne kiszonki (1). Okazuje się, że właściwości prebiotyczne ma także miód pszczeli (2). Natomiast substancje i preparaty prebiotyczne pochodzenia roślinnego, np. surowce, ekstrakty i składniki roślinne, nieulegające trawieniu w przewodzie pokarmowym, stymulują wzrost i aktywność bakterii jelitowych (3).

Substancje pochodzenia roślinnego charakteryzują się ponadto właściwościami przeciwbakteryjnymi, przeciwzapalnymi, przeciwutleniającymi, a także regulują przemianę materii i stymulują układ odpornościowy, co przyczynia się do polepszenia apetytu i procesów trawiennych oraz działania wzmacniającego i uspokajającego. Ich źródłem mogą być zarówno surowce roślinne (czosnek, szparagi, cebula, pszenica), surowce zielarskie (cykoria podróżnik, mniszek lekarski, słonecznik bulwiasty), jak również produkty pszczele pochodzenia roślinnego (miód, obnóże pyłkowe, pierzga) (1, 4).

Preparaty probiotyczne weszły do powszechnego użycia z wielu powodów, jakich dostarcza nam współczesna cywilizacja i związany z nią styl życia. Jednym z nich jest zbyt częste i niekiedy nieuzasadnione stosowanie przez medycynę akademicką antybiotyków, chemioterapeutyków i środków dezynfekcyjnych. W konsekwencji obserwujemy lawinowy rozwój szczepów szpitalnych i wzrost ich oporności na dotychczasowe preparaty dostępne w lecznictwie. Zjawisko to tłumaczy się zdolnością drobnoustrojów do wytwarzania różnych mechanizmów oporności umożliwiających im przetrwanie w trudnych warunkach. Jednym ze sposobów przystosowawczych jest zdolność do rozkładania pierścienia β-laktamowego antybiotyków z grupy penicylin i cefalosporyn. Częstą przyczyną zakażeń szpitalnych są m.in. gronkowce złociste metycylinooporne (Staphylococcus aureus MRSA – methicillin resistant Staphylococcus aureus), pałeczki Gram-ujemne wytwarzające β-laktamazy o rozszerzonym spektrum (np. Escherichia coli ESBL – extended-spectrum beta-lactamases). Znanym zjawiskiem wśród klinicznych przypadków zakażeń są także bakterie wielolekooporne (ang. multidrug resistant bacteria). Niezależnie od tego w efekcie częstych terapii antybiotykowych dochodzi do zaburzeń mikroflory jelitowej przewodu pokarmowego (dysbioza).

W tej sytuacji coraz większą rolę odgrywają probiotyki, czyli żywe drobnoustroje o korzystnym oddziaływaniu na mikroflorę przewodu pokarmowego. Są one jej naturalnym składnikiem oraz wykazują zdolność namnażania się w jelitach i kolonizacji nabłonka w miejsce drobnoustrojów chorobotwórczych, które wywołały stan zapalny (3-6).

Szczególnie wartościowym naturalnym źródłem, zarówno bakterii probiotycznych, jak i substancji o działaniu prebiotycznym są produkty pszczele pochodzące z materiału roślinnego. Na podstawie analizy składu chemicznego takich produktów, jak miód pszczeli, obnóże pyłkowe i pierzga, można stwierdzić, że wykazują one zarówno właściwości prebiotyczne, jak i probiotyczne, zatem mogą być z powodzeniem wykorzystane w tym charakterze w celu profilaktycznym (1, 2, 7, 8).

Probiotykami nazywamy preparaty lub produkty zawierające hodowle żywych drobnoustrojów, które korzystnie oddziałują na ekosystem jelitowy człowieka. U zdrowej osoby flora jelitowa pozostaje w stanie równowagi biologicznej. Stanowią ją drobnoustroje: saprofityczne (pałeczki z rodzajów Bifidobacterium i Lactobacillus), oportunistyczne (pałeczki z rodzajów Bacteroides, Eubacterium, z rodziny Enterobacteriaceae) oraz chorobotwórcze (z rodzajów Clostridium, Staphylococcus, Pseudomonas). Natomiast wśród drobnoustrojów probiotycznych wymienia się głównie bakterie kwasu mlekowego z rodzajów: Lactobacillus, Bifidobacterium, Lactococcus lactis, inne bakterie Gram-dodatnie (Bacillus cereus, Enterococcus faecium, Enterococcus faecalis), Gram-ujemne (Escherichia coli), a także grzyby drożdżoidalne z rodzaju Saccharomyces (Saccharomyces boulardii) i grzyby pleśniowe (Aspergillus niger) (3, 9-11). Duży wpływ na wytwarzanie i rozwój bakterii kwasu mlekowego mają obecne w miodzie i pyłku kwiatowym substancje prebiotyczne. W trakcie zachodzącej w ulu ich beztlenowej fermentacji drobnoustroje probiotyczne wytwarzają duże ilości kwasu mlekowego, który konserwuje i zapewnia trwałość powstałego produktu pszczelego.

Wśród produktów pszczelich, do potencjalnych źródeł bakterii probiotycznych można zaliczyć: miód pszczeli, w mniejszym stopniu obnóże pyłkowe i pierzgę pszczelą. Zawierają one głównie bakterie z rodzaju Lactobacillus o wielokierunkowym działaniu biologicznym.

Miód pszczeli jest wytwarzany przez pszczoły z pożytku roślinnego, tj. nektaru kwiatowego lub spadzi z drzew iglastych lub liściastych. Pszczoły po pobraniu pożytku przenoszą go w wolu miodowym do ula i wzbogacają w międzyczasie w bakterie probiotyczne, pochodzące z wydzieliny gruczołów ślinowych. Następnie produkt jest składany w komórkach plastra, pokrywany wieczkiem woskowym i pozostawiany w celu ostatecznego odparowania wody i dojrzewania. W tym czasie zachodzą procesy polegające na hydrolizie enzymatycznej dwucukru sacharozy do cukrów prostych – glukozy i fruktozy. Wśród bakterii z rodzaju Lactobacillus dodawanych przez pszczoły do miodu najczęściej spotykane są następujące gatunki: L. acidophilus, L. casei, L. lactis, L. plantarum, z rodzaju Bifidobacterium – B. bifidum, rzadziej spotyka się inne gatunki bakterii probiotycznych. Nektar i spadź mogą być ponadto źródłem grzybów drożdżoidalnych z gatunku Saccharomyces cerevisiae, które wzmacniają oddziaływanie probiotyczne miodu. W niezasklepionym miodzie liczba drobnoustrojów probiotycznych mieści się z reguły w granicach 100-12.000 (średnio 3200) w 1 g. Jednak w miarę zasklepiania komórek plastra ich liczba powoli obniża się, a po upływie 4-8 tygodni następuje stopniowe wymieranie drobnoustrojów probiotycznych. W związku z powyższym można przyjąć, że miód pszczeli spełnia kryteria naturalnego probiotyku w krótkim okresie od momentu złożenia go w komórkach plastra. Dlatego najlepiej wykorzystać do tego celu miód świeży, tj. bezpośrednio po pozyskaniu przez pszczelarza. W tym kontekście miód handlowy jest praktycznie całkowicie pozbawiony takich właściwości.

Dzięki wzajemnej zależności pomiędzy obecnością bakterii kwasu mlekowego w przewodzie pokarmowym pszczół i produktami pszczelimi, głównie miodem, można je zaliczyć do produktów fermentowanych o istotnym znaczeniu dla układu immunologicznego owadów i człowieka. Okazuje się, że opracowane preparaty probiotyczne, zawierające szczepy Lactobacillus kunkeei i Fructobacillus fructosus, są skuteczne w zwalczaniu i zapobieganiu zakażeń bakteriami i grzybami chorobotwórczymi dla pszczół (1-3, 12, 13).

Wśród drobnoustrojów probiotycznych miodu pszczelego dominują szczepy z rodzaju Lactobacillus. Wyizolowano z niego m.in. szczep Lactobacillus rhamnosus, skuteczny wobec pałeczek Helicobacter pylori odpowiadających za powstawanie i rozwój uszkodzeń śluzówki żołądka. W badaniach na myszach wykazano, że działanie tego szczepu było porównywalne ze skutecznością antybiotyku klarytromycyny stosowanej w leczeniu tych chorób (14).