Popęd płciowy konkretyzuje się w kontakcie seksualnym, który jest jednym z zasadniczych kontaktów międzyludzkich. Według K. Imielińskiego popęd seksualny to wybiórczy stan gotowości do przyjęcia partnera w zakresie jego płciowości. Jest to działanie biologiczne, wykazujące pewien stopień niezależności od świadomości i odrębności płci oraz sprawności umysłowej (1, 2).

Podstawowym celem biologicznym popędu seksualnego jest przedłużenie życia gatunku. Każdy człowiek, w ramach różnic indywidualnych, posiada odmienne preferencje seksualne. O patologii możemy mówić wtedy, gdy udział określonych przedmiotów lub czynności jest konieczny do osiągnięcia pełnej satysfakcji seksualnej. W niektórych przypadkach zaburzenia mają charakter kompulsywny: realizowanie popędu seksualnego może odbywać się nawet 10 razy dziennie. Zaburzenia funkcjonowania popędu seksualnego mogą dotyczyć zarówno jego przerostów – mówimy wtedy o hiperseksualności (będącej przedmiotem poniższego referatu), bądź jego zaników – hiposeksualizmu.

Hiperseksualność to inaczej niepohamowany, wyolbrzymiony popęd seksualny. W normalnych warunkach mechanizm popędu seksualnego jest najsilniejszy na początku pierwszej serii kopulacyjnej, następnie ulega osłabieniu wraz z kolejnymi seriami kopulacyjnymi. Subiektywnym doświadczeniem, które odróżnia patologiczną hiperseksualność od niepatologicznego popędu seksualnego, jest utrata kontroli w odniesieniu do myśli, fantazji, pragnień i zachowań seksualnych (1-3).

Hiperseksualność u kobiet jest określana pojęciem nimfomanii (męski odpowiednik – donżuanizm, satyriasis). W powyższych zaburzeniach poziom potrzeb seksualnych staje się patologiczny i są one zaspokajane w patologiczny sposób. W Polsce najczęściej spotyka się określenie „uzależnienie od seksu”, będące tłumaczeniem sex addiction lub sexual addiction.

Patologiczna hiperseksualność charakteryzuje się utratą kontroli nad seksualnymi fantazjami, popędami i zachowaniami, któremu towarzyszą niepożądane konsekwencje i/lub osobiste cierpienie (1, 4).

U osób ujawniających niekontrolowane zachowania seksualne obserwowane są niekorzystne następstwa pod postacią rozpadu związków (małżeństw), pogorszenia funkcjonowania w pracy i spadku produktywności, utraty czasu, który mógłby być przeznaczony na inne, wartościowe działania. Dochodzi do strat finansowych, negatywnej samooceny, obniżenia nastroju i myśli samobójczych, jak również wejścia w konflikt z prawem, szczególnie w przypadku przestępstw o podłożu seksualnym (2, 5).

W historii seksuologii zwraca się uwagę na postać Casanovy jako szczególny przypadek hiperseksualizmu, warto dodać, że był on również jednym z pionierów używania płóciennych prezerwatyw, mających stanowić metodę antykoncepcji oraz ochrony przed chorobami wenerycznymi.

Kliniczne udokumentowanie nadmiernego popędu płciowego miało miejsce pod koniec XIX wieku i stało się udziałem europejskich pionierów seksuologii – Richarda von Kraffta-Ebinga, Havelocka Ellisa oraz Magnusa Hirshfelda. Wspomniani autorzy dokonywali opisu klinicznych przypadków zachowań apelatywnych, jak donżuanizm, satyriasis, nimfomania, oraz kompulsywnej masturbacji. Ostatnia z wymienionych – masturbacja – pod koniec XIX wieku i na początku wieku XX była zjawiskiem uznawanym za przyczynę moralnego zepsucia, źródłem umysłowych i fizycznych problemów. Jak podkreśla M.P. Kafka, marginalne traktowanie hiperseksualności nieparafilijnej jest do tej pory charakterystyczne wśród badaczy przedmiotu (6-10).

Według danych z literatury w 1978 roku badacz Oxfordu postawił tezę o możliwości powstania wskutek hiperseksualności i wzrostu zachowań apelatywnych uzależnień, co potwierdził Carnes w swojej książce pt. „Wyjście z cienia: zrozumieć uzależnienie od seksu” (1, 2, 6-9). W tym samym roku upowszechnił się także termin „kompulsywności seksualnej” i coraz częstsze utożsamianie jej z uzależnieniem (8, 9).

Źródła omawianych zaburzeń odzwierciedlają „patologiczny związek ze zmiennymi nastrojami” lub też są „rodzajem lekarstwa na bezsenność, niepokój, ból i problemy rodzinne”, bowiem właśnie patologie rodzinne w okresie dojrzewania często prowadzą do seksoholizmu. Hiperseksualizm może być powodowany motywacjami seksualnymi lub pozaseksualnymi (6-10). Okazuje się, że przeżyta w dzieciństwie trauma, doznana przemoc seksualna, kontakt z jawnie seksualnymi zachowaniami, pornografią, skryte bądź jawne poddawanie dziecka działaniu bodźców seksualnych, dziecięce lub wczesnomłodzieńcze doświadczenia seksualne, przesadnie restrykcyjne zakazy dotyczące sfery seksualnej lub emocjonalnej, brak partnera czy też istotne dysfunkcje w związku mają znaczący wpływ na występowanie zaburzeń (2). Uważa się też, że podłożem parafilijnych oraz nieparafilijnych kompulsyjnych zachowań seksualnych jest potrzeba złagodzenia niepokoju, często zachowania te wiążą się z zaburzeniami obsesyjno-kompulsyjnymi (11). Kompulsyjne zaburzenia seksualne są przede wszystkim „funkcją rozregulowania lub niemożności pohamowania podniecenia i pożądania seksualnego” (6). Jak wynika z badań, często ich występowanie jest poprzedzone uzależnieniem od substancji psychoaktywnych (alkoholu), zaburzeniami lękowymi (depresja, dystymia, fobie) oraz zaburzeniami kontroli ruchów, jak ADHD (6).

U podłoża seksoholizmu, oprócz nadmiernie silnego popędu seksualnego, mogą leżeć m.in.: poczucie niższości, nieśmiałość, niepewność i niewiara we własne możliwości seksualne, które wymuszają potrzebę stałego sprawdzania swojej wydolności. Jednocześnie wiadomo, że podniecenie seksualne i orgazm powodują uwolnienie endogennych opioidów, które wpływają na struktury mózgu określane jako „układ nagrody” („układ pozytywnego wzmocnienia”), co pozwala doszukiwać się działania podobnych mechanizmów jak w przypadku innych uzależnień. Nie można też wykluczyć, tak jak i w innych uzależnieniach, roli serotoniny i dopaminy.