Uczep trójlistkowy (Bidens tripartita L.) jest rośliną z rodziny astrowatych (złożonych) Asteraceae (Compositae), zasiedlającą tereny bagniste, podmokłe łąki i okolice zbiorników wodnych, najczęściej północnej części Europy, Azji i Afryki, jak również Australii i Nowej Zelandii (1-3). Surowcem leczniczym są kwitnące pędy uczepu składające się z 3-5-siecznych liści i żółto-brązowych kwiatów zebranych w drobne koszyczki, z których tradycyjnie sporządza się napary stosowane w leczeniu kataru, przeziębienia, gorączki, anginy, ostrych infekcji dróg oddechowych i alergii. W medycynie tradycyjnej ziele uczepu trójlistkowego pełni rolę diuretyka w dnie moczanowej, w chorobach dróg moczowych i kamicy nerkowej. W różnych regionach świata sięga się także po odwary z B. tripartita w przypadku cukrzycy (3) oraz w dolegliwościach przewodu pokarmowego, m.in. czerwonce, biegunce, ostrym i przewlekłym zapaleniu jelit (1-4). Popularność oleju z ziela uczepu zalecanego w różnych chorobach skóry koreluje z jego tradycyjnym stosowaniem w czyraczności, łojotokowym zapaleniu skóry, trądziku pospolitym, egzemach, łuszczycy i leczeniu ran (1, 2). Kąpiele z ziela uczepu często zaleca się w celu łagodzenia objawów alergii, szczególnie u dzieci (3).

W zielu uczepu trójlistkowego zidentyfikowano głównie flawonoidy należące do różnych grup chemicznych. Występują flawanony (7-O-glukozyd izookaniny = flawanomareina i izokoreopsyna) (1), flawony (luteolina, diosmetyna, 7-O-glukozyd luteoliny = cynarozyd) (2), chalkony (buteina, 3,2’,4’-trihydroksy-4’-metoksychalkon, 4’-glukopiranozylo-2’,3’-dihydroksy-4-metoksychalkon, okanina, 4’-O-glukopiranozyd okaniny, 4’-O-(6’’-O-acetylo)-D-glukopiranozyd okaniny, bidenozyd G) (5), metoksyflawonole (aksylaryna, eter 3,6,3’-trimetylokwercetagetyny), aurony (sulfuretyna, 6,7,3’,4’-tetrahydroksyauron) (5) oraz maritimetyna i maritimeina (1, 2). W nadziemnych częściach rośliny zidentyfikowano kwasy fenolowe, takie jak: kwas galusowy, kumarowy, neochlorogenowy, p-hydroksybenzoesowy, gentyzynowy, chlorogenowy, wanilinowy, kawowy, kryptochlorogenowy, syryngowy, ferulowy, salicylowy, rozmarynowy i elagowy, oraz katechinę i jej pochodne: galusan epigallokatechiny i epikatechinę (6). W zielu obecne są także triterpeny, taniny, sacharydy, aminokwasy, związki mineralne, witamina C, karoten i ksantofil, hydroksykumaryny (umbeliferon, skopoletyna i eskuletyna) (1, 2, 4), estry kwasów tłuszczowych i steroli (stigmasterol) (2), a także acetyleny i poliacetyleny, pochodne tridekanów (trideka-1,12-dieno-3,5,7,9-tetraina) (1, 2, 5), kwas linolowy i ocymen (2). W kwiatach, zielu i korzeniu uczepu trójlistkowego występuje olejek eteryczny (1, 2, 7, 8).

Dotychczas prowadzono badania nad aktywnością antyoksydacyjną, przeciwnowotworową, przeciwcukrzycową, przeciwwrzodową, przeciwzapalną i przeciwdrobnoustrojową uczepu, a także nad jego wpływem na procesy poznawcze i łuszczycę.

Aktywnością antyoksydacyjną charakteryzowały się wyciągi wodne, metanolowo-wodne i acetonowo-wodne otrzymane zarówno z kwiatów, jak i ziela uczepu (9) oraz ekstrakty metanolowe i etanolowe z ziela uczepu, których potencjał antyoksydacyjny testowano zdolnością zmiatania rodników DPPH i ABTS, efektem redukującym (CUPRAC, FRAP), zdolnością chelatowania i testem fosfomolibdenianowym (3, 6). Szczególnie wysokim potencjałem antyoksydacyjnym odznaczały się frakcje: eteru etylu i octanu etylu otrzymane z wyciągu metanolowego, jak również składniki aktywne wyizolowane z B. tripartita, takie jak luteolina, 7-glukozyd luteoliny i 7-glukozyd izookaniny.

Ekstrakty metanolowe, octanu etylu i wodne badano pod kątem ich potencjału cytotoksycznego oraz wpływu na działanie enzymów. Na komórki raka szyjki macicy (HeLa), wątroby (Huh7) i piersi (MDAMB-231) najbardziej cytotoksycznie (antyproliferacyjnie) wpływał wyciąg wodny. Wszystkie trzy ekstrakty zmniejszały natomiast aktywność acetylocholinoesterazy (AChE), enzymu pełniącego kluczową rolę w rozwoju procesów neurodegeneracyjnych. Wyciąg octanu etylu najsilniej hamował α-amylazę, natomiast metanolowy α-glukozydazę (6). W doświadczeniu na zdrowych i hiperglikemicznych szczurach, u których wzrost stężenia glukozy we krwi indukowano streptozotocyną, frakcje chloroformowa, octanu etylu i n-butanolowa ekstraktu etanolowego również zmniejszały aktywność α-glukozydazy i α-amylazy (3).

Analizie poddano także wpływ wyciągów wodnych i etanolowych na nasilenie bólu, stan zapalny i gorączkę oraz na zachowanie się zwierząt. W porównaniu z indometacyną ekstrakt wodny z nadziemnych części B. tripartita podawany szczurom w dawce 20 ml/kg m.c. znacznie zmniejszał ostry obrzęk łapy, gorączkę w hipertermii wywołanej karagenem oraz ból w teście „gorącej płytki” (2, 4). W teście machnięcia ogonem (ang. tail flick test) efekt przeciwbólowy, słabszy od ketoprofenu, zaobserwowano po zastosowaniu wyciągu alkoholowego (10). Oba rodzaje ekstraktów – wodny i alkoholowy – po aplikacji dootrzewnowej poprawiały pamięć przestrzenną i krótkotrwałą oraz zmniejszały lęk u szczurów. Test „T-labirynt” potwierdził korzystny wpływ wyciągów na aktywność psychomotoryczną i funkcje poznawcze zwierząt (11).

W kolejnych doświadczeniach wykazano także pozytywne działanie ekstraktów metanolowych i wodnych z ziela B. tripartita u szczurów po podaniu dożołądkowym w dawce 500 mg/kg m.c. w przypadku owrzodzeń wywołanych aspiryną oraz wzrost aktywności żółciopędnej po zastosowaniu 500 mg flawonoidów/kg m.c. (2).

W kilku eksperymentach zademonstrowano właściwości przeciwdrobnoustrojowe 12 różnych wyciągów oraz 2 olejków eterycznych z kwiatów i ziela B. tripartita. Przedmiotem badań były bakterie Gram-dodatnie: Bacillus subtilis, Micrococcus luteus i Staphylococcus aureus oraz Gram-ujemne: Escherichia coli, E. coli (β-laktamaza+), Klebsiella pneumoniae (ESBL+) i Pseudomonas aeruginosa. Ekstrakty hamowały rozwój szczepów bakteryjnych, nie wpływając na grzyby. Z kolei olejki eteryczne z kwiatów i ziela uczepu charakteryzowały się słabą aktywnością przeciwbakteryjną. Znaczne działanie przeciwgrzybicze przejawiały natomiast wobec szczepów Candida albicans, C. parapsilosis, Aspergillus fumigatus i A. terreus (12). Badany przez Tomczykową i wsp. olejek z korzeni uczepu silnie zmniejszał wzrost 10 populacji grzybów i słabo wpływał na 8 szczepów bakterii Gram-dodatnich i Gram-ujemnych (8). Wyciąg etanolowy z całego wysuszonego B. tripartita (20 μg/ml) hamował in vitro cykl rozwojowy Plasmodium falciparum (2).

Dotychczas przeprowadzono dwa badania kliniczne z zastosowaniem uczepu trójlistkowego. W pierwszym doświadczeniu uczestniczyło 500 pacjentów z biegunką (65 z ostrym i 248 z przewlekłym zapaleniem jelit), którym przez 3-10 dni podawano ziele lub ekstrakt z ziela uczepu. W wyniku terapii biegunka ustała u 387 pacjentów, u 113 osób nie stwierdzono zmian. Jednocześnie odnotowano poprawę u 313 cierpiących na zapalenie jelita (2). Drugie badanie przeprowadzono u pacjentów z łuszczycą, u których zastosowano 70% wyciąg etanolowy sporządzony z nadziemnych części uczepu trójlistkowego. 53 uczestników badania przyjmowało doustnie po 20 kropli 3 razy dziennie oraz aplikowało 2,5% maść raz dziennie. Po tygodniu stosowania kropli i maści zaobserwowano mniejsze złuszczanie się skóry oraz zmianę zabarwienia blaszek łuszczycowych. W wyniku tego badania 29 pacjentów uznano za wyleczonych, u 22 opisano zmniejszenie objawów oraz u 2 chorych nie odnotowano zmian skórnych (2).

Celem naszych badań była analiza składników olejku lotnego otrzymanego z handlowego ziela uczepu trójlistkowego.

Materiał stanowiło wysuszone ziele uczepu trójlistkowego Bidentis tripartitae herba zakupione w Zakładzie Konfekcjonowania Ziół Flos Elżbieta i Jan Głąb sp. j. Mokrsko, Polska w 2017 roku.

Olejek eteryczny otrzymano metodą hydrodestylacji w aparacie Clevengera. W tym celu do 30 g surowca dodano 500 ml wody oraz 0,5 ml ksylenu, a mieszaninę poddano trzygodzinnej destylacji z parą wodną (13).