Preparaty naturalne, w tym produkty pszczele, odgrywają ważną rolę w kształtowaniu układu odpornościowego organizmu. Istotne zadanie spełnia także odpowiednio zbilansowana dieta skomponowana z produktów o jak najmniejszym stopniu przetworzenia i dużej zawartości błonnika pokarmowego (działanie prebiotyczne). Nieodzowne w codziennym pożywieniu są podstawowe składniki pokarmowe: węglowodany, białka i tłuszcze, a także inne składniki wykazujące aktywność biologiczną.

Zastosowanie w diecie produktów alternatywnych wpisuje się w nowoczesny trend wykorzystania owadów i larw jako wartościowych źródeł pożywienia. Zawierają one około 70% pełnowartościowego białka, niewielką ilość tłuszczów i węglowodanów. Są także źródłem składników mineralnych, takich jak: wapń, żelazo, magnez i cynk, których częste są niedobory w diecie, a w ilościach śladowych niezbędne są do prawidłowego przebiegu wielu reakcji biochemicznych w organizmie. Owady dostarczają również chityny, która ze względu na korzystny wpływ na układ trawienny coraz częściej polecana jest przez dietetyków. W południowo-zachodniej Azji owady są istotnym elementem diety i stanowią zamiennik mięsa. Przede wszystkim są całkowicie naturalnym i ekologicznym pożywieniem, nie tylko stanowią podstawę diet redukcyjnych z powodu niskiej kaloryczności, ale dostarczają korzyści zdrowotnych.

Wartościowym źródłem składników aktywnych biologicznie mogą być larwy barciaka większego, zwanego molem woskowym, owada związanego pośrednio z pszczelarstwem.

Do produktów pszczelich, stosowanych w apiterapii, należą produkty zbierane przez pszczoły z materiału roślinnego i częściowo przez nie przetwarzane (miód pszczeli, propolis, pyłek kwiatowy, pierzga), a także wytwarzane w ich organizmie i wydzielane przez te owady: mleczko pszczele, jad pszczeli, wosk pszczeli. Natomiast wśród mniej znanych produktów pszczelich popularność zdobywają czerw trutowy (9-12-dniowe larwy trutni), osyp pszczół (pszczoły padłe w trakcie zimowania).

Larwy barciaka większego pośrednio mają związek z apiterapią, gdyż wykorzystują do odżywiania wosk pszczeli. Z tego też względu barciak większy jest uznawany za jednego z największych szkodników plastrów pszczelich i suszu woskowego.

Barciak większy (noszący przydomek złotego motyla) i jego korzystny wpływ na organizm człowieka wykorzystywano już w starożytnym Egipcie, głównie ze względu na właściwości witalne, odmładzające i opóźniające starzenie organizmu. Był ceniony i stosowany z dobrym efektem również w starożytnej Mezopotamii i Japonii. W dawnej Rusi określano go nazwą „ogniweka” – „ruda lisica”. Informacje na temat barciaka większego były utrwalane i przekazywane z pokolenia na pokolenie przez ówczesnych medyków. Pierwsze wzmianki pochodzące z medycyny ludowej z początku XVII wieku dotyczą wykorzystywania larw mola woskowego w leczeniu gruźlicy płuc, męskiej impotencji i bezpłodności u kobiet. Natomiast jako pierwszy badania nad biologią, mechanizmem działania i ukierunkowaniem działania leczniczego prowadził i nadzorował już w 1889 roku pochodzący z Charkowa laureat Nagrody Nobla – immunolog i mikrobiolog Miecznikow (1-3). Współcześnie badaniami nad fizjologiczną aktywnością larw barciaka zajęli się m.in. Spiridonow (4) i Muchin (5). Zwrócono szczególną uwagę na ich właściwości biologiczne oraz brak toksyczności.

W opracowaniu omówiono sposoby otrzymywania wyciągów z larw barciaka większego, skład chemiczny, właściwości biologiczne oraz aktualne możliwości wykorzystania w celach profilaktycznych i leczniczych.

Barciak większy (Galleria mellonella L.), zwany także motylicą woskową dużą, barciakiem większym lub molem woskowym, jest nocnym owadem z rzędu motyli (Lepidoptera), rodziny Omacnicowatych (Pyralidae). Samica tego owada składa w zmagazynowanych plastrach, a niekiedy wprost w ulu, od 400 do 900 jajeczek. Wylęgają się z nich drobne, ruchliwe larwy, które przez cały okres larwalny odżywiają się woskiem pszczelim, znajdującym się w plastrach. W trakcie rozwoju, do momentu przemiany w postać poczwarki kilkakrotnie linieją. Całkowity rozwój barciaka większego trwa od 7 do 19 tygodni. Larwy, a właściwie gąsienice omawianego motyla, są przydatne do celów leczniczych przez cały okres życia larwalnego, poczwarki i dorosłe motyle nie wykazują korzystnych właściwości (6).

Szkodliwość barciaka większego polega na uszczuplaniu surowca woskowego, a także na zanieczyszczaniu go odchodami, wylinkami i oprzędami. Potomstwo jednej pary motyli w trakcie rozwoju jest w stanie zniszczyć ok. 500 g woszczyny, podczas gdy w czasie sezonu pszczelarskiego mogą powstać nawet 4 pokolenia dojrzałych owadów (7, 8).

Postać dorosłą i larwy owada przedstawiono na rycinie 1a, b.

Larwy barciaka większego pozyskuje się z hodowli naturalnych. Zwykle stare ramki plastrowe pozostawia się przez kilka dni poza ulem w celu złożenia jaj przez samice motyla. Następnie umieszcza się je ciasno w szczelnych drewnianych skrzyniach, które pozostawia się w pomieszczeniu o temp. 25-30°C na 2-3 tygodnie. Po tym czasie ramki wyjmuje się ze skrzyni, układa na stołach pasiecznych i za pomocą pęsety wybiera żywe larwy o odpowiedniej długości bez oznak oprzędu. Do przerobu technologicznego najbardziej odpowiednie są larwy młode o długości od 12 do 15 mm, maksymalnie do 20 mm; starsze (tuż przed procesem przepoczwarzenia) tracą część swoich składników biologicznie aktywnych.

Ze świeżych larw barciaka większego przygotowuje się głównie ekstrakty przy pomocy 40-96% etanolu, rzadziej olejowe. Dla zapewnienia wysokiej aktywności biologicznej finalnego produktu celowe wydaje się uprzednie rozdrobnienie surowca, umożliwiające rozbicie chitynowej otoczki larw. Najkorzystniejszy stosunek surowca do rozpuszczalnika, umożliwiający uzyskanie stabilnego ekstraktu, wynosi od 1:10 do 2:10. Gotowy ekstrakt przenosi się do butelek z ciemnego szkła i przechowuje w temperaturze pokojowej w ciemnym miejscu. Po odparowaniu etanolu (w 40°C, pod zmniejszonym ciśnieniem) uzyskuje się suchy ekstrakt. Używając oleju lnianego można też przygotować 10% ekstrakt olejowy, ale należy go przechowywać w lodówce.

W piśmiennictwie wymieniane są różne sposoby przygotowywania ekstraktów. W jednym z przepisów żywe larwy zalewa się etanolem 96% w stosunku 1:10, pozostawia na 5-8 dni, a następnie przesącza przez 3 warstwy gazy, uzyskując 10% ekstrakt (9). Sinjakow (10) proponuje przygotowanie 20% ekstraktu za pomocą etanolu 96% z czasem ekstrakcji 7-9 dni. Inna receptura zaleca ekstrakcję 200 g larw (do 1,5 cm długości) roztartych na jednolitą masę, 1000 ml 40-45% roztworu etanolu, pozostawioną zawiesinę w temp. pokojowej w ciemnym miejscu przez 2 tygodnie wstrząsa się od czasu do czasu, po czym przesącza do opakowań szklanych. Tak przygotowana nalewka odznacza się dużą trwałością (5-7 lat) (11). Sołodenko (12) do przygotowania nalewki z larw barciaka wykorzystuje dokładnie roztarte larwy i 70% alkohol etylowy w proporcji 2:10 z czasem ekstrakcji 10 dni. Zastosowanie do ekstrakcji roztworów etanolu o niższym stężeniu może chronić zawarte w ekstrahowanym materiale enzymy i zachować je w stanie możliwie niezmienionym (3).

W larwach barciaka większego znajdują się podstawowe składniki odżywcze, takie jak: węglowodany, białka i tłuszcze (ok. 50% nienasyconych kwasów tłuszczowych, ok. 30% steroli antagonistycznych w stosunku do cholesterolu oraz witamina E). Istotnymi dla biologicznej i leczniczej aktywności larw barciaka są enzymy, głównie ceraza, odpowiedzialna za rozkład wosku pszczelego, również otoczki prątków gruźlicy (Mycobacterium tuberculosis) złożonej z substancji lipidowych (ok. 60%), takich jak: kwasy mikolowe, lipoarabinomannan i woski (13). Substancje te odpowiadają za oporność prątka gruźlicy na działanie różnych czynników, m.in. kwasów, środków dezynfekcyjnych oraz preparatów przeciwgruźliczych i antybiotyków. Na powyższy mechanizm działania ekstraktu z larw barciaka większego i jego unikalne właściwości wskazano już pod koniec XIX wieku (1, 13, 14).

Ekstrakty etanolowe z larw barciaka większego zawierają: białka, dipeptydy, oligopeptydy i polipeptydy, wolne aminokwasy (egzogenne i endogenne), cukry proste i dwucukry, zasady nukleotydowe i nukleozydowe, wolne kwasy tłuszczowe oraz witaminy i biopierwiastki (cynk, magnez, miedź, mangan, selen, chrom) jako regulatory funkcji życiowych (1, 3) (tab. 1). Wśród innych składników wymienić można biostymulatory – czynnik stymulujący wzrost komórek oraz inne składniki aktywne biologicznie, takie jak: ekdysteron i ekdyson (1).

Główne składniki biologicznie aktywne zawarte w suchym ekstrakcie etanolowym z larw barciaka większego przedstawiono w tabeli 1.