„Śmierć jego w dzisiejszych czasach rozbestwienia staje się pięknym symbolem tak rzadkiego dziś człowieczeństwa, które wbrew barbarzyńskim ustawom każe lekarzowi pomagać każdemu cierpiącemu” (1).

„Ojciec nasz był zwyczajnym człowiekiem, który kochał swój zawód i ludzi, których leczył. Stąd właśnie wypływało jego poświęcenie i szczere oddanie aż do końca” (2).

Za ojców polskiej ortopedii zwykło się uznawać prof. Ireneusza Wierzejskiego oraz jego wychowanków: Michała Grobelskiego, Franciszka Raszeję, Wiktora Degę i Henryka Cetkowskiego, którzy wraz z prof. Wierzejewskim założyli w 1928 roku Polskie Towarzystwo Ortopedyczne i Traumatologiczne. Spośród czworga uczniów jako jedyny nie doczekał zakończenia II wojny światowej Franciszek Raszeja – wiadomość o jego zabójstwie na terenie getta warszawskiego obiegła w lipcu 1942 roku całą Warszawę, pozostawiając ślad w konspiracyjnych czasopismach, relacjach, zeznaniach i pamięci osób bliskich (ryc. 1). O tragicznych wydarzeniach jako pierwsza zdała powojenną relację we wrześniu 1945 roku Estera Rozin, która zapamiętała, że profesor przyszedł na konsultację do mieszkania antykwariusza Schulberga w budynku przy ulicy Chłodnej 20 (3). Estera Rozin uważała, że pacjentką była siostra Schulberga. Ciekawe, że późniejsze wersje wydarzeń dość istotnie różniły się co do miejsca, osoby pacjenta, a nawet daty. Dominowało błędne przekonanie, że pacjentem był znany warszawski antykwariusz Abe Gutnajer, podczas gdy nazwisko Schulberg zupełnie zapomniano. Powtarzane wielokrotnie nazwisko rzekomego pacjenta stało się nieodłącznym elementem historii śmierci prof. Raszei do tego stopnia, że gdy w 2006 roku zidentyfikowano w katalogu domu aukcyjnego Christie’s jeden z obrazów należących do Abe Gutnajera – „Portret czytającego mężczyzny” holenderskiego malarza Pietera Fransza de Grebbera, na dowód jego przedwojennej przynależności przywołano wydarzenia z 21 lipca 1942 roku. Obraz został wystawiony w Londynie przez anonimowego łotewskiego właściciela, co z racji obecności żołnierzy formacji łotewskich w getcie warszawskim uprawdopodobniło rabunkowe tło niespodziewanej wizyty w mieszkaniu znanego marszanda.

Jako pierwszy sylwetkę prof. Raszei nakreślił w 1947 roku we wspomnieniu pośmiertnym jego asystent dr Józef Komza (4)¹. Zamieścił on też pierwszą listę publikacji naukowych. Pomimo że tekst napisany jest w dość powściągliwy sposób, to czytelnik dowiaduje się z niego, że Franciszek Raszeja był człowiekiem o twardym charakterze i dużych zdolnościach organizacyjnych, przy czym zjednywał sobie studentów, prowadząc wykłady żywo, interesująco i zrozumiale. Wobec współpracowników był serdeczny, z usposobienia towarzyski, choć lubił też pracę naukową w laboratorium. Cieszył się wielkim uznaniem wśród chorych, wierzyli mu, wyczuwając w nim doskonałego fachowca i dobrego człowieka. On zaś ze swej strony starał się cały zasób swej wiedzy fachowej wykorzystać dla złagodzenia ich cierpień. Jak napisał Komza, robił to „po ludzku, z sercem, a nie jak fachowiec-robot”. W kolejnych opracowaniach trudno jest odnaleźć więcej informacji na temat upodobań czy zainteresowań Franciszka Raszei. Zamykają się one zwykle w jednym lub dwóch lakonicznych zdaniach. Niewiele wiadomo też o życiu rodzinnym. Ślub ze Stanisławą Deniszczukówną, asystentką w Zakładzie Chemii Ogólnej Wydziału Rolniczego UP, miał miejsce 2 października 1926 roku w kościele św. Wojciecha w Poznaniu (5). Raszejowie mieli dwie córki: Bożenę Julię i Ewę Aleksandrę².

Jako pierwsza po liczącej prawie 20 lat przerwie postać prof. Raszei przypomniała na łamach „Przeglądu Lekarskiego Oświęcim” dr Małgorzata Dominik (6)³. Na jej pracę warto zwrócić szczególną uwagę, ponieważ opierała się ona nie tylko na dokumentach, ale także na wspomnieniach osób, które znały osobiście Profesora, w tym kolegi z okresu gimnazjalnego adw. A. Mordawskiego, współpracowników oraz najbliższej rodziny. Autorce znane były także materiały z rozprawy w procesie Ludwika Fischera, spośród których zeznania prof. Ludwika Hirszfelda oraz świadka Maślanko dotyczyły zabójstwa Raszei.

W 1977 roku Michał Przychodzki zamieścił na łamach „Przeglądu Zachodniego” pracę pt. „Lekarze poznańscy w latach hitlerowskiej okupacji 1939-1945” (7). Jakkolwiek autor cytuje jako główne źródła wiedzy artykuły Komzy i Dominik, to jednocześnie powołuje się na kwestionariusze przysłane do autora przez rodziny osób zamordowanych w latach 1946-1947. W 1987 roku „Polski Słownik Biograficzny” zamieścił biogram Franciszka Raszei autorstwa Andrzeja Dzięczkowskiego oparty na szerokiej kwerendzie archiwalnej (8). Stanowi on najlepiej udokumentowaną, choć niepozbawioną błędów, podstawę życiorysu prof. Raszei. Poza skrótowo i błędnie potraktowanym okresem II wojny światowej zawiera odniesienia zarówno do pracy naukowej, jak i życia osobistego. Dlatego też stał się on podstawą do rekonstrukcji losów przedwojennych, które uzupełniono o fakty będące treścią innych opracowań, szczególnie informacjami zawartymi w artykule Nawojki Cieślińskiej-Lobkowicz, która opisała okoliczności związane z tragicznymi wydarzeniami z 21 lipca 1942 roku (9).

Franciszek Paweł Raszeja urodził się 2 kwietnia 1896 roku w Chełmnie. Był jednym z czworga synów małżeństwa Ignacego Raszei i Julianny z d. Cichoń (8). Rodzina Raszejów mieszkała w kamienicy przy Rynku, zaraz obok urzędu pocztowego, którego Ignacy Raszeja był naczelnikiem (niem. Oberpostschaffner). Franciszek miał czworo rodzeństwa, braci: Maksymiliana (1889-1939), Leona (1901-1939), Alojzego (1891-1979) i siostrę Walerię (10, 11)⁴.

Po ukończeniu szkoły elementarnej uczęszczał do gimnazjum klasycznego w Chełmnie (Königliches Gymnasium zu Culm), której dyrektorem był dr Hugo Jüttner (12)⁵. Należał do tajnej organizacji młodzieżowej Towarzystwa Tomasza Zana (TTZ). Wzorem Towarzystwa Filomatycznego w TTZ stosowany był trójstopniowy poziom osiągniętej wiedzy i sprawności: promieniści, filareci i najbardziej doświadczeni – filomaci⁶. I chociaż Franciszek był filaretą, to na tajne zebrania zdarzało mu się zabierać ze sobą swojego przyjaciela Kurta Schumachera, późniejszego założyciela Socjaldemokratycznej Partii Niemiec (SPD) (13, 14). Ojciec Kurta zajmował bardzo eksponowaną pozycję jako biznesmen i przewodniczący rady miejskiej, siostra Jadwiga była nauczycielką w Chełmie, pozostałe siostry wyszły za mąż za nauczycieli pracujących w pruskich szkołach – wszyscy mogli ponieść konsekwencje udziału chłopca w tajnych zebraniach. O rok starszy Kurt zdał przyśpieszoną maturę i został wysłany na przeszkolenie artyleryjskie do Łodzi. Franciszek złożył egzamin maturalny w sierpniu 1914 roku (15). On także został powołany do armii niemieckiej i wysłany na front wschodni. W grudniu 1914 roku Kurt został ciężko ranny pod Łodzią – wówczas amputowano mu rękę. Franciszek brał udział w bitwie nad Rawką, gdzie dostał się do niewoli rosyjskiej (12)⁷. Przebywał w obozie jenieckim w Taszkiencie i na Uralu, skąd uciekł dopiero po wybuchu rewolucji marcowej 1917 roku. Dotarł do Piotrogrodu i stąd na początku 1918 roku przedostał się przez zamarzniętą Zatokę Fińską i dalej przez Finlandię do Szwecji, a z pomocą ambasady szwedzkiej w początku kwietnia powrócił do kraju⁸. Po powrocie z niewoli ciężko chorował.

Studia rozpoczął w maju 1918 roku w Berlinie. Początkowo studiował filologię, jednak w październiku zdecydował się rozpocząć medycynę (14). W lutym 1919 roku przeniósł się do Münster (Monastyr), gdzie spotkał swojego szkolnego przyjaciela Schumachera. Tam też złożył pierwsze egzaminy w 1920 roku (nazywane pierwszym rigorosum lub półdoktoratem). W lecie 1920 roku powrócił do Polski. Uczestniczył w wojnie polsko-bolszewickiej, służąc w okresie od 12 sierpnia do 21 października 1920 roku jako podchorąży w oddziale sanitarnym.

Studia wznowił początkowo na Uniwersytecie Jagiellońskim (od półrocza letniego 1920 roku do 30 czerwca 1922 roku), by po trzech semestrach przenieść się na Uniwersytet Poznański (UP). W trakcie studiów należał do konserwatywnej, narodowej, chrześcijańskiej Korporacji Akademickiej Baltia założonej przez grono Filomatów Pomorskich⁹. Dyplom doktora wszech nauk lekarskich otrzymał 28 września 1923 roku. Przez cały okres studiów otrzymywał najwyższe oceny, jedynie u profesora i ówczesnego dziekana Wydziału Lekarskiego UP Stefana Horoszkiewicza otrzymał ocenę dostateczną za egzamin z medycyny sądowej i jak wspominał jego kolega Czesław Markiewicz, długo nie mógł tego przeboleć (6).