© Borgis - Nowa Medycyna 4/2007, s. 85-91
*Wiktoria Wróblewska
Psychospołeczne i demograficzne następstwa wczesnej inicjacji seksualnej nastolatków
Psychosocial and Demographic Consequences of Early Adolescents Sexual Activity
Zakład Demografii, Instytut Statystyki i Demografii Szkoły Głównej Handlowej w Warszawie
Kierownik Zakładu: prof. dr hab. Irena E. Kotawska
Streszczenie
Observed in many western countries, social and demographic phenomena such as high risk of abortion and extramarital birth among adolescents, marriage breakdowns as well as low level of education of women who become mothers at an adolescent age are connected with early sexual initiation. Research carried out in the USA and in Western Europe indicates that psychological problems, depressions, suicidal thoughts and attempts may also be related to risky behaviours of adolescents and their early sexual activity.
Issues different than health related consequences of early sexual relationships are relatively infrequently discussed and still insufficiently researched in Polish academic literature. The objective of this article is to present possible consequences of early sexual initiation in demographic, psychological and social dimensions.
The paper uses data obtained during research performed on children, adolescents and adults since the beginning of the 1990s in Poland and in other western countries, as well as epidemiological data of the Polish Central Statistical Office and the Council of Europe.
Wprowadzenie
Z danych epidemiologicznych wynika, iż coraz więcej nastolatków i osób dorosłych ma problemy psychiczne, cierpi z powodu depresji, jest niezadowolonych z życia, a samobójstwa są drugą po wypadkach komunikacyjnych przyczyną zgonów osób młodych. Wśród czynników, które mogą być powiązane i współwystępować z taką sytuacją są ryzykowne zachowania nastolatków, do których należy wczesna aktywność seksualna.
Obserwowane w wielu krajach zachodnich takie zjawiska społeczne i demograficzne, jak duże ryzyko przerwania ciąży i urodzenia pozamałżeńskiego wśród nastolatek, rozpad związków małżeńskich, a także niski osiągnięty poziom wykształcenia kobiet, które zostały matkami w wieku kilkunastu lat, są także powiązane z wczesną inicjacją seksualną.
Tematyka innych niż zdrowotne konsekwencji wczesnych związków seksualnych jest zagadnieniem stosunkowo rzadko poruszanym i jeszcze mało rozpoznanym w polskiej literaturze naukowej. Celem tego artykułu jest przybliżenie możliwych następstw wczesnej inicjacji seksualnej w wymiarze demograficznym, psychologicznym i społecznym. W opracowaniu wykorzystano dane pochodzące z badań dzieci, młodzieży i osób dorosłych zrealizowanych od początku lat dziewięćdziesiątych w Polsce oraz w innych krajach zachodnich, a także dane epidemiologiczne GUS i Rady Europy. Przegląd piśmiennictwa naukowego w zakresie tematyki objętej analizą dokonany był głównie w oparciu o literaturę anglojęzyczną.
Dane epidemiologiczne dotyczące inicjacji seksualnej nastolatków
Wcześniejszy rozwój dzieci i młodzieży przejawiający się w szybszym dojrzewaniu fizycznym, zwiększenie swobody i niezależności od świata dorosłych oraz przemiany w obyczajowości związane z rewolucją seksualną w krajach zachodnich spowodowały, iż w kolejnych generacjach dzieci i młodzieży obserwuje się trend polegający na obniżaniu wieku inicjacji seksualnej.
Wśród mężczyzn, po spadku związanym z okresem rewolucji seksualnej, wiek inicjacji jest w miarę stabilny i dla kolejnych generacji nastolatków urodzonych w latach 50., 60. i 70. mediana utrzymuje się na poziomie od ok. 17,5 lat do 19,0 lat, w zależności od kraju. Wśród kobiet obniżanie wieku inicjacji rozpoczęło się z pewnym opóźnieniem i było bardziej znaczące niż wśród mężczyzn. W Finlandii, Szwecji, Holandii, Hiszpanii, Portugalii, Grecji, Rosji i Estonii mediana wieku inicjacji seksualnej kobiet urodzonych na początku lat 80. w porównaniu do generacji z początku lat 30. obniżyła się o ponad trzy lata, podczas gdy dla mężczyzn obserwowany spadek wyniósł około dwóch lat. Bardzo wcześnie rozpoczynają współżycie dziewczęta w krajach skandynawskich oraz w Anglii, gdzie mediana wynosi ok. 16,5-17 lat, a zdecydowanie później w krajach bardziej tradycyjnych, takich jak Włochy, Hiszpania, Portugalia czy Francja (mediana na poziomie ok. 18-19 lat). Najwcześniej podejmowane są kontakty seksualne przez chłopców w krajach Europy Południowej i tam także notowane są najniższe wartości mediany np. w Portugalii jest na poziomie 16,5 lat (1). We Włoszech, Hiszpanii, Portugalii, Grecji, a także we Francji, Niemczech i Holandii chłopcy mają swój pierwszy stosunek wcześniej niż dziewczęta, a w krajach Europy Północnej, to dziewczęta są młodsze od chłopców, gdy rozpoczynają życie seksualne. Zachodzące zmiany w wieku inicjacji seksualnej w kolejnych generacjach osób urodzonych w latach czterdziestych do lat siedemdziesiątych dla wybranych krajów Europy objętych reprezentacyjnym badaniem Fertility and Family Surveys (FFS) przedstawia rycina 1 (przy nazwie kraju podano rok realizacji badania).
Ryc. 1. Mediana wieku1 inicjacji seksualnej w różnych generacjach kobiet i mężczyzn – Przegląd międzynarodowy.
Źródło: Na podstawie Fertility and Family Surveys in Countries of the ECE Region. Standard National Files, UN Economic Commission for Europe, Population Activities Unit, New York, Genewa 2001 (http://www.unece.org/pau/ffs/srframe.htm, styczeń 2008).
* – dane dla Polski 96 pochodzą z badania uczniów szkół średnich urodzonych w latach 1977/1978 (3).
W Polsce do lat osiemdziesiątych zachodzące przemiany w postawach i zachowaniach młodzieży w dziedzinie życia seksualnego miały charakter ewolucyjny i następowały stosunkowo powoli. W pokoleniu obecnych 40- i 50-latków większość osób podejmowała współżycie mając co najmniej 20 lat (mediana na poziomie 20,5-21 lat), a doświadczenie inicjacji seksualnej osób kilkunastoletnich, szczególnie kobiet, związane było na ogół z zawarciem małżeństwa lub planami dotyczącymi małżeństwa. Odsetek osób, które miały pierwsze doświadczenia seksualne będąc w wieku co najwyżej 18 lat wśród osób urodzonych w latach 1947-51 wynosił 17% dla kobiet i 19% dla mężczyzn (2). Szybko zachodzące zmiany w kodeksie obyczajowości seksualnej dzieci i młodzieży w Polsce można było zaobserwować pod koniec lat 80. i na początku lat 90. czyli na początku okresu transformacji systemowej. W ciągu dziesięciu lat mediana wieku inicjacji obniżyła się o prawie rok i dla osób urodzonych w latach 1967-71 wyniosła 19,6 lat dla kobiet i 19,7 lat dla mężczyzn. Wyniki z badania zrealizowanego kilka lat później wśród uczniów szkół średnich urodzonych w latach 1977/1978 ujawniły dalsze obniżanie wieku inicjacji seksualnej; mediana wynosiła już odpowiednio 18,9 lat dla kobiet i 18,1 lat dla mężczyzn, co oznacza, że 50% osób miało doświadczenie inicjacji seksualnej w wieku co najwyżej 18 lat wśród chłopców oraz przed ukończeniem 19 lat wśród dziewcząt. Odsetek deklarujących podjęcie współżycia seksualnego wśród uczniów będących w wieku 17 lat wzrósł do ponad 30% wśród dziewcząt i do ponad 40% wśród chłopców (3). Podobne wyniki uzyskano w badaniach CBOS zrealizowanych w latach 1994, 1996 i 1998 dla uczniów ostatnich klas szkół średnich (4). Z najnowszych badań zrealizowanych w 2005 roku wśród uczniów 16- i 18-letnich wynika, iż wśród chłopców co trzeci 16-latek oraz co drugi 18-latek deklarował doświadczenie inicjacji seksualnej, a wśród dziewcząt odpowiednio co piąta w grupie 16-letnich i prawie połowa dziewcząt 18-letnich (5). Porównując wyniki z tego badania z wynikami uzyskanymi w badaniu uczniów zrealizowanym w 1996 roku, należy zauważyć pewną stabilizację w zachowaniu chłopców oraz dalszy wzrost odsetka aktywnych seksualnie młodych dziewcząt.
Porównanie wyników z badania Health Behaviour in School-aged Children Study (HBSCS 2001/2002) (6), którym objęto 35 krajów, pozwala na stwierdzenie, iż Polska należy do grupy krajów o najniższym odsetku młodzieży, która deklaruje inicjację seksualną w wieku do 15 lat (ryc. 2). Odsetek zbliżony do notowanego dla dziewcząt w Polsce, czyli niższy od 10%, był jeszcze w Grecji, Izraelu, Macedonii i w Chorwacji. Dla chłopców niższy lub na zbliżonym poziomie do Polski (ok. 20%) był w Hiszpanii, w Czechach, a także w Estonii, na Łotwie, w Austrii i Finlandii. We wszystkich innych krajach udział osób deklarujących inicjację seksualną w tym wieku był zdecydowanie wyższy. Najwyższe odsetki aktywnych seksualnie nastolatków w wieku 15 lat – przekraczające 40% – wystąpiły wśród dziewcząt mieszkających w Anglii i Walii oraz w Szwecji i w Niemczech, a wśród chłopców na Ukrainie, w Rosji, Belgii, Anglii i Szkocji oraz w Macedonii. Wysokie odsetki podejmujących wcześnie inicjację seksualną notowane są także wśród nastolatków w USA.
Ryc. 2. Osoby w wieku 15 lat, które miały doświadczenie inicjacji seksualnej (w %)- Przegląd międzynarodowy
Źródło: Na podstawie Health Behaviour in School-aged Children (HBSC) study 2001/2002 6 p.156.
Zachowania nastolatków w sferze seksualnej mają wielopłaszczyznowe uwarunkowania i mogą być wspierane przez różne czynniki, wśród których wymienia się: indywidualne (np. wykształcenie, poziom intelektualny, czynniki psychologiczne, zachowania ryzykowne – palenie papierosów, kontakt z narkotykami, alkohol); środowisko rówieśnicze (np. normy, zachowania); środowisko rodzinne (np. kontrola rodziców, status społeczno-ekonomiczny); czynniki instytucjonalne (np. szkoła, kościół) (5-12). We wszystkich krajach, później angażują się w związki seksualne osoby kontynuujące naukę na studiach wyższych niż osoby, które zakończyły edukację na niższym poziomie. Prawidłowość taka obserwowana jest także w Polsce. Mediana wieku inicjacji wśród studentów jest wyższa prawie o dwa lata od wyników dla uczniów szkół średnich (11). Wśród czynników różnicujących zachowania w sferze seksualnej młodzieży w Polsce istotną rolę odgrywa także system wartości i norm wynikający z przekonań i życia religijnego młodzieży (11).
Psychospołeczne następstwa wczesnej inicjacji seksualnej
Niski wiek w momencie podjęcia życia seksualnego, szczególnie przez dziewczęta, może powodować późniejsze problemy psychiczne w postaci niskiej samooceny, depresji, prób samobójczych, a także wchodzenie w inne ryzykowne zachowania, w tym podejmowanie współżycia z wieloma partnerami (7, 12-20). Poniżej przedstawiamy kilka przykładów z badań podejmujących te zagadnienia.
Wielowymiarowe analizy danych z panelowych badań w USA National Longitudinal Study of Adolescent Health (NLSAH 1994, NLSAH 1996) zrealizowanych wśród uczniów od siódmej do jedenastej klasy wykazały, że osoby z doświadczeniem inicjacji seksualnej miały niższy poziom zadowolenia z życia, a wyższe ryzyko depresji, myśli i prób samobójczych (w ciągu ostatniego roku przed badaniem) (14, 15). Wyniki badań zrealizowanych w Finlandii w 1999 i 2000 roku wśród uczniów klas ósmych i dziewiątych (z doświadczeniem inicjacji seksualnej) za pomocą kwestionariusza Beck Depression Inventory (BDI -21) pozwalającego na samoocenę stanu psychicznego w wymiarze depresji ujawniły silną korelację pomiędzy liczbą partnerów seksualnych a wystąpieniem depresji (19). Zarówno dla chłopców jak i dla dziewcząt ryzyko (odds ratio) występowania depresji wzrastało wprost proporcjonalnie do liczby partnerów seksualnych i wynosiło 2,5 dla chłopców i 2,7 dla dziewcząt, którzy mieli pięciu i więcej partnerów w odniesieniu do osób z jednym partnerem seksualnym. Ryzyko to wzrastało jeszcze bardziej w przypadku nie stosowania antykoncepcji. Osoby nastoletnie uczestniczące w przekrojowym badaniu Family and Adolescent Risk Behavior and Comumunication Study, które nie podejmowały kontaktów seksualnych i świadomie odłożyły je na czas późniejszy, miały większe poczucie własnej wartości, wyższy stopień samokontroli i nadziei oraz bardziej optymistyczne widzenie przyszłości niż osoby, które miały takie kontakty lub planowały je podjąć. Ponad połowa dziewcząt z grupy tych, które odkładały inicjację seksualną do wieku co najmniej 20 lat była zadowolona ze swojego życia, a wśród tych, które miały już za sobą takie doświadczenia – mniej niż jedna trzecia (7).
Młodzi ludzie często żałują swoich wcześniejszych decyzji i chętnie przełożyliby inicjację na okres późniejszy, szczególnie jeśli inicjacja przypadła na wiek 14 lat lub niższy oraz kobiety, które czuły się przymuszone do współżycia (21-23). Prawie trzy czwarte (72%) aktywnych seksualnie nastolatek amerykańskich żałowało, że podjęło życie seksualne i chętnie odłożyłoby rozpoczęcie współżycia na czas późniejszy, gdyby było to możliwe (21). Prawie połowa dziewcząt (45%) i co trzeci (32%) z nastoletnich chłopców objętych reprezentacyjnym badaniem w Szkocji uznało, że zdarzenie to miało miejsce zbyt wcześnie lub, że nie powinno się to zdarzyć w ogóle (22). Badanie zrealizowane w Nowej Zelandii na próbie osób 21-letnich potwierdziło, że częściej żałują swoich zachowań osoby, które w momencie inicjacji miały poniżej 16 lat (23).
Zaangażowanie w jedno z zachowań ryzykownych istotnie zwiększa szansę aktywności na innych polach obciążonych ryzykiem (12, 13, 17, 24-29). Rezultaty z badań uczniów szkół średnich w USA pokazały, iż ponad 80% uczniów, którzy nie pili alkoholu, nie palili papierosów i nie brali narkotyków nie miało także doświadczenia inicjacji seksualnej i odwrotnie, wśród tych, którzy używali takich substancji tylko 9% nie podjęło jeszcze współżycia (24). Dziewczęta, które współżyły seksualnie w porównaniu do tych, które nie miały stosunków seksualnych, siedmiokrotnie częściej paliły papierosy i dziesięciokrotnie częściej brały marihuanę. Podobnie i chłopcy, którzy deklarowali współżycie w wieku do16 lat, czterokrotnie częściej palili papierosy i sześciokrotnie częściej pili w większej ilości alkohol niż pozostali (12). Ryzyko inicjacji seksualnej w wieku do 16 lat, posiadania wielu partnerów i niestosowanie antykoncepcji dla osób, które nadużywały alkoholu było od 6,1 do 23 razy większe niż dla pozostałych (26). Te destrukcyjne zachowania są tym bardziej ze sobą powiązane im młodsze są osoby angażujące się w nie (28). Autorzy wskazują także na inne uwarunkowania dla współwystępowania takich zachowań, jak np. ogólna tolerancja dla zachowań odbiegających od norm i zwyczajów społecznych lub predyspozycje do zachowań ryzykownych (29).
Wiele problemów natury psychicznej powiązanych z wczesną inicjacją seksualną może wystąpić w wieku dorosłym. Dotyczy to szczególnie kobiet, które były przymuszone do odbycia stosunku seksualnego w bardzo młodym wieku lub w dzieciństwie (30, 31). Populacyjne badanie kobiet w wieku 26-44 lata w Wielkiej Brytanii zrealizowane w 2000 roku ujawniło, że wiele kobiet doświadcza różnych problemów w sferze życia seksualnego, co przekłada się także na ogólną jakość życia w ogóle. Brak pełnej satysfakcji i problemy związane z życiem seksualnym w życiu dorosłym były istotnie związane z doświadczeniem pierwszego stosunku seksualnego, w szczególności były tu ważne takie elementy jak przymus, poczucie żalu, zależność decyzji i niezastosowanie antykoncepcji (32).
Ryzyko wielopartnerstwa
Odkładanie inicjacji seksualnej na wiek późniejszy jest bardzo ważne z punktu widzenia zdrowia prokreacyjnego, w szczególności dotyczy to infekcji przenoszonych drogą płciową (33-35). Im wcześniej osoby doświadczały inicjacji seksualnej tym wyższe było ryzyko posiadania większej liczby partnerów w ciągu życia (21, 33, 34, 36-41).
Powyżej zamieściliśmy fragment artykułu, do którego możesz uzyskać pełny dostęp.
Mam kod dostępu
- Aby uzyskać płatny dostęp do pełnej treści powyższego artykułu albo wszystkich artykułów (w zależności od wybranej opcji), należy wprowadzić kod.
- Wprowadzając kod, akceptują Państwo treść Regulaminu oraz potwierdzają zapoznanie się z nim.
- Aby kupić kod proszę skorzystać z jednej z poniższych opcji.
Opcja #1
29 zł
Wybieram
- dostęp do tego artykułu
- dostęp na 7 dni
uzyskany kod musi być wprowadzony na stronie artykułu, do którego został wykupiony
Opcja #2
69 zł
Wybieram
- dostęp do tego i pozostałych ponad 7000 artykułów
- dostęp na 30 dni
- najpopularniejsza opcja
Opcja #3
129 zł
Wybieram
- dostęp do tego i pozostałych ponad 7000 artykułów
- dostęp na 90 dni
- oszczędzasz 78 zł
Piśmiennictwo
1. Kontula O.: Trends in Teenage Sexual Behaviour, Pregnancies, Sexually Transmitted Infections and HIV infections in Europe. In: Bajos N., Guillaume A., Kontula O. eds. Reproductive health behaviour of young Europeans. Volume 1. Population Studies No. 42. Council of Europe Publishing. Strasbourg; 2003. p. 77-137. 2. Holzer J.Z., Kowalska I.: Fertility and Family Surveys in Countries of the ECE Region. Standard Country Report Poland, UN, New York and Genewa; 1997. 3. Wróblewska W:. Nastoletni Polacy wobec seksualności, SGH, Warszawa; 1998. 4. Postawy młodzieży wobec kontaktów seksualnych. Komunikaty z badań, CBOS: wrzesień 1994; listopad 1996; Młodzież o życiu seksualnym. Komunikat z badań, CBOS 1999. 5. Oblacińska A., Woynarowska B.: Zdrowie subiektywne, zadowolenie z życia i zachowania zdrowotne uczniów szkół ponadgimazjalnych w Polsce w kontekście czynników psychospołecznych i ekonomicznych. Instytut Matki i Dziecka, Warszawa; 2006. 6. Currie C.: Young people´s health in context. Health Behaviour in School-aged Children (HBSC) study: international report from the 2001/2002 survey. WHO Regional Office for Europe, WHO Policy Series: Health Policy for Children and Adolescents No.1. Copenhagen; 2004. 7. Whitaker D.J., et al.: Reconceptualizing adolescent sexual behavior: Beyond did they or didn´t they? Fam. Plann. Perspect., 2000; 32, 3: 111-117. 8. Edgardh K.: Sexual behaviour and early coitarche in a national sample of 17 year old Swedish girls. Sex Transm. Infect., 2000; 76:98-102. 9. Lammers C., et al.: Influences on adolescents´ decision to postpone onset of sexual intercourse: A survival analysis of virginity among youths aged 13 to 18 years. J. Adolesc. Health., 2000; 26:42-48. 10. Whitbeck L.B., et al.: Early Adolescent Sexual Activity: A Developmental Study. J. Marr. Fam., 1999; 61, 4: 934-946. 11. Wróblewska W., et al.: Kodeks obyczajowości seksualnej wśród młodzieży na podstawie badania "Zachowania i postawy studentów w sferze seksualnej´. W: Slany K., Małek A., Szczepaniak I. red. System wartości a procesy demograficzne. I Kongres Demograficzny w Polsce, tom XV; NOMOS, Kraków; 2003, 211-231. 12. Orr D.P., et al.: Premature sexual activity as an indicator of psychosocial risk. Pediatrics 1991; 87, 2: 141-147. 13. Zabin L.S., et al.: Substance abuse and its relation to sexual activity among inner city adolescents. J. Adolesc Health Care 1986; 7: 320-331. 14. Hallfors D.D., et al.: Adolescent Depression and Suicide Risk: Association with Sex and Drug Behavior, Am. J. Prev. Med., 2 004; 27, 3: 224-231. 15. Hallfors D.D., et al.: Which comes first in adolescence - Sex and drugs or depression? Am. J. Prev. Med., 2005; 29, 3: 163-170. 16. O´Donnell L., et al.: Early sexual initiation and subsequent sex-related risks among urban minority youth: The reach for health study. Fam. Plann. Perspect 2001; 33:268-275. 17. Shrier L.A., et al.: Associations of depression, self-esteem, and substances use with sexual risk among adolescents, Prev. Med., 2001; 33, 3: 179-189. 18. Adcock A.G., et al.: Selected risk factors in adolescent suicide attempts. Adolescence 1991; 26: 817-828. 19. Kosunen E., et al.: Risk-taking sexual behaviour and self-reported depression in middle adolescence - a school-based survey. Child Care Health Dev., 2003; 29, 5: 337-344. 20. Ethier K.A., et al.: Self-esteem, emotional distress and sexual behavior among adolescent females: Inter-relationships and temporal effects. J. Adolesc Health 2006; 38, 3: 268-274. 21. Rector R.E., et al.: Sexually active teenagers are more likely to be depresses and to attempt suicide. Report of the Heritage Center for Data Analysis; 03-04. The Heritage Foundation, Washington 2003. http://www.heritage.org/Research/Family/cda0304.cfm (styczeń 2008). 22. Wright D., et al.: Extent of regretted sexual intercourse among young teenagers in Scotland: a cross sectional survey. BMJ 2000; 320: 1243-1244. 23. Dickson N., et al.: First sexual intercourse: age, coercion, and later regrets reported by birth cohort. BMJ 1998; 316: 29-33. 24. Lowry R., et al.: Substance use and HIV-related sexual behaviors among US high school students: are they related? Am. J. Public Health 1994; 84, 7: 1116-1120. 25. Mellanby A., et al.: Teenagers, sex, and risk taking. BMJ 1993; 307: 25. 26. Lehrer J.A., et al.: Depressive Symptoms as a Longitudinal Predictor of Sexual Risk Behaviors Among US Middle and High School Students. Pediatrics 2006; 118: 189-200. 27. Fergusson D.M., Lynskey M.T.: Alcohol misuse and adolescent sexual behaviors and risk taking. Pediatrics 1996; 98: 91-96. 28. Shrier L.A., et al.: The association of sexual risk behaviors and problem drug behaviors in high school students. J. Adolesc. Health 1997; 20, 5: 377-383. 29. Halpern-Felsher B.L., et al.: Relationship of alcohol use and risky sexual behavior: a review and analysis of findings. J. Adolesc Health 1996; 19: 331-336. 30. Coid J., et al.: Relation between childhood sexual and physical abuse and risk of revictimisation in women: a cross-sectional survey. Lancet 2001; 358: 450-454. 31. Browning C.R., Laumann E.O.: Sexual Contact between Children and Adults: A Life Course Perspective, Am. Sociol. Rev., 1997; 62, 4: 540-560. 32. Mercer C.H., et al.: Who Reports Sexual Function Problems? Empirical Evidence From Britain´s 2000 National Survey of Sexual Attitudes and Lifestyles. Sex Transm Infect.2005; 8, 5: 394-399. 33. Genuis S.J., Genuis S.K.: Managing the sexually transmitted disease pandemic: A time for reevaluation, Am. J. Obstet. Gynecol., 2004; 191, 4: 1103-1112. 34. Panchaud C., et al.: Sexually transmitted diseases among adolescents in developed countries. Fam. Plann. Perspect 2000; 32: 24-32, 45. 35. Kaestle C.E., et al.: Young age at first sexual intercourse and sexually transmitted infections in adolescents and young adults. Am. J. Epidemiol., 2005; 161, 8: 774-780. 36. Wasserheit J.N.: Effect of changes in human ecology and behavior on patterns of sexually transmitted diseases, including human immunodeficiency virus infection. Proc. Natl. Acad. Sci. USA 1994; 91: 2430-2435. 37. Santelli J.S., et al.: Multiple sexual partners among U.S. adolescents and young adults. Fam. Plann Perspect 1998; 30: 271-275. 38. Durbin M., et al.: Factors associated with multiple sex partners among junior high school students, J. Adolesc Health 1993; 14: 202-207. 39. Greenberg J.G., et al.: Age at first coitus: a marker for risky sexual behavior in women. Sex Transm Dis., 1992; 19: 331-334. 40. Seidman S.N., et al.: Predictors of High-Risk Behavior in Unmarried American Women: Adolescent Environment as a Risk Factor. J. Adolesc Health 1994; 15: 26-132. 41. Carlson D.B., et al.: Cognitive and motor development in infants of adolescent mothers: a longitudinal analysis. Int. J. Behav. Dev., 1986; 9: 1-13. 42. Card J.J.: Long-term consequences for children of teenage parents. Demography, 1981; 18, 2: 137-156. 43. Wellings K., et al.: Teenage fertility and life chances. Rev. Reprod., 1999; 4: 184-190. 44. Olausson P.M., et al.: Goldenberg. Determinants of poor pregnancy outcomes among teenagers in Sweden. Obstet. Gynecol., 1997; 89, 3: 451-457. 45. Valkonen T.: Trends in differential mortality in European countries, In: Vallin J., Meslé F., eds. Trends in mortality and differential mortality. Population Studies No. 36. Council of Europe Publishing. Strasbourg 2001: 185-322. 46. Wróblewska W.: Wybrane aspekty zdrowia reprodukcyjnego w Polsce, Studia Dem. 2002, 1, 141, 11-42. 47. Bajos N., Guillaume A.: Contraceptive practices and use of abortion among adolescents and young adults in Europe. In: Bajos N., Guillaume A., Kontula O. eds. Reproductive health behaviour of young Europeans. Vol.1. Population Studies No. 42. Council of Europe Publishing. Strasbourg 2003. 48. Singh S., Darroch J.E.: Adolescent pregnancy and childbearing: levels and trends in developed countries. Fam. Plann. Perspect 2000; 32, 1: 14-23. 49. Darroch J.E., et al.: Differences in Teenage Pregnancy Rates among Five Developed Countries: The Roles of Sexual Activity and Contraceptive Use. Fam. Plann. Perspect., 2001; 33, 5: 244-250. 50. Rocznik Demograficzny. GUS. Warszawa 2007. 51. Recent Demographic Developments in Europe 2004. Council of Europe Publishing, Strasbourg 2005. 52. Hofferth S.L., et al.: The effects of early childbearing on schooling over time. Fam. Plann. Perspect., 2001; 33, 6: 259-267. 53. Manlove E., et al.: Explaining Demographic Trends in Teenage Fertility, 1980-1995. Fam. Plann. Perspec., 2000; 32, 4: 166-175. 54. Heaton T.B.: Factors Contributing to Increasing Marital Stability in the United States. J. Fam. Issues 2002; 23, 3: 392-409. 55. Kiernan K.: Lone motherhood, employment and outcomes for children. Int. J. Family Policy and Law 1996; 3: 233-249. 56. Singh S., et al.: Socioeconomic disadvantage and adolescent women´s sexual and reproductive behavior: the case of five developed countries. Fam. Plann. Perspect 2001; 33, 6: 251-258. 57. Wróblewska W.: Konsekwencje demograficzne wczesnych związków seksualnych - Na podstawie badania "Przemiany rodziny i wzorce dzietności w Polsce, 1991. Studia Dem. 1999; 1, 135: 25-47. 58. Bumpass L.L., et al.: The Impact of Family Background and Early Marital Factors on Marital Disruption. J. Fam. Issues 1991; 12: 22-42. 59. Teachman J.D.: Stability across cohorts in divorce risk factors. Demography 2002; 39: 331-351. 60. Teachman J.D.: Premarital Sex, Premarital Cohabitation, and the Risk of Subsequent Marital Dissolution Among Women. J. Marr. Fam., 2003; 65, 2: 444-455.
