W pracy przedstawiono analizę zagrożenia polskiej populacji nowotworami złośliwymi w 1996 roku ze szczególnym uwzględnieniem nowotworów jelita grubego.

W 1996 roku zmarło na nowotwory złośliwe w Polsce 45029 mężczyzn oraz 33628 kobiet. W stosunku do roku 1995 w populacji mężczyzn liczba zgonów wzrosła o 0,23%, natomiast w populacji kobiet wzrost liczby zgonów wyniósł 1,39%.

W 1996 roku najczęściej występującymi nowotworami złośliwymi były u mężczyzn nowotwory złośliwe płuca (34,4%), żołądka (9,0%), gruczołu krokowego (5,9%) i odbytnicy (4,5%), natomiast u kobiet nowotwory złośliwe piersi (14,1%), płuca (10,1%), żołądka (6,8%) oraz szyjki macicy (6,0%).

Częstość nowotworów złośliwych jest silnie zależna od wieku. Największą częstość zgonów, zarówno u mężczyzn jak i kobiet notuje się w najstarszych grupach wiekowych (75-79 lat, 80-84 lata u mężczyzn i 80-84 lata i 85 i więcej lat u kobiet). Nadal utrzymuje się silne zróżnicowanie w częstości występowania zgonów na nowotwory złośliwe pomiędzy mężczyznami i kobietami (szczególnie dla tzw. umiejscowień tytoniozależnych) oraz pomiędzy umieralnością w miastach i na wsi (przewaga umieralności w miastach).

Dane dotyczące zgonów na nowotwory złośliwe, zawierające informacje o wieku, płci, miejscu zamieszkania i lokalizacji nowotworu otrzymano z Głównego Urzędu Statystycznego (GUS) w Warszawie. Dane dotyczące wielkości populacji również pochodziły z GUS.

Na podstawie danych o zgonach na nowotwory złośliwe oraz danych o wielkości populacji obliczone zostały „surowe” oraz standaryzowane współczynniki zgonów na nowotwory złośliwe. Współczynniki obliczono dla nowotworów złośliwych ogółem oraz dla poszczególnych umiejscowień nowotworów złośliwych (sklasyfikowanych wg 9-tej Międzynarodowej Rewizji Chorób Urazów i Przyczyn Zgonów). Standaryzację współczynników zastosowano w celu eliminacji wpływu różnic w strukturze wieku populacji w kolejnych latach kalendarzowych oraz w poszczególnych województwach (CIFC, 1992). Jako populację standardową zastosowano tzw. populację świata (CIFC, 1992).

Obliczono również swoiste dla 5-letnich grup wieku współczynniki zgonów, udziały procentowe zgonów na poszczególne umiejscowienia nowotworów złośliwych w ogólnej umieralności na nowotwory złośliwe, a także (na podstawie standaryzowanych współczynników umieralności) wskaźniki mężczyźni/kobiety oraz miasto/wieś.

W 1996 roku zmarło na nowotwory złośliwe w Polsce 45029 mężczyzn oraz 33628 kobiet. W stosunku do roku 1992 w populacji mężczyzn liczba zgonów wzrosła o 0,23%, natomiast w populacji kobiet wzrost liczby zgonów wyniósł 1,39%. Od roku 1963, w którym zanotowano 16,949 zgonów u mężczyzn i 17,555 zgonów u kobiet, liczba zgonów na nowotwory złośliwe wzrosła u mężczyzn i kobiet odpowiednio o 166% oraz o 92%.

Częstość zgonów (współczynniki standaryzowane wg wieku) na nowotwory złośliwe w Polsce w 1996 roku wynosiła 203,6/100000 u mężczyzn i 107,6/100000 u kobiet i była niższa od notowanej w 1995 roku u mężczyzn o 1,31%, a u kobiet o 0,37%. W populacji mężczyzn standaryzowane współczynniki zgonów na nowotwory złośliwe ogółem wzrosły od 1963 roku o 52%, u kobiet zaś o 5,5%.

W 1996 roku dominowały w populacji mężczyzn w Polsce nowotwory złośliwe płuca (34,4% ogółu zgonów na nowotwory złośliwe u mężczyzn), żołądka (9,0%), gruczołu krokowego (5,9%), odbytnicy (4,5%) i trzustki (4,0%), natomiast u kobiet w tym samym roku największy odsetek zgonów na nowotwory złośliwe był spowodowany nowotworami złośliwymi piersi (14,1%), płuca (10,1%), żołądka (6,8%), szyjki macicy (6,0%) i jajnika (5,7%).

Jednym z głównych czynników determinujących częstość występowania nowotworów złośliwych w populacji jest wiek. W Polsce w 1996 roku 2,9% zgonów na nowotwory złośliwe u mężczyzn wystąpiło przed 40 rokiem życia. Odpowiedni odsetek zgonów u kobiet w 1996 roku wynosił 3,9%.

Analiza swoistych dla wieku współczynników umieralności na nowotwory złośliwe wykazała wykładniczy wzrost współczynników wraz z wiekiem od około 35-40 roku życia u obu płci. W populacji mężczyzn najwyższą umieralność na nowotwory złośliwe ogółem odnotowano w 1996 roku w grupie wieku 80-84 lata (1912,9/100000). Także w populacji kobiet najwyższą częstość zgonów notowano w grupie wieku 80-84 lata (1070,3/100000).

Swoiste dla wieku współczynniki zgonów u mężczyzn osiągnęły maksimum dla nowotworów złośliwych płuca w grupie wieku 70-74 lata (548/100000), dla nowotworów złośliwych żołądka w grupie wieku 80-84 lata (228//100000), natomiast dla nowotworów złośliwych gruczołu krokowego w grupie wieku 80-84 lata (298/100000). W populacji kobiet nowotwory złośliwe piersi wykazywały najwyższą częstość w grupie wieku 85 i więcej lat (126/100000), nowotwory płuca w grupie 75-79 lata (84/100000), natomiast nowotwory złośliwe żołądka w grupie wieku 80-84 lat (106/100000).

W Polsce istnieje znaczne zróżnicowanie występowania nowotworów złośliwych pomiędzy populacją mężczyzn i kobiet. Na podstawie standaryzowanych współczynników umieralności, dla umiejscowień występujących u obu płci (34 lokalizacje nowotworowe) obliczono wskaźnik „mężczyźni/kobiety” (M/K). Na podstawie analizy wskaźnika M/K wyodrębnić można arbitralnie trzy grupy umiejscowień nowotworów złośliwych. Pierwszą grupę stanowią te umiejscowienia, dla których wskaźnik M/K jest niższy od 1, co oznacza wyższą częstość występowania nowotworów danego umiejscowienia u kobiet niż u mężczyzn. W 1996 roku takich umiejscowień było w Polsce dwa: nowotwory złośliwe pęcherzyka żółciowego (wskaźnik 0,4) oraz nowotwory złośliwe tarczycy (wskaźnik 0,7). Drugą grupę stanowią umiejscowienia, gdzie wskaźnik M/K zawierał się pomiędzy 1,0 a 3,0 (co oznacza większą częstość występowania nowotworów danego umiejscowienia wśród mężczyzn niż wśród kobiet). W grupie tej znalazło się 21 umiejscowień nowotworów złośliwych (62%), wśród nich m.in. takie umiejscowienia jak trzustka (wskaźnik 1,7), nerka (2,2) czy żołądek (2,7). Ostatnią grupę umiejscowień stanowią lokalizacje nowotworowe, dla których wskaźnik M/K był w 1996 roku wyższy od 3,0. Umiejscowień takich było w 1996 roku 11 (32%), w tym m.in. przełyk (7,3), płuco (6,2), pęcherz moczowy (7,7) oraz umiejscowienie o najwyższym zróżnicowaniu pomiędzy mężczyznami i kobietami – krtań (17,8).

Na podstawie standaryzowanych współczynników umieralności obliczono dla poszczególnych lokalizacji nowotworów złośliwych wskaźnik miasto/wieś (M/W), osobno dla mężczyzn i kobiet. Generalnie, dla nowotworów złośliwych ogółem oraz większości umiejscowień nowotworów złośliwych, obserwuje się większą częstość występowania nowotworów złośliwych w populacji mieszkańców miast niż w populacji mieszkańców wsi. W 1996 roku w populacji mężczyzn niższą częstość zgonów w miastach niż na wsi zanotowano jedynie dla nowotworów złośliwych wargi (wskaźnik M/W = 0,5), dużych gruczołów ślinowych (0,8), żołądka (0,9), skóry (0,8), oka (0,8), tarczycy (0,8), mięsaka limfatycznego (0,8) oraz choroby Hodgkina (0,9). Dla pozostałych umiejscowień u mężczyzn częstość zgonów w miastach była równa bądź wyższa od częstości zgonów na wsi. W populacji kobiet niższą częstość zgonów w miastach niż na wsi stwierdzono w 1996 roku w przypadku nowotworów złośliwych tkanki łącznej (0,6), skóry (0,6), trzonu macicy (0,9) oraz tarczycy (0,9). Ogółem wskaźnik M/W wyniósł odpowiednio dla mężczyzn i kobiet 1,1 i 1,3.

W Polsce istniało w 1996 roku, podobnie jak w latach poprzednich, znaczne geograficzne zróżnicowanie umieralności na nowotwory złośliwe. U mężczyzn najwyższe współczynniki umieralności w 1996 roku zanotowano w województwach: elbląskim (254/100000), koszalińskim (253), toruńskim (244), jeleniogórskim (234) oraz włocławskim (231); natomiast najniższe współczynniki zgonów odnotowano w województwach: łomżyńskim (160), lubelskim (162), krośnieńskim (167), piotrkowskim (169), oraz bialskopodlaskim (174). W populacji kobiet najwyższą częstość występowania zgonów z powodu nowotworów złośliwych zanotowano w województwach: poznańskim (126/100000), gdańskim (124), bydgoskim (122), elbląskim (122) i wałbrzyskim (120). Najniższe współczynniki zgonów u kobiet obserwowano w województwach: zamojskim (74), chełmskim (76), siedleckim (84) oraz krośnieńskim (85) i rzeszowskim (86).

Mężczyźni (ryc. 1): Współczynniki umieralności w grupach wieku do 30. roku życia nie przekraczają 1/100000. Od grupy wieku 35-39 lat współczynniki umieralności wzrastają w kolejnych grupach wieku aż do grupy 80-84 lata, kiedy osiągają maksymalną wartość (ponad 190//100000 w latach 1990-1994). Krzywe zależności umieralności z powodu nowotworów złośliwych jelita grubego w zależności od wieku dla następujących po sobie okresów pięcioletnich układają się coraz wyżej począwszy od grupy wieku 45-49 lat, czyli wartość współczynników umieralności wzrasta w czasie we wszystkich grupach wiekowych po 45. roku życia.

Kobiety(ryc. 2): Podobnie jak u mężczyzn, współczynniki umieralności w grupach wieku do 30. roku życia nie przekraczają 1/100000. Od grupy wieku 35-39 lat współczynniki umieralności wzrastają w kolejnych grupach wieku aż do grupy 80-84 lata, kiedy osiągają maksymalną wartość (140/100000 w latach 1990-1994). W latach 60. i 70. krzywe umieralności w zależności od wieku przesuwały się wyżej wraz z upływem czasu kalendarzowego. W ostatnim dziesięcioleciu krzywe pokrywały się aż do grupy wieku 65-69 lat i dopiero po 70. roku życia krzywa dla pięciolecia 1990-1994 układa się wyżej niż dla poprzedniego okresu.

OGÓŁEM (wszystkie grupy wieku) (ryc. 3)

Mężczyźni: Umieralność z powodu nowotworów złośliwych jelita grubego u mężczyzn wzrasta od połowy lat 60., kiedy wynosiła 7,4/100000. W pierwszej połowie lat 80. współczynnik umieralności wynosił 12,4/100000. W ostatnim pięcioleciu współczynnik umieralności wynosił 15,5/100000.

Kobiety: Umieralność z powodu nowotworów złośliwych jelita grubego u kobiet wzrasta od połowy lat 60., kiedy wynosiła 6,2/100000. W pierwszej połowie lat 80. współczynnik umieralności wynosił 9,2/100000. W ostatnim pięcioleciu współczynnik umieralności wynosił 10,5/100000.

GRUPA WIEKU 45-64 LATA (ryc. 4)

Mężczyźni: U mężczyzn w średnim wieku umieralność z powodu nowotworów jelita grubego wzrasta od 30 lat. Przyrost wartości współczynnika umieralności w tej grupie wiekowej w ciągu ostatnich trzydziestu lat należy do najwyższych (14,9/100000 w latach 1965-1969 vs 30,8/100000 w latach 1990-1994). W ostatniej dekadzie współczynnik umieralności wzrósł z 24,8 na początku lat 80. do 30,8 na początku lat 90.

Kobiety: Umieralność z powodu nowotworów jelita grubego u kobiet, podobnie jak u mężczyzn, wykazywała znaczny wzrost w latach 1964-1984. W ciągu ostatniej dekady współczynnik umieralności wzrósł z 18,8/100000 do 20,7/100000. Od 1984 roku współczynniki umieralności pozostają na tym samym poziomie.

W tej grupie wiekowej obserwowano znaczny wzrost wskaźnika mężczyźni/kobiety (sex ratio): w połowie lat 60. jego wartość wynosiła 1,15, a w ciągu ostatniej dekady wzrosła z 1,31 w początku lat 80. do 1,49 w latach 1990-1994.

GRUPA WIEKU 65 I WIĘCEJ LAT (ryc. 5)

Mężczyźni: U starszych mężczyzn, podobnie jak u mężczyzn w średnim wieku, umieralność z powodu nowotworów jelita grubego wzrasta od 30 lat. Przyrost wartości współczynnika umieralności w tej grupie wiekowej w ciągu ostatnich trzydziestu lat był bardzo wysoki (57,4//100000 w latach 1965-1969 vs 129,5/100000 w latach 1990-1994). W ostatniej dekadzie współczynnik umieralności wzrósł z 99,3 na początku lat 80. do 129,5 na początku lat 90.

Kobiety: Umieralność z powodu nowotworów jelita grubego u kobiet, podobnie jak u mężczyzn, wykazuje znaczny wzrost w minionym trzydziestoleciu, chociaż nie tak gwałtowny jak u mężczyzn. W ciągu ostatniej dekady współczynnik umieralności wzrósł z 73,0/100000 do 87,0/100000.

W tej grupie wiekowej, podobnie jak u osób w średnim wieku, obserwowano znaczny wzrost wskaźnika mężczyźni/kobiety (sex ratio): w połowie lat 60. jego wartość wynosiła 1,23, a w ciągu ostatniej dekady wzrosła z 1,36 w początku lat 80. do 1,49 w latach 1990-1994.

Mężczyźni (ryc. 6): Począwszy od grupy wiekowej 45-49 lat widoczna jest wyraźna tendencja wzrostu współczynników umieralności u osób w tym samym wieku, ale urodzonych w młodszej generacji. Szczególnie gwałtowny wzrost umieralności w młodszych generacjach notuje się po 65. roku życia.

Kobiety (ryc. 7): U kobiet wzrost umieralności w kolejnych kohortach urodzeniowych jest widoczny dla wszystkich grup wieku po 45. roku życia, ale największy przyrost wartości współczynników umieralności u osób urodzonych później notuje się u kobiet w wieku 65 i więcej lat.

Mężczyźni (ryc. 8): Wzrost ryzyka zgonu z powodu nowotworów jelita grubego u mężczyzn notowano dla generacji urodzonych od końca ubiegłego wieku do pierwszej połowy lat 30. naszego wieku. Później urodzone generacje (do końca lat 40.) miały ryzyko ponad 3,5 raza wyższe niż najstarsza kohorta (urodzeni w latach 1891-1895), ale nie notowano już trendu rosnącego. Generacje urodzone po wojnie (po 1946 roku) charakteryzowały się nieco niższym ryzykiem w porównaniu do urodzonych w latach 1931-1945.

Kobiety (ryc. 8): U kobiet wzrost ryzyka zgonu z powodu nowotworów jelita grubego w porównaniu do najstarszej kohorty (urodzeni w latach 1891-1895) notowano aż do generacji urodzonych w latach 1941-1945. Ryzyko zgonu dla tej kohorty było ponad 2,5-krotnie wyższe niż dla generacji odniesienia.

Uważa się, że dieta wysokokaloryczna i przetworzona, obfita w tłuszcz i mięso jest czynnikiem ryzyka, natomiast pokarm bogatoresztkowy, zawierający dużo błonnika, jest czynnikiem ochronnym (Willett W.C., 1989).

Czynniki ryzyka w nowotworach złośliwych odbytnicy są podobne jak w nowotworach okrężnicy. Przyjmuje się, że dieta wysokotłuszczowa sprzyja powstawaniu nowotworów złośliwych okrężnicy, a pożywienie bogate w świeże warzywa i owoce ma działanie ochronne. Ponadto podejrzewa się, że konsumpcja alkoholu, także niskoprocentowego (piwo) jest czynnikiem ryzyka.

W wielu krajach osiągnięto znaczne postępy w obniżaniu umieralności z powodu nowotworów złośliwych jelita grubego poprzez wczesną diagnostykę i leczenie.

W ostatniej dekadzie liczba zgonów w Polsce wzrosła u mężczyzn o 1,36% (z 200735 zgonów w 1987 roku do 203483 zgonów w 1996 roku), a u kobiet o 2,47% (z 177630 zgonów w 1987 roku do 182013 w 1996 roku). Wzrost bezwzględnej liczby zgonów ogółem charakteryzuje jedynie skalę, ale tak naprawdę nie pokazuje faktycznej dynamiki zjawiska w skali całego społeczeństwa. Wzrost liczby zgonów w liczbach bezwzględnych związany jest z bezpośrednim wzrostem populacji Polski (o 1 milion w ciągu omawianej dekady) oraz procesem starzenia się polskiej populacji (w 1987 roku 7,3% mężczyzn i 11,7% kobiet, a w 1996 r. – 8,8% mężczyzn i 13,7% kobiet przekroczyło 65 rok życia).

Chcąc uniknąć wpływu procesów demograficznych na statystykę zgonów posłużono się standaryzowanymi współczynnikami zgonów w przeliczeniu na 100000 populacji danej płci. Ostatnia dekada była okresem znacznego spadku współczynników umieralności ogółem. W 1987 roku współczynnik umieralności ogółem wynosił 1030,5/100000 dla mężczyzn i 558,7/100000 dla kobiet, natomiast 10 lat później odpowiednio 937,8 i 498,9.